جنگ و صلح از دیدگاه قرآن (مقاله پژوهشی حوزه)

قرآن کریم پاسخ‏هاى خود را به سئوالات فراروى نظریه‏هاى اجتماعى و سیاسى در مجموعه‏اى از آیات به ظاهر متفرق ارائه کرده است. تفسیر موضوعى قرآن کریم در دوران معاصر به کشف این پاسخ‏ها و تبیین نظریه‏هاى قرآنى در عرصه‏هاى مختلف اعتقادى و اجتماعى مى‏پردازد. یکى از این سئوالات که در عرصه علوم و مکاتب سیاسى مطرح شده است درباره روابط دولت اسلامى با دولت‏هاى غیر اسلامى است.
سؤالى که در این زمینه مطرح است آن است که اصل اولیه در روابط دولت اسلامى با دولت‏هاى غیر اسلامى بر جنگ است یا صلح. در این جا دو نظریه عمده وجود دارد.
نظریه اول: اصل رابطه بر جنگ است‏
غالب فقهاى متقدم بر این عقیده بوده‏اند و با استفاده از آیات قرآنى زمینه صلح بین دولت اسلامى و کفار را برنمى‏تافتند.
شیخ طوسى مى‏نویسد:
هر کس که مخالف اسلام است، از سایر کفار، واجب است که با آنان جهاد و کارزار شود ولى آنان دو قسمت هستند، قسمتى که تنها از آنان داخل شدن در اسلام پذیرفته مى‏شود وگرنه خود کشته مى‏شوند و زنان و فرزندانشان اسیر و اموال آنان نیز مصادره مى‏شود، اینان همه کفار هستند مگر یهود و نصارا و مجوس، گروه دیگر آنان که درباره آنان [بقاء بر دین و.. ]پرداخت جزیه نیز پذیرفته مى‏شود، که این سه گروه یاد شده هستند.(2)
ابن تیمیه نیز مى‏نویسد:
هنگامى که اصل قتال مشروع، جهاد است و مقصود آن است که دین تماماً از آن خدا باشد و کلمه خداوند برتر گردد، پس هر که منع کند به اتفاق مسلمین کشته مى‏شود، پس اگر کسى نه اهل جنگ است و نه اهل مخالفت از گسترش دعوت اسلام، مثل زنان و کودکان، راهب و پیرمرد، کور و... چنین افرادى به نظر عموم علما کشته نمى‏شوند مگر آن که با قول و فعل خود کارزار کند، البته بعضى از علما کُشتن همه آنان را - به جز زنان و فرزندانشان - به مجرد کفر مباح مى‏دانند، ولى نظر اول صحیح‏تر است؛ چرا که قتال با کسى است که در هنگام اظهار دین خدا با ما به مقاتله برخیزد.(3)
البته ابن تیمیه به فرض خاصى اشاره مى‏کند و آن این که افرادى نه اهل جنگ هستند و نه اهل مخالفت از رسیدن صداى اسلام به مردم. این فرض در نظر ایشان افراد محدودى دارد و حکم قتال و جزیه و... نیز ندارد. فرضى که در دنیاى کنونى شاید فرض غالب باشد. دکتر عبدالکریم زیدان نیز از کسانى است که به صراحت اصل اولى جنگ را تبیین کرده است. وى مى‏نویسد:
دولت‏هاى غیر اسلامى، که احکام و عقاید اسلام را نپذیرفته‏اند، از دیدگاه دولت اسلامى باطل‏اند و استحقاق باقى ماندن ندارند چرا که باطل منکر و فساد است و منکر باید زایل شود و بناء جدید اسلامى و با حاکمان مسلمان پیدا کند، علامت خضوع به قانون اسلام پرداخت جزیه است، اگر اسلام و جزیه را نپذیرفت دولت اسلامى با آن به جنگ مى‏پردازد تا داخل دار الاسلام شود. معناى این مطلب آن است که اصل علاقه دولت اسلامى با دیگران رابطه جنگ است نه صلح.(4)
این دیدگاه در میان نویسندگان معاصر نیز طرفداران زیادى دارد(5) و بعضى از معاصرین آن را نظریه مشهور فقها دانسته‏اند.(6) دلایل این دیدگاه را مى‏توان اطلاق آیات کریمه در مقاتله با کفار و مشرکین دانست. به بعضى از این آیات اشاره مى‏شود:
«قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّى یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ»(7)؛
با کسانى از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمى‏آورند و آنچه را خدا و فرستاده‏اش حرام گردانیده‏اند حرام نمى‏دارند و متدین به دین حق نمى‏گردند، کارزار کنید، تا به دست خود جزیه دهند.
این آیه به صراحت قتال با اهل کتاب را مى‏رساند تا این که مسلمان شوند یا جزیه دهند. البته درباره مفهوم «صاغرون» اختلاف است. ابن کثیر آن را جزیه دادن مى‏داند، در حالى که آنان ذلیلون، حقیرون و مهانون باشند،(8) ولى با توجه به ریشه اصلى جزیه که یا از جزاء و یا از جزء است نشانگر آن است که در برابر حمایت دولت اسلامى باید جزئى از درآمد و یا جزائى نسبت به آن بپردازند. صاغرون هم در اصل از صغر به معناى کوچک شدن و خضوع کردن است و این پرداخت جزیه باید به عنوان خضوع و احترام به دولت اسلامى باشد و به تعبیر دیگر نشانى از همزیستى مسالمت‏آمیز و قبول موقعیت یک اقلیت سالم و محترم در برابر اکثریت است، مفهوم تحقیر و توهین و مسخره کردن اهل کتاب نه با مفهوم لغوى سازگارى دارد و نه با تعالیم اسلام.(9) درباره مشرکان نیز آمده است:
«وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلّا عَلَى الظّالِمِینَ»؛(10)
با آنان بجنگید تا دیگر فتنه‏اى نباشد، و دین، مخصوص خدا شود، پس اگر دست برداشتند، پس تجاوز جز بر ستمکار روا نیست.
