قربان حسینی

موضوع این مقاله آینده شناسی جمعیت ایران است. روش تحقیق، تحلیل جمعیتی و اسنادی است. جدید ترین پیش بینی های جمعیتی (2012) بخش جمعیت سازمان ملل برای کشورهای دنیا نشان می­دهد که جمعیت ایران بر اساس سناریوهای سه گانة سازمان ملل، یعنی حد پایین، حد متوسط و حد بالا، تا سال 1420 به ترتیب، 7/87، 8/96 و 106 میلیون نفر خواهد شد. بر اساس سناریوی تعدیل شده که نویسندگان مقاله طراحی کرده اند، شمار جمعیت ایران تا سال 1420 به حدود 91 میلیون نفر خواهد رسید. نتایج به دست آمده نشان می­دهد باروری زیر سطح جانشینی (کمتر از1/2 فرزند زنده برای هر مادر) در ایران تداوم خواهد داشت که این خود لزوم برنامه ریزی آینده نگرانه را برای مدیریت سالمندی در کشور روشن می سازد. بهبود و استحکام بنیان خانواده و ترویج ارزش های دینی و اسلامی که بیشتر خانواده محور هستند، به ارتقای سطح باروری و ترمیم هرم سنی جمعیت کمک خواهد کرد.

افتاده، پیامد این مهاجرت ها بر جامعه روستایی چیست و چشم اندازهای آینده در الگوی مهاجرت داخلی ایران کدامند. روش مطالعه، اسنادی و بر پایه تحلیل ثانویه داده های حاصل از سرشماری های عمومی نفوس و مسکن، آمارگیری های نمونه ای و سایر یافته های مرتبط با موضوع است. بر اساس یافته ها، تحولات در الگوی مهاجرت داخلی ایران نشان می دهد الگوی مهاجرت داخلی در ایران در حال تغییر بوده و از میزان مهاجرپذیری و مهاجرفرستی روستاها کاسته شده و به سمت شهرها جهت پیدا کرده است. الگوی مهاجرت داخلی در ایران به سمت سلسله مراتب شهری و برون کوچی در حال تغییر است. بنابراین چشم اندازهای آینده مطالعات مهاجرتی در ایران، شامل توجه به مهاجرت های شهر به شهر و نقاط مثبت و چالشی آن است.

هدف مقاله حاضر، توصیف و تحلیل مهاجرت های بین استانی در ایران و تعیین کننده های آن طی دوره 1385 تا 1390 و روش پژوهش، تحلیل ثانویه داده های مهاجرت حاصل از سرشماری سال 1390 است. نتایج نشان می دهند نسبت مهاجر به جمعیت در دوره یادشده 4/7 نفر بوده است. بیشترین درصد مهاجران جابه جا شده کشور (44 درصد) به ترتیب در استان های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و البرز بوده اند و مهاجران کمتری در استان های اردبیل، قم، کهگیلویه وبویراحمد، چهارمحال وبختیاری و ایلام جابه جا شده اند. حدود 50 درصد مهاجران خارج شده از استان های کشور به استان های تهران، خوزستان، خراسان رضوی، فارس، البرز، اصفهان و کرمانشاه مربوط بوده اند. 13 استان از 31 استان کشور، مهاجرپذیر و رقم خالص مهاجرت آن ها مثبت و 18 استان مهاجرفرست و رقم خالص مهاجرت آن ها منفی بوده است. در بررسی تحلیلی رابطه بین میزان خالص مهاجرت و متغیرهای مستقل رشد جمعیت، نرخ بیکاری، میانگین سال های تحصیل، جمعیت روستا/ شهری و درصد شهرنشینی، از نظر آماری رابطه معنا داری بین متغیرهای رشد جمعیت و نرخ بیکاری با متغیر میزان خالص مهاجرت مشاهده شد.

