محسن شرفایی مرغکی

موضوع نوشتار حاضر تبیین کیهان شناسی آیین جین است. گرچه در این آیین برای جهان خالقی متصور نیست، با وجود این، تبیینی منحصر به فرد و آکنده از مفاهیم فلسفی دارد. در تفکر جین، جهان ازلی و بدون آغاز است که علاوه بر لُکه(جهان مادی و محسوس) شامل اِلُکه (جهان نامحسوس) هم می شود. در آیین جین، موجودات جهان به دو دستة «چیتنه» یا «شعورمند» و «اِچیتنه» یا «غیرشعورمند» تقسیم می شوند و موجودات گوناگونی در ذیل هر یک قرار دارند. در جهان شناسی جینی، جهان مادی سه بعد دارد و از چهار طبقه تشکیل شده است که در هر کدام از طبقات آن موجودات خاصی سکونت دارند. از مهم ترین مفاهیم جهان شناختی جینی «درَوْیَه» یا «جوهر» است که نه به طور مطلق، ثابت و نه پیوسته در حال تغییر است؛ بلکه هر دو را دربر می گیرد.

این نوشتار به معرفی بخشی از ادبیات دینی هندویی معروف به ادبیات پورانه ای می پردازد که خود حجم قابل توجهی از متون دینی هندو را تشکیل می دهد. ادبیات پورانه ای در یک تقسیم بندی شامل دو بخش اصلی است که هر کدام پورانه های مختلفی را در بر می گیرد: 1. مهاپورانه ها یا پورانه های بزرگ؛ 2. اوپه پورانه ها یا پورانه های کوچک. واژه «پورانه» به معنی «کهن» و «باستان» است و ادعای فرقه های هندویی بر این است که این متون شأنی همسنگ وداهای چهارگانه داشته و به مثابه ودای پنجم مطرح اند. این متون که عمدتاً حاصل ادبیات شفاهی و مربوط به طبقة شتریه ها (کشتریا=جنگاوران) بوده اند، انعکاسی از تاریخ، فرهنگ و دین عامه هندو بوده و برای شناخت آنها حائز اهمیت اند و با توجه به شواهدی که در آنها وجود دارد از سوی محققان جزو ادبیات کلاسیک دانسته شده اند. مهم ترین بخش ادبیات پورانه ای مهاپورانه ها هستند که به سه دسته شش تایی تقسیم شده و هر گروه متعلق به یکی از سه فرقه اصلی هندو است.

عبدالوهاب بن احمد شعرانی (898- 973 ق) را باید یکی از مهم ترین مدافعان محیی الدین ابن عربی (560- 638 ق) دانست. او کتاب های مهمی در دفاع از ابن عربی و تحت تأثیر او نگاشته است که از مهم ترین آن ها می توان به الیواقیت و الجواهر، الکبریت الأحمر و القواعد الکشفیة و غیره اشاره کرد. شایان ذکر است شعرانی در این آثار با توجه به چارچوب تصوف شریعت مدارانه خود، سراغ عقاید ابن عربی رفته و آنچه را که به نظرش مخالف شریعت می آمده، دسیسه دشمنان ابن عربی دانسته و او را از آن ها مبرّا کرده است؛ در بعضی موارد ابن عربی را به درستی از عقاید مانند حلول و اتحاد و توحید ابلیس و برتری ولایت بر نبوت مبرا داشته، اما نتوانسته است به خوبی او را از وحدت وجود و عقیده به خلود کفار و ایمان فرعون مبرّا کند ولی با دفاعی که از او به عمل آورده، مانع طعن و تکفیر وی از طرف معاندانش شده است.