از این آیه استفاده شده است که غرض از جنگ با مشرکان رفع فتنه و بسط توحید است، به احتمالى اولى جنگ دفاعى مصطلح و دومى جنگ و جهاد ابتدایى است.(11) در آیه دیگر آمده است:
«فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛(12)
پس چون ماه‏هاى حرام سپرى شد، مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمین‏گاهى به کمین آنان بنشینید؛ پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه برایشان گشاده گردانید، زیرا خدا آمرزنده مهربان است.
این آیه نیز تنها دو فرض را مورد توجه قرار داده است یا کشته شدن و یا اسلام آوردن مشرکان.
درباره قتال با مطلق کفار نیز آیات متعددى وجود دارد:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»(13)؛
اى کسانى که ایمان آورده‏اید، با کافرانى که مجاور شما هستند کارزار کنید، و آنان باید در شما خشونت بیابند و بدانید که خدا با تقواپیشگان است.
«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(14)؛
اى پیامبر با کفار و منافقین جهاد کن و بر آنان سخت بگیر، و جایگاهشان دوزخ است و چه بد سرانجامى است.
«فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً»(15)؛
پس باید کسانى که زندگى دنیا را به آخرت سودا مى‏کنند در راه خدا بجنگند و هر کس در راه خدا بجنگد و کشته یا پیروز شود، به زودى پاداشى بزرگ به او خواهیم داد.
از آیات قرآن نیز استفاده مى‏شود دلیل درخواست و فرمان سلیمان براى آوردن تخت بلقیس کفر آنان بوده است:
«إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ لَها عَرْشٌ عَظِیمٌ * وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ * إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * أَلّا تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونِی مُسْلِمِینَ.... * وَ صَدَّها ما کانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنَّها کانَتْ مِنْ قَوْمٍ کافِرِینَ *... قالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(16)؛
من آنجا زنى را یافتم که بر آن‏ها سلطنت مى‏کرد و از هر چیز به او داده شده بود و تختى بزرگ داشت، او و قومش را چنین یافتیم که به جاى خدا براى خورشید سجده مى‏کنند، و شیطان اعمالشان را برایشان آراسته و آنان را از راه [راست‏] باز داشته بود و در نتیجه [به حق‏] راه نیافته بودند... به حقیقت که از طرف سلیمان است و [مضمون آن ]این است: به نام خداوند رحمتگر مهربان، بر من بزرگى نکنید و مرا از در اطاعت درآیید... و آنچه غیر از خدا مى‏پرستید مانع [ایمان‏] او شده بود و او از جمله کافران بود... [ملکه‏] گفت: «پروردگارا من به خود ستم کردم و [اینک‏] با سلیمان در برابر خدا، پروردگار جهانیان، تسلیم شدم».
البته جداى از این آیات آیات دیگرى نیز در باب جهاد وجود دارد. این آیات در دو دسته اساسى قرار مى‏گیرد. اول: آیاتى که به جهاد در راه خدا و آثار اخروى آن مى‏پردازد. دوم: آیاتى که به جهاد دفاعى و با کسانى که آنان به کارزار آغاز کرده‏اند و یا قبلاً به مسلمین ضربه زده‏اند اشاره دارد. از دسته اول چند آیه را ذکر مى‏کنیم:
«انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛(17)
سبکبار و گرانبار، بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید. اگر بدانید، این براى شما بهتر است.
درباره خفافاً و ثقالاً تفسیرهاى چهارگانه‏اى را ماوردى نقل مى‏کند که جالب است: یکى در جوانى و پیرى، به نقل از حسن و عکرمه، دوم: در غنا و فقر، به نقل از ابو صالح، سوم: سواره و پیاده، به نقل از ابو عمر و چهارم داراى عیال و خانواده و مجرد، به نقل از فراء.(18) این نشانگر مطلوبیت جهاد در همه حالات است، و در آیه دیگر مى‏خوانیم:
«إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ»(19)؛
در حقیقت خدا دوست دارد کسانى را که در راه او صف در صف چنانکه گویى بنایى ریخته شده از سرب‏اند، جهاد مى‏کنند.
و در آیه دیگر از سستى نسبت به جنگ مذمت مى‏نماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الآخِرَةِ إِلّا قَلِیلٌ * إِلّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»(20)؛
اى کسانى که ایمان آورده‏اید، شما را چه شده است که چون به شما گفته مى‏شود: «در راه خدا بسیج شوید» کندى به خرج مى‏دهید؟ آیا به جاى آخرت به زندگى دنیا دل خوش کرده‏اید؟ متاع زندگى دنیا در برابر آخرت جز اندکى نیست. اگر بسیج نشوید، [خدا] شما را به عذاب دردناکى عذاب مى‏کند و گروه دیگرى را به جاى شما مى‏آورد و به او زیانى نخواهید رسانید و خدا بر هر چیزى توانا است.