مهاجرت عامل افزایش و کاهش جمعیت در یک منطقه و باعث تغییر در ساختار جمعیت آن منطقه می شود. مهاجرت، واکنش انسان به شرایط نامطلوب زندگی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیست و تلاش برای بهبود شرایط و جابجایی مکان زندگی خود بوده است. استان مرزی کرمانشاه از استان های پرجمعیت و مهاجرفرست غرب کشور طی دهه های اخیر بوده و با بیشتر استان های کشور تبادل مهاجرتی داشته، از استان های دیگر مهاجر پذیرفته و به استان های دیگر مهاجر فرستاده است. هدف این مقاله، بررسی روند و جریان های مهاجرتی استان مرزی کرمانشاه طی دو دهه اخیر می باشد. روش تحقیق در این مقاله، کمّی از نوع توصیفی تحلیلی و مبتنی بر تحلیل ثانویه داده های مهاجرت استان مرزی کرمانشاه بر اساس سرشماری سالهای 1375 تا 1395 می باشد. یافته ها نشان می دهد، طی دوره 85-1375 حدود 40 درصد از مهاجران خارج شده استان وارد استان های تهران و کردستان و طی دوره های 95-1385، بالای 50 درصد از این مهاجران به ترتیب وارد استان های تهران، البرز و کردستان شده اند. بالای 65 درصد از مهاجران وارد شده به استان کرمانشاه طی دوره های مذکور از استان های تهران، کردستان، همدان، ایلام، لرستان و در دهه اخیر استان البرز به این استان ها اضافه شده است. مردان بیشتر از زنان اقدام به مهاجرت کرده اند و این مهاجران بیشتر از مناطق روستایی استان و بیش از 70 درصد آنان در سنین جوانی و فعالیت هستند. عمده ترین علل مهاجرت برای مهاجران وارد شده به استان، پیروی از خانوار و بعد از آن، برای مردان عامل اشتغال و برای زنان تحصیل بوده است. نتایج این مقاله نشان می دهد، استان کرمانشاه دارای تراز مهاجرتی منفی و استانی شدیداً مهاجرفرست بوده و بالاترین حجم و تبادل مهاجرتی با استان های تهران و کردستان دارد.

در این مقاله ضمن بررسی ویژگی های جمعیت شناختی شهرهای جهانی تلاش شده است، سایر شاخص های اجتماعی و اقتصادی شهرهای جهانی با رویکرد جمعیت شناختی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. روش تحقیق در این مقاله تحلیل ثانویه بوده و از داده های جمعیّت سازمان ملل متّحد و مؤسسه سیاست مهاجرت (MPI) استفاده شده است . نتایج نشان می دهد تراکم، تمرکز، تنوع و سرعت تغییرات ترکیبی جمعیتی از ویژگی های اصلی شهرهای جهانی می باشد. در حال حاضر، 65 شهر جهانی در دنیا وجود دارد که تعداد جمعیت ساکن در آنها به حدود 540 میلیون نفر می رسد. به غیر از جنوا و فرانکفورت همه شهرهای جهانی دارای جمعیت چند میلیونی هستند. از نظر جمعیتی، توکیو با حدود 36 میلیون نفر بزرگترین و جنوا با حدود 600 هزار نفر جمعیت کوچکترین شهرهای جهانی در سال 2010 بوده اند. بیشتر شهرهای جهانی(حدود 25 شهر) 5/38 درصد در قاره آسیا واقع شده اند. الگوی توزیع جمعیت در دیگر شهرهای جهانی برحسب قاره ها به این صورت است: قاره اروپا با حدود 18 شهر جهانی (7/27 درصد)، قاره آمریکا با حدود 17 شهر (1/26 درصد)، قاره آفریقا با 4 شهر و استرالیا با یک شهر. بسیاری از شهرهای جهانی بزرگ دارای حجم بالایی از مهاجران خارجی هستند که این خصیصه منجر به شکل گیری جامعه چند فرهنگی و چند هویتی شده است. البته از نظر برخی از جمعیت شناسان غربی، این تنوع نژادی و فرهنگی از چالش های اصلی شهرهای بزرگ جهانی جوامع توسعه یافته خواهد بود.