و در مواردى ضمن ذکر برترى مجاهدین بر قاعدین به برترین مجاهدین سابق که در دوران سختى جهاد کرده‏اند اشاره مى‏نماید:
«فَضَّلَ اللّهُ الُْمجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى‏ وَ فَضَّلَ اللّهُ الُْمجاهِدِینَ عَلَى الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً»(21)؛
خداوند کسانى که با مال و جان خود جهاد مى‏کنند به درجه‏اى بر خانه‏نشینان مزیت بخشیده است و همه را خداوند وعده نیکو داده، و مجاهدان را بر خانه‏نشینان به پاداشى بزرگ برترى بخشیده است.
«لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى‏ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»(22)؛
کسانى از شما که پیش از فتح [مکه‏] انفاق و جهاد کرده‏اند، [با دیگران‏] یکسان نیستند. آنان از [حیث‏] درجه بزرگ‏تر از کسانى‏اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداخته‏اند و خداوند به هر کدام وعده نیکو داده است، و خدا به آنچه مى‏کنید آگاه است.
در مواردى به جهاد دفاعى و مشروط مى‏پردازد؛ آیات ذیل در قرآن کریم آمده است:
«... فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً»(23)؛
پس اگر از شما کناره‏گیرى نکردند و به شما پیشنهاد صلح نکردند و از شما دست برنداشتند هر کجا آنان را یافتند به اسارت بگیرید و بکشیدشان. آنانند که ما براى شما علیه ایشان تسلطى آشکار قرار داده‏ایم.
«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ»(24)؛
به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته‏اند و البته خدا بر پیروزى آنان سخت توانا است.
«قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»(25)؛
همگى با مشرکان بجنگید، چنانکه آنان همگى با شما مى‏جنگند و بدانید که خدا با پرهیزکاران است.
و در جاى دیگر به صورت تطبیق بر وصف مى‏فرماید:
«وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»(26)؛
با کسانى که با شما مى‏جنگند در راه خدا کارزار کنید ولى تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.
و در مورد دیگر قتال را مبتنى بر نقض پیمان از سوى کفار مى‏داند و مى‏فرماید:
«وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ * أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(27)؛
و اگر سوگندهاى خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید، چرا که آنان را هیچ پیمانى نیست، باشد که از پیمان‏شکنى باز ایستند. چرا با گروهى که سوگندهاى خود را شکستند و بر آن شدند فرستاده خدا را بیرون کنند و آنان بودند که نخستین بار [جنگ را] با شما آغاز کردند نمى‏جنگید، آیا از آنان مى‏ترسید؟ اگر مؤمنید خدا سزاوارتر است که از او بترسید.
در جاى دیگر شقاق و دشمنى با خدا و رسول را موضوع قتل کفار قرار داده است.
«سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ * ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشاقِقِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(28)؛
به زودى در دل کافران وحشت خواهم انداخت، پس فراز گردن‏ها را بزنید و همه سرانگشتانشان را قلم کنید این کیفر بدان سبب است که آنان با خدا و پیامبر او به مخالفت برخواستند و هر کس با خدا و پیامبر او به مخالفت برخیزد قطعاً خدا سخت کیفر است.
حتى در مورد جنگ داخلى دو گروه مسلمانان نیز کارزار با متجاوز فرمان داده شده است:
«وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى‏ فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِی‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللّهِ»(29)؛
و اگر دو گروه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکى از آن دو بر دیگرى تعدى کرد، با آن [طایفه‏اى‏] که تعدى مى‏کند بجنگید تا به فرمان خدا باز گردد.
در نهایت نیز آثار مثبت رفع ظلم و تبعات احتراز از برخورد با متجاوزین را در دو آیه بیان مى‏دارد:
«وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِینَ»(30)؛
و اگر خدا برخى از مردم را به وسیله برخى دیگر دفع نمى‏کرد، قطعاً زمین تباه مى‏گردید. ولى خداوند نسبت به جهانیان تفضل دارد.
«وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ»(31)؛
و اگر خداوند بعضى از مردم را به بعضى دیگر دفع نمى‏کرد، صومعه‏ها و کلیساها و کنیساها و مساجدى که نام خدا در آن‏ها بسیار برده مى‏شود، سخت ویران مى‏شد و قطعاً خداوند بر کسى که [دین‏] او را یارى مى‏کند، یارى مى‏دهد، چرا که خدا سخت نیرومند شکست‏ناپذیر است.
آیات ذکر شده نشانگر آن است که:
اولاً: جهاد و جنگ فى نفسه امرى مذموم نیست، بلکه با توجه به طبیعت انسان و خوى زیاده‏خواهى او اگر جهاد تشریع نشده بود زیاده‏خواهان و نفع‏طلبان زمین را به فساد مى‏کشیدند و مراکز عبادت ترسا و یهود و نصارى و مسلمین را منهدم مى‏ساختند.
ثانیاً: در اسلام جهاد در راه خدا یکى از بالاترین ارزش‏ها است، مجاهدین داراى درجات بالاتر و سابقین در جهاد افضل از دیگران هستند، مجاهدین محبوب خدایند و به زمین نشستگان از رحمت الهى به دور هستند و معذَّب خواهند شد.
ثالثاً: جهاد با کسانى که قبلاً ظلم کرده‏اند و یا شروع به کارزار نموده‏اند و یا پیمان خویش را با مسلمانان شکسته‏اند و سابقه دشمنى با خدا و پیامبر دارند مشروع است و مى‏توان آن را جهاد دفاعى نامید، چرا که مسبوق به ظلم، جنگ، نقض پیمان و دشمنى کفار و مشرکین و... است، در این زمینه بغى و تجاوز گروهى از مسلمین نیز مجوز دفاع و کارزار با آنان است، تا زمانى که به حکم خدا باز گردند.
رابعاً: جهاد با کسانى که دین خدا را نپذیرفته‏اند - گرچه مسبوق به ظلم و کارزار و... نباشند - نیز مطلوب است و مؤمنان مأمور به جهاد با کفار هستند تا آن که اهل کتاب به دین حق بیایند یا جزیه دهند و مشرکان نیز به دین حق بیایند وگرنه کشته مى‏شوند و زنان و فرزندانشان نیز اسیر خواهند شد.
در این دیدگاه آیاتى که دال بر آزادى عقیده دینى است، مثل «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»(32)؛ یا منسوخ تلقى مى‏شود که آیات جهاد آن‏ها را نسخ کرده است و یا به مفهومى تأویل برده مى‏شود که منافاتى با جهاد آزادى‏بخش ندارد.
نقد و بررسى این دیدگاه را به پس از طرح دیدگاه دیگر وا مى‏نهیم.
نظریه دوم: اصل رابطه بر تسالم و صلح است‏
این نظریه در میان متأخران از اهل سنت طرفداران زیادى دارد، البته در میان شیعیان نیز دیدگاه‏هاى موافقى وجود دارد. از کسانى که این دیدگاه را پذیرفته‏اند، شیخ محمد عبده(33) و شیخ محمود شلتوت هستند. شلتوت مى‏نویسد:
هدایت اسلامى ما را به سوى صلح و دوستى فرا مى‏خواند تا جایى که مخالفت نسبت به دین حق را از اسباب دشمنى و تجاوز نمى‏داند.(34)
دکتر وهبه زحیلى نیز همین نظریه را تقویت مى‏کند:
اصل در روابط دولت اسلامى با دیگر دولت‏ها بر مسالمت است تا جایى که بر شهرها یا بر مبلغان دینى و نوامیس اسلام و مسلمین دشمنى صورت گیرد، در اینجا جنگ ضرورتى براى دفاع از جان، مال و عقیده است.(35)
رشید رضا نیز در یکى از آثار خود به این نظریه اعتقاد دارد:
صلح و دوستى بین المللى اصلى است که باید مردم به آن پاى‏بند باشند و به همین جهت خداوند به ما فرمان داده است که آن را بر جنگ برگزینیم.(36)
دلیل این دیدگاه نیز تمسک به آیات و روایاتى است؛ از جمله:
«وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(37)؛
و اگر به صلح گراییدند، تو [نیز] بدان گراى و بر خدا توکل نما که او شنواى داناست.
این آیه با توجه به آیات قبل و بعد که درباره یهود بنى‏قریظه است که پیمان‏شکنى کرده‏اند و یا کسانى که ترس از پیمان‏شکنى آنان مى‏رود نازل گردیده است. در این آیه صلح را در صورت تسلیم دشمن به قبول آن، مجاز بلکه واجب اعلام مى‏نماید.
آیه دیگرى که در کنار آیات جهاد با کفار آمده است، ولى با مضمون خود مى‏تواند مفسر بعضى از اطلاقات آیات جهاد باشد در سوره ممتحنه است:
«لا یَنْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ * إِنَّما یَنْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى‏ إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ»(38)؛
خدا شما را از کسانى که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده‏اند، باز نمى‏دارد که به آنان نیکى کنید و با ایشان عدالت ورزید، زیرا خدا دادگران را دوست دارد. فقط خدا شما را از دوستى با کسانى باز مى‏دارد که در [کار] دین با شما جنگ کرده و شما را از خانه‏هایتان بیرون رانده و در بیرون راندنتان با یکدیگر همپشتى کردند و هر کس آنان را به دوستى گیرد آنان همان ستمگرانند.
این آیه مبارکه نه تنها صلح عادلانه را که نیکى کردن به کسانى که سابقه اذیت و تعرض نداشته‏اند را نیز مطلوب مى‏داند و به صراحت نهى از دوستى آنان و نیکى کردن به آنان را مخصوص سه گروه مى‏داند: 1. کسانى که به خاطر دین با مسلمین جنگیدند. 2. کسانى که مسلمانان را از شهرشان (مکه) بیرون کردند. 3. کسانى که براى تحقق اخراج مسلمانان اعلام حمایت و پشتیبانى نمودند. این سه گروه با عملکرد خود زمینه دوستى مسلمانان را از دست داده‏اند و پرواضح است که نفى صلح با اینان استثنایى بر اصل کلى رابطه با غیر مسلمانان محسوب مى‏گردد.
در آیه دیگر خطاب به مسلمانان آمده است:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»(39)؛
اى کسانى که ایمان آورده‏اید، همگى به اطاعت [خدا] درآیید و گام‏هاى شیطان را دنبال مکنید که او براى شما دشمنى آشکار است.
البته با توجه به خطاب صدر آیه تسرى این دستور به غیر مسلمانان صحیح نیست، گرچه عدم دخول در سلم در آیه با تبعیت گام‏هاى شیطان قرین آمده است. و این نکته به نوعى به ماهیت نفى صلح و دوستى اشاره دارد.
در سوره نساء و در پى طرح دعاوى خانوادگى و توصیه به صلح به طور کلى این گونه تعلیل مى‏آورد: و الصلح خیر (128: 4) و از این آیه مطلوبیت صلح در قرآن کریم معلوم مى‏گردد.
بررسى دو نظریه‏
به نظر مى‏رسد گروه اول مشکل چندانى با دلایل گروه دوم ندارند؛ چرا که گروه اول با اثبات موجبه جزئیه به مطلوب خود خواهد رسید، در حالى که کسانى که صلح و دوستى با غیر مسلمانان را اصل قرار مى‏دهند باید به مواردى که گروه اول به عنوان دلیل جهاد ابتدایى تمسک کرده‏اند پاسخ گویند.