امروزه، تمرکز بالای جمعیتی در کلان شهرها به مسأله ای پیچیده تبدیل شده است. همه دولت ها دغدغه ی توزیع بهینه جمعیت را دارند و همواره جهت تعدیل جمعیت کلان شهرها سیاست هایی را اجرا می کنند. در این مقاله عمده ترین سیاست هایی که در کشورهای منتخب آسیایی جهت توزیع بهتر جمعیت به اجرادرآمده، شناسایی شدهاست، سپس جهت انطباق و اجرایی کردن آنها در ایران، 54 تن از اساتید برجسته ی کشور آنها را ارزیابی و اولویت بندی نموده اند. این مقاله دو هدف را دنبال می کند: الف) شناسایی سیاست های مؤثری که با توجه به تجربیات متخصصان داخلی با شرایط جامعه ی ایران سازگار و منطبق باشند، ب) اولویت بندی سیاست ها از نظر اجرایی و درجه ی تأثیرگذاری. نتایج نشان داد که اقدامات سیاستی در چهار حیطه شامل سیاست های: اجتماعی- فرهنگی، توسعه ی قطب های رشد، آمایش سرزمین و مبارزه با مفاسد اقتصادی- اجتماعی بیشترین اثر را بر توزیع بهینه ی جمعیت در کشور دارند. همچنین سیاست های توسعه ی سرمایه گذاری های محلی، به فعل درآوردن ظرفیت های توسعه ی منطقه ای، ایجاد فرصت های شغلی در روستاها و شهرهای کوچک به ترتیب با نمره ی 30/4، 26/4 و 19/4 در سه اولویت اول اجرایی پیشنهادی صاحب نظران هستند که اثرگذاری بیشتری در کنترل جمعیت کلان شهرهای کشور خواهند داشت.

هدف این مقاله، بررسی ویژگی های مهاجران به تفکیک استان طی دوره 1390- 1385 می باشد. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل ثانویه داده های مهاجرت در سرشماری سال 1390 است. طی دوره مذکور 5534666 نفر محل سکونت خود را ترک کرده و در محلی غیر از محل اقامت قبلی خود ساکن شده اند. نتایج نشان می دهد نسبت مهاجر به جمعیت در دوره مذکور، 76 نفر در هزار بوده است. از کل مهاجرین کشور 56 درصد مهاجرین داخل استانی، 36 درصد بین استانی، 2 درصد خارج از کشور و 6 درصد اظهار نشده بوده اند. استان تهران از استان هایی است که بالاترین تعداد مهاجران وارد شده و خارج شده را داشته و بعد از آن استان های خراسان رضوی، فارس، اصفهان است. اکثر مهاجران خارج شده از استان ها وارد استان های همجوار شده اند. اکثر مهاجران مرد و از بین جوانان 29-15 ساله که در سن فعالیت و به دنبال اشتغال و تحصیل هستند، بوده است. علت عمده مهاجرت در استان های کشور پیروی از خانوار و در بعضی از استان ها عامل اشتغال، تحصیل، انجام یا پایان خدمت وظیفه و دستیابی به مسکن مناسب تر بوده است. مدت زمان اقامت بیشتر مهاجران وارد شده به استان ها کمتر از 2 سال بوده است. ظری بررسی شده، سپس سازوکارهای تعدیل مهاجرت مورد بحث واقع می شود. در ادامه، برخی از مطالعات صورت گرفته در زمینه تأثیرات بازار کار از مهاجرت، با تأکید تأثیرات آن بر اشتغال و بیکاری و همچنین اثرات روی سطح دستمزدها همراه با نتایج آماری به دست آمده، ارائه می شود.

هدف از مقاله پیش رو، واکاوی تحولات روند و الگوهای مهاجرت داخلی در ایران در سه دهه ی اخیر می باشد. روش تحقیق مورد استفاده در مقاله، کمّی از نوع توصیفی تحلیلی و مبتنی بر تحلیل ثانویه ی داده های مهاجرت سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال های 1375، 1385 و 1390 است. نتایج بیانگر تغییر الگوهای جریان مهاجرت های داخلی به سمت افزایش مهاجرت های برون استانی است. مهاجرت های بین استانی از 35 درصد در دوره ی 75-1365 به 40 درصد در دوره ی 90-1385 افزایش یافته است. همچنین نتایج نشان داد بیشترین مبادله ی مهاجرتی استان های کشور با استان تهران و استان های همجوارشان بوده است. استان های تهران (به همراه البرز)، سمنان، قم، یزد و اصفهان همواره مهمترین استان های مهاجرپذیر کشور بوده اند. در مقابل، استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، ایلام، چهارمحال و بختیاری، سیستان و بلوچستان، کردستان، کرمان، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد، لرستان و همدان از استان های مهاجرفرست کشور بوده اند. به طور کلی، با توجه به میزان های بالای بیکاری و کمبود فرصت های شغلی در استان های مهاجرفرست کشور و همچنین نابرابری های توسعه ای، انتظار می رود جریان مهاجرت های بین استانی در کشور افزایش یابد.