طرفداران نظریه اصالة الصلح در روابط خارجى مسلمانان (نظریه دوم) یکى از سه پاسخ را درباره آیات جهاد داده‏اند:
1. ادله جهاد به جهاد دفاعى اختصاص دارد.
2. با توجه به قیود فراوان جهاد ابتدایى این موضوع بسیار محدود و داراى مصادیق کمى است.
3. جهاد ابتدایى اختصاص به عصر حضور و یا اختصاص به دوران تأسیس دولت اسلامى دارد و در این زمان اصل بر صلح است نه جهاد.
در سه عنوان مستقل پاسخ‏هاى تفصیلى را ذکر و تحلیل مى‏کنیم.
1. جهاد در قرآن تنها جهاد دفاعى است‏
برخى از اندیشوران همه آیات جهاد را به نحوى به دفاع از حقوق مسلمانان بازگردانده‏اند، براى این کار در آغاز مفهوم دفاع را توسعه داده‏اند به این معنا که:
اولاً: دفاع هم به مواردى صدق مى‏کند که دشمن حمله را آغاز کرده و هم مواردى که انجام حمله دشمن در آینده قطعى است و مسلمانان جهت پیشگیرى آغاز به جنگ کنند، شلتوت در این‏باره مى‏گوید:
مسلمانان با تکیه بر قاعده فطرى اجتماعى که امیرمؤمنان على(ع) بیان کرده‏اند.(40) هرگاه روح دشمنى و تجاوز در کفار زنده مى‏شد به جنگ با آنان بر مى‏خاست و منتظر تجاوز ایشان نمى‏ماندند.(41)
ثانیاً: دفاع هم از سرزمین و جان و مال مردم است و هم دفاع از دین مردم؛ و در مواردى که دشمنان از تبلیغ دین، ایمان آوردن مردم و انجام فرایض و اعمال دینى ممانعت کنند، برخورد با آنان ماهیت دفاعى پیدا مى‏کند.
ثالثاً: دفاع براى حفظ حاکمیت اسلام در سرزمین‏هایى که اکثر آنان مسلمان هستند معنا پیدا مى‏کند و جامعه اسلامى مى‏تواند با شیوه برخورد خود زمینه حاکمیت اسلام را در این جوامع فراهم سازد.
با توجه به جنبه‏هاى پیش گفته در دفاع مى‏توان گفت اگر مواردى که در قرآن کریم به جهاد با کفار، مشرکین و منافقین امر شده است از مصادیق دفاع به مفهوم وسیع پیش گفته است پس امکان طرح نظریه اصالة الصلح وجود دارد.
آیات جهاد که قبلاً گذشت غالباً به قراینى محفوف است که آن‏ها را با جهاد دفاعى سازگار مى‏سازد. تنها در بعضى از آیات به طور مطلق امر به مبارزه با کفار و مشرکین شده است که مطالب زیر مى‏تواند توضیح مناسبى در این باره باشد که حتى این آیات دال بر جهاد ابتدایى نیست. در این میان، آیات سوره بقره که نهایت قتال را نفى فتنه و برقرارى دین براى خدا مى‏داند نیازمند تحلیل بیش‏ترى است. ذکر آیات و دیدگاه‏هاى مطرح شده درباره این آیات و پاسخ به آن در ادامه ذکر مى‏شود:
«وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ * وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنْ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذَلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ * فَإِنْ انتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ * وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ للَّهِ‏ِ فَإِنْ انتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِینَ * الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنْ اعْتَدَى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»(42)؛
در راه خدا با کسانى که با شما کارزار کنند کارزار کنید و از حد مگذرید که خدا از حد گذرندگان را دوست ندارد. آنان - مشرکان و کافران حربى - را هر جا که یافتید بکشید و از همان جا که بیرونتان کردند - مکه - بیرونشان کنید و فتنه [اى که آن‏ها کردند] - کفر و شرک و شکنجه کردن و برون راندن مؤمنان - از کشتار [که شما کنید] بدتر است. و نزد مسجد الحرام با آن‏ها کارزار نکنید مگر آن که آنها در آنجا با شما کارزار کنند، پس اگر با شما کارزار کردند، بکشیدشان که سزاى کافران چنین است. و اگر باز ایستند خدا آمرزنده و مهربان است. با آنان کارزار کنید تا آشوبى نماند و دین از آن خداى باشد، پس اگر باز ایستند تجاوز روا نیست مگر بر ستمکاران [این‏] ماه حرام به [آن‏] ماه حرام و [شکستن حرام‏ها] و حرمت‏ها و قصاص است. پس هر که بر شما تجاوز کرد به مانند آن بر او تجاوز کنید - و از اندازه مگذرید - و از خدا پروا داشته باشید و بدانید که خدا با پرهیزگاران است.
در نوشته‏هاى مفسران دیدگاه‏هاى متفاوتى در جزئیات این آیات آمده است از جمله ربیع گوید:
این اولین آیه‏اى است که در کارزار نازل شد (هنگامى که پیامبر در مدینه بودند) پس از نزول آیه پیامبر با آنان که با او کارزار مى‏کردند جنگید و از هر که به او کارى نداشت باز ایستاد، تا زمانى که سوره برائت نازل شد [منظور آیه «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً»(43) مى‏باشد.(44)]
ابن عباس گوید:
[درباره لا تعتدوا] زنان، کودکان و پیرمردان مسن و کسى که تسلیم شده و دست از جنگ برداشته است را نکشید. اگر چنین کنید بر آنان ظلم کرده‏اید.(45)
و ابو جعفر گوید:
«الفتنه اشد من القتل» یعنى شرک به خدا از قتل شدیدتر است و با توجه به آنچه گفتیم که اصل معناى فتنه ابتلاء و آزمایش است تأویل کلام آن است که ابتلاء مؤمن در دینش که از دین برگردد و مشرک به خدا شود شدیدتر و پرضررتر است از اینکه در حالى که بر دین خود استوار است و در حالى که حق با اوست شهید شود، «قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ»؛ یعنى بجنگید با آنان تا کفر نباشد و جز خدا پرستیده نشود، از پیامبر اکرم(ص) روایت است که من مأمور به جنگ با مردم شدم تا لا اله الّا اللَّه بگویند، نماز بخوانند و زکوة بدهند پس اگر چنین کنند جان و مالشان در امان است و محاسبه اعمال آنان با خداست.(46)
قرطبى مى‏نویسد:
پیامبر اکرم(ص) در مکه از کارزار ممنوع بود با آیاتى مثل «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن»(47) «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ»(48) «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً»(49) «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ»(50) چون به مدینه آمد با نزول این آیه مأمور به کارزار شد. این دیدگاه ربیع بن انس و دیگران است ولى از ابوبکر نقل شده که اولین آیه را «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا»(51)؛ مى‏دانست ولى اکثر بر نظر اول هستند.(52)
و همو مى‏نویسد:
وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ... امر به کارزار با هر مشرک و در هر موضع است و این امر مطلق است و مشروط به ابتدا به کارزار از سوى مشرکان نیست؛ چرا که در ادامه دارد و یکون الدین للّه.(53)
اما مفهوم فتنه در الفتنه اشد من القتل از دیدگاه فخر رازى پنج وجه است:
اول: که از ابن عباس منقول است: فتنه کفر به خداست، چرا که کفر سبب فتنه مى‏شود و آن را از قتل بالاتر دانسته است چرا که کفر مستحق عذاب دائم است و قتل همیشه این گونه نیست و کفر فرد را از امت خارج مى‏کند ولى قتل این گونه نیست.
دوم: اصل فتنه به معناى عرضه کردن طلا بر آتش جهت خلاص از غش است و بعد اسم براى هر چیزى شده که موجب امتحان است. و مراد از آیه آن است که اهتمام کفار به ترساندن مؤمنان و سختگیرى بر آنان تا حدى که آنان مجبور به پناه آوردن به غیر شهر و کاشانه شوند، از کشتن که موجب خلاص از ناراحتى‏هاى دنیاست بهتر است.
سوم: فتنه عذاب دائمى است که به سبب کفر با آنها قرین است. گویا قرآن مى‏گوید: بدانید در پشت سر کشتن آنان عذابى دارند که از کشتن شدیدتر است، اطلاق اسم فتنه بر عذاب جایز است از باب اطلاق اسم سبب بر مسبب.
چهارم: مراد آن است که فتنه آنان بر شما به این که شما را از مسجد الحرام باز داشته‏اند شدیدتر است از این که شما آنان را در حرم بکشید، چرا که آنان از عبودیت و اطاعت خدا منع مى‏کنند که جن و انس براى آن خلق شده‏اند.
پنجم: ارتداد مؤمن از دین بر او شدیدتر است از آن که محِقاً کشته شود.(54)
در تفسیر قاسمى آمده است:
«قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ»؛ یعنى با آنان کارزار کنید تا کفر زایل شود و اسلام ثابت گردد. آنچه به عقاب منجر مى‏شود زایل و آنچه به ثواب مى‏انجامد ثابت گردد «قاتِلُهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ» یعنى آنان را که شما را اخراج کردند و به فتنه انداختند و کارزار کردند با شما با آنان بجنگید تا در حرم فتنه‏اى نباشد یعنى چیزى که مردم را از دین منع کند و آنان را از اظهار دین و دعوت به خدا باز دارد و تا آن که دین براى خدا باشد، یعنى دین به طور خالص براى خدا باشد و در حرم غیر از او عبادت و بندگى نشود. از غیر خدا کسى نترسد و کسى در دینش به فتنه دچار نشود و به خاطر دیندارى اذیت نگردد.(55)
در تفسیر الفرقان نیز آمده است:
امر «وقاتلوا» در این آیه دفاع از جان‏هاى مسلمین است. در دوران مکه دفاع مسلحانه و خونین ممکن نبود به جهت شرایط خاص و حالت مبارزه منفى که در آن دوران در مقابل هجمه‏هاى کفار بود. در این جا بعد از آن که در آیه «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» داده شد، مسلمانان مأمور به کارزار با کسانى شدند که با آنان مى‏جنگند البته به شرط عدم تجاوز به این صورت که غیر مقاتل و پیرمرد و خردسال و زن را نکشند... این آیه اولین آیه درباره امر به قتال است و آیه حج اولین آیه اذن به قتال است. در مرحله بعد آیه: «قتلوا المشرکین» آمد پس از آن دفاع هجومى به جهت حفاظت از مستضعفین مظلوم تشریع شد و پس از آن کارزار با هر کافرى و هر دیار مشرکى «قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ».(56)