ازدواج، اساس خانواده و از عوامل مؤثر در افزایش جمعیت و تغییرات ساخت سنی است. این تحقیق، با روش پیمایشی و تحلیلی، و با هدف بررسی عوامل تعیین کنندة سن ازدواج زنان شهر مروست تدوین یافته است. یافته ها نشان می دهد سن ازدواج 84 درصد پاسخگویان زیر 25 سال می باشد. همچنین، 82 درصد آنان خانه دار و 6/62 درصد تحصیلات دیپلم و کمتر دارند. حداکثر سن مناسب ازدواج، از نظر 3/93 درصد پاسخگویان 29-20 سال می باشد. بین تحصیلات و درآمد زنان و مردان، سن ازدواج شوهران، حداکثر سن مناسب ازدواج دختر، برخورداری از وسایل رفاهی و شهرنشینی، با سن ازدواج زنان، همبستگی مثبت معنادار وجود دارد. رابطه بین نگرش نسبت به ازدواج و سن ازدواج زنان، معنادار معکوس بود. زنان با خاستگاه شهری، شاغل، دارای ازدواج های غیرخویشاوندی و کسانی که به تنهایی تصمیم گیرنده ازدواج شان بودند، سن ازدواج بالاتری دارند. زنانی که مهم ترین شیوه کسب استقلال را، ازدواج و مهم ترین معیار انتخاب همسرشان را، داشتن اخلاق خوب و اصالت خانوادگی می دانستند، دارای پایین ترین سن ازدواج بودند. رابطه متغیر نگرش زنان نسبت به برابری جنسیتی، با سن ازدواج آنان معنا دار نبود.

امروزه یکی از ابزارهای توسعه در کشورهای در حال توسعه، نیروی مهاجران است. مهاجران بین الملی بافرایند وجوه ارسالی خود و همچنین سایر انواع ارسال ها چون ایده ها، نوآوری ها و سرمایه گذاری، نقش مهمی در توسعه کشورهای مبدأ خود دارند. این تحقیق به دنبال توصیفی از وضعیت مهاجران ایرانی در جهان، میزان وجوه ارسالی آنها و تحولات این وجوه در مقایسه با برخی کشورهای منتخب است. مطالعه حاضر ،متکی بر تحلیل ثانویه داده های حاصل از آمارهای ارائه شده از سوی سازمان های جهانی است. نتایج این تحقیق نشان می دهدکه رشد مهاجران ایرانی از دهه 1960 تا 2013 به طورمداوم بالا بوده و امروزه جمعیت مهاجران ایران به 1604750 نفررسیده است. مهاجران ایرانی اغلب در دو نوع کشورها حضوردارند:الف)کشورهای توسعه یافته؛ ب)کشورهای با درآمدهای بالا و پتانسیل های تجارتی با ایران. هم چنین بیش از 60 درصد از کل وجوه ارسالی انتقالی به ایران از سه کشور امارات،آمریکاوآلمان به ترتیب با 3/26، 8/24 و 8/9 درصد ارسال می شود. اماهم میزان سرانه وجوه ارسالی مهاجران ایرانی و هم میزان رشد سالانه وجوه ارسالی ایرانی ان پایین تر از متوسط جهانی و همهکشورهای مورد مطالعه بوده است