و همو در ادامه مى‏نویسد:
«قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ...» آیا این ضابطه را معیار ثابتى براى همه زمان‏هاى اسلامى مى‏بینى که واجب است مبارزه و جنگ با کافرین تا رفع فتنه و بقاء دین براى خداوند که آن طاعت مطلقه خداوند در همه آبادى‏هاى زمین است گرچه ادیان دیگر در تقیه باشد؟ یا این که امر خاص به مجاهدین زمان پیامبر(ص) است و ایشان تا رسیدن به غایت سلبى «حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ» نبودند تا برسد به غایت ایجابى «یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ». یا این که امر عامى است ولى مراد از فتنه در اینجا قتال است گرچه معناى فتنه اعم از قتال است.(57)
و بالاخره علامه طباطبایى مى‏نویسد:
این آیات پنج‏گانه حکم واحدى را با حدود و اطرافش بیان مى‏کند. کلام خدا «وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ» بیان اصل حکم است، کلام خداوند «ولا تعتدوا» حد حکم از جهت سازمان‏دهى و انتظام است، کلام خداوند «و قاتلوهم حتى لا تکون فتنه» حد زمانى حکم است و... .(58)
در ادامه مى‏نویسد:
این آیات مخصوص قتال با مشرکین است و شامل اهل کتاب نمى‏شود، پس مراد نهایت قتال که دین براى خداوند باشد آن است که بت‏ها را عبادت نکنند و به توحید اقرار نمایند. اهل کتاب به توحید اقرار دارند گرچه به حسب حقیقت آنان نیز کافرند.(59) قرآن اسلام و دین توحید را مبتنى بر فطرت مى‏داند و اقامه و تحفظ بر انسانیت را از اهم حقوق مشروعه انسان برمى‏شمارد و دفاع از این حق را نیز حق فطرى دیگرى مى‏داند... و قتال چه به عنوان دفاع از مسلمین یا از حوزه اسلامى یا جهاد ابتدایى باشد همه آنها در حقیقت دفاع از حق انسانیت است در حیات او چرا که در شرک به خداوند پاک انسانیت هلاک مى‏شود و فطرت مى‏میرد و در دفاع از حق انسانیت اعاده حیات انسانیت و زندگانى آن بعد از مرگ او است. پس شخص زیرک و عاقل این گونه مى‏یابد که اسلام شایسته است حکم دفاعى در پاک کردن زمین از لوث مطلق شرک داشته باشد و در خلوص ایمان براى خداوند تلاش کند.(60)
با توجه به دیدگاه‏هاى ذکر شده باید گفت: آیات پنج گانه از آن جهت که نحوه برخورد با حاکمیت مشرکین در مکه را نشان مى‏دهد مى‏تواند به عنوان استراتژى برخورد با ملل یا حاکمیت‏هاى کفر پیشه مطرح گردد. بعضى از این آیات بویژه از جمله وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ، تشریع جهاد ابتدایى به منظور دعوت به اسلام را برداشت کرده‏اند. مرحوم علامه طباطبایى هچنان که آوردیم به نحوى در جهت توجیه این نوع جهاد به صورتى که تبدیل به دفاع از انسانیت و فطرت شود پاسخ گفته است. عده‏اى از معاصرین این جهاد ابتدایى را به تبعیت از مفسر پیش گفته دفاع از انسانیت و فطرت الاهى انسان مى‏بینند.
نکته مورد توجه در مجموعه آیات آن است که طرف قتال را درآیه 190 «الذین یقاتلونکم» ذکر کرده است. در آیات دیگر نیز با ضمیر جمع مذکر غایب (هم) به دسته ذکر شده «الذین یقاتلونکم» اشاره کرده است. البته با توجه به شأن نزول و ذکر اخرجوهم من حیث اخرجوکم و یاد کرد از مسجدالحرام روشن است که مراد از الذین یقاتلونکم مشرکین مکه هستند. اگر مراد از مقاتلین مشرکین مکه هستند آیات نه عمومیتى دارد که قتال با هر مشرک و کافرى را در بر گیرد که شامل اهل کتاب هم بشود (آنچنان که مرحوم علامه طباطبایى به این نکته تصریح کرده‏اند) و نه عمومیتى که جهاد با هر مشرکى را شامل شود.
گرچه غایت قتال با مشرکان مکه آن است که حتى لا تکون فتنه و یکون الدین للَّه و روشن است که با قتال مشرکان مکه و حتى کشته شدن همه آن‏ها نه تمام فتنه در پهنه زمین و طول زمان از بین مى‏رود و نه دین خداوند استقرارى وسیع و همه جانبه مى‏یابد.
پس با قرینه مقاتلین و تناسب احکام مذکور در آیه این گونه استفاده مى‏شود که نفى فتنه و استقرار دین در بلدالحرام مراد است. پایگاه توحید نباید محل فتنه شرک و فتنه بر علیه مسلمین باشد و باید در آنجا دین خالص براى خداوند باشد. به ویژه آن که مشرکان مکه ابتداى به کارزار کرده و در موارد متعددى به مسلمین یورش برده و در آغاز نیز آنان را مجبور به ترک دیار کرده‏اند.
بنابراین آنچه در تفسیر قاسمى آمده است و احتمالات غیر منتخب نویسنده تفسیر الفرقان در نظر ما به صواب نزدیک‏تر است.
در قرآن کریم نظیر این آیه در سوره انفال آمده است:
«وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(61)؛
و با آنان کارزار کنید تا فتنه‏اى نباشد و دین، همه آن براى خدا باشد، پس اگر دست کشیدند همانا خداوند به کارهاى آنان بینا است.
ولى با توجه به آیات قبل که «یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»(62)؛ اشاره دارد ظهور مرجع ضمیر در آن آیه نیز به مشرکان مکه است.