هدف مقاله حاضر، بررسی عوامل برانگیزنده تمایل به ثبت وقایع جمعیتی در استان کردستان است. چارچوب و مدل نظری بر اساس نظریه های رفتار برنامه ریزی شده و کنش منطقی، تدوین شد. پژوهش به روش پیمایشی و با استفاده از تکنیک پرسشنامه ساخت یافته، در سال 1397 انجام شد. اطلاعات پژوهش در شهرهای سنندج، بانه و کامیاران، از 366 نفر از سرپرستان خانوار جمع آوری گردید. نمونه ها با ترکیبی از روش های مختلف انتخاب شدند و اطلاعات با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که در جامعه مورد بررسی، تمایل به ثبت وقایع جمعیتی، و نیز درک از دسترسی به مراکز و امکانات ثبت، آگاهی از قوانین، و درک از هنجارهای ثبت، در بین شهروندان نسبتاً بالاست. تحلیل چندمتغیره نشان می دهد که علاوه بر متغیرهای جمعیتی، به ترتیب، سه شاخص آگاهی از قوانین ثبت وقایع، نگرش به ثبت، و درک از هنجار ثبت، در مدل معنادار هستند و همراه با سایر متغیرها، 27 درصد از تغییرات متغیر وابسته را توضیح می دهند. نتیجه سیاستی مقاله، ضرورت کار فرهنگی و اطلاع رسانی دولت و سایر سازمان های دخیل در زمینه ثبت رویدادها و ارائه اطلاعات به موقع، تلاش در جهت ارتقای درک شهروندان از هنجارهای ثبت، و تلاش در جهت ایجاد نگرش مثبت به ثبت وقایع می باشد.

با توجه به سکونت نیمی از جمعیت کشور در استان های مرزی و اهمیتی که از لحاظ امنیتی برای کشور دارند، شناخت فرایند مهاجرت در این استان ها برای سیاستگذاران جمعیتی و اجتماعی اقتصادی اهمیت دارد. مهاجرت به سبب پیامدهای زبانی، اجتماعی، فرهنگی و روانی اش، هویت و ارزش های مهاجر را دستخوش تغییر می سازد. هدف این مقاله، بررسی روند و الگوهای مهاجرت در استان های مرزی کشور طی دو دهه ی اخیر است. روش تحقیق، توصیفی و مبتنی بر تحلیل آماری داده های سرشماری است. نتایج پژوهش نشان می دهد که جریان مهاجرت در استان های مرزی روند کاهش داشته و الگوی غالب، افزایش مهاجرت های برون استانی است. هم چنین، روندهای مهاجرت حاکی ست که استان های خوزستان، کرمانشاه و سیستان و بلوچستان از قطب های اصلی مهاجرفرست، و بوشهر، گیلان، مازندران و هرمزگان از قطب های اصلی مهاجرپذیر هستند. به طورکلی، با توجه به حجم انبوه جمعیت در سن کار، سطح پایین توسعه، میزان بالای بیکاری و کمبود فرصت های شغلی، مهاجرت به ویژه از نوع برون استانی افزایش یافته است.

این مقاله به مقایسه تجربیات کشورهای منتخب آسیایی در زمینه ی توزیع متوازن جمعیت می پردازد و تلاش خواهد کرد نشان دهد کدام پاردایم های برنامه ریزی فضایی جمعیتی در توزیع بهینه تر جمعیت نتایج بهتر و مؤثرتری داده است. روش تحقیق، تحلیل اسنادی است و از اسناد معتبر در زمینه برنامه ریزی های دولتی استفاده شده است. به طور کلی چهار نوع پارادیم برنامه ریزی با توجه به اقتصاد جمعیت فضا تشخیص داده شد: الف) دولت های غیرمتمرکز با پارادایم تمرکززادیی سیاسی – اقتصادی (ژاپن)، ب) دولت های متمرکز با پارادایم مداخله مستقیم در مدیریت جمعیت فضا (چین و اندونزی). ج) دولت های متمرکز با پارادایم تمرکززدایی اقتصادی (ایران و کره جنوبی) و د) دولت نیمه متمرکز با پارادایم اولویت بخشی به توسعه ی روستایی. نتایج نشان می دهد دولت های غیرمتمرکز با رویکرد تمرکززدایی اداری – سیاسی و اقتصادی نتایج مثبت تری از توسعه ی برابر در سطح ملی و توزیع بهینه ی جمعیت به دست داده اند. بررسی ها نشان داد عدم وجود هماهنگی بین بخش های کلان، میانی و خرد، فقدان اراده سیاسی لازم برای اجرای طرح های آمایش سرزمین و عدم پایش برنامه ها آمایش سرزمین و توزیع فضایی جمعیت از جمله مهمترین موانع عدم موفقیت راهبردهای توزیع بهینه جمعیت است. در کشورهای با نظام متمرکز برنامه ریزی کلید اصلی توفیق برنامه ها ایجاد هماهنگی های بین بخشی و پایش مداوم برنامه ها است.