پس دیدگاه صاحب دراسات که در ذیل آیه آورده است:
کارزار واجب جنگ براى رفع فتنه و بسط توحید است و چه بسا اولى همان جهاد دفاعى مصطلح و دومى جهاد ابتدایى است. و هنگامى که واجب به انجام رسید پس از آن ظلم به برده‏گیرى و استثمار روا نیست.(63)
مورد اختیار ما نیست و با توجه به قرائن مجموعه آیات خلاف ظاهر است، اگر کسى در پاسخ بگوید که مورد در آیه شریفه مخصص نیست و هر کافرى این حکم را دارد. پاسخ آن است که آیه آن گونه نیست که مفهومى عام را برساند و شأن نزول آن به مورد خاصى تطبیق شده باشد، بلکه حکم بر قتال تا رفع فتنه و بسط توحید متعلق به موضوعى مقید و مضیق است؛ چرا که در این آیات قتال با الذین یقاتلونکم مورد توجه و حکم است.
تنها نکته مورد اشکال نهایت آیه 191 است که دارد «کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ» و شاید کسى بگوید که این حکم براى همه کافران است. اما در پاسخ باید گفت اصولاً آیه قاتلوهم حتى لا تکون فتنه پس از این آیه واقع شده و از قضا در این آیه این گونه مى‏خوانیم: «وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى یُقاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ»؛ یعنى در این آیه مقاتله در نزد مسجد الحرام مشروط به ابتداى به کارزار از سوى مشرکان است و این که جزاء کافرانى که در مسجد الحرام قتال مى‏کنند مرگ باشد امرى است که با کبراى کلى مورد بحث تفاوت دارد.
نتیجه آن که این آیات گرچه شیوه برخورد شدید دولت و حکومت اسلامى را با کافرانى که به مسلمانان حمله برده و کارزار کرده‏اند نشان مى‏دهد اما آنچه به عنوان جهاد آزادیبخش یا رفع فتنه در عالم و بسط توحید مطرح است از آن مستفاد نمى‏گردد.
در آیات دیگر که به ظاهر جهاد ابتدایى را مى‏رساند نیز مى‏توان به نوعى مفهوم دفاع را استنباط نمود.
در آیه: وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً(64) همگى با مشرکان بجنگید، چنانکه آنان همگى با شما مى‏جنگند و بدانید که خدا با پرهیزکاران است. گرچه امر قتال کرده و قیدى را نیاورده ولى واضح است که این کارزار مسبوق به قتال و جنگ مشرکان است، آن چنان که از جمله کما یقاتلونکم کافة استفاده مى‏شود.
در آیه: فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم... واقعدوا لهم کل مرصد.(65) مشرکان را هر جا یافتید بکشید... و در هر کمین‏گاه [در انتظار آنان بنشینید. نیز به کمین دشمن نشستن حکایت از تجاوز دشمن به خاک و وطن دارد زیرا که در تهاجم ابتدایى کمین‏گاه کاربردى ندارد، کمین غالباً در مواردى است که دشمن حالت تهاجمى دارد و نه حالت تدافعى.
در آیه: قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنْ الْکُفَّارِ وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً.(66) با کافران که نزدیک شما هستند کارزار کنید و باید که در شما شدت را بیابند.
در این آیه نیز اگر مقصود لزوم تهاجم براى تحمیل عقیده بود آن هم در زمان اقتدار مسلمین، دیگر جمله ولیجدوا فیکم غلظة چندان تناسبى نداشت، ولى اگر مقصود آن باشد که با دیدن اقتدار و شدت شما آنان فکر تجاوز را از سر بیرون کنند تناسب بیش‏ترى را فراهم مى‏آورد.
اصولاً هر جا در قرآن کریم بحث جهاد ابتدایى به ذهن مى‏رسد، آیات محفوف به آیات دیگرى است که همه به نوعى به پیمان‏شکنى، تجاوز و ممانعت آنان از رسیدن پیام اسلام به مردم حکایت مى‏کند. به عنوان نمونه به آیات 9 و 10 سوره توبه مراجعه شود.
البته در بعضى موارد استنباط این مطلب دشوار است. آنچه در واقعه برخورد سلیمان با ملکه بلقیس نقل شده است دلیل برخورد سلیمان کفر بلقیس دانسته شده است ولى با این همه با توجه به این که در این واقعه تسلیم بلقیس و هدایت وى نقل شده است و زمینه جهاد فراهم نیامده است، نمى‏توان چندان اطمینانى در جهت استفاده جهاد ابتدایى از آن به دست آورد.
درباره آیه 29 سوره توبه با توجه به این که نه قبلاً به تهاجم اهل کتاب اشاره کرده است و نه در این آیات اشاره‏اى به تهاجمى بودن دفاع وجود دارد، به این جهت استفاده جهاد ابتدایى از آن دور نیست، گرچه مضمون آیه به عدم ایمان آنان به خدا اشاره دارد و ظاهر آیه با توجه به «مِنْ» تبعیضه در آیه شریفه بر بعضى از اهل کتاب صدق مى‏کند، در هر صورت این آیه نیازمند تأمل جدى است و از آیات دیگر در مدلول مورد نظر گروه اول دلالت بیش‏ترى دارد.
2. تحقق موضوع جهاد ابتدایى به قیودى نیازمند است‏
با مراجعه به قرآن کریم روشن مى‏شود که جهاد ابتدایى به سادگى امکان ندارد و قیود و مخصص‏هاى فراوان اصالت الجهاد را بسیار ضعیف و داراى مصادیق نادر مى‏سازد. این نکته گرچه مثبت اصل بر صلح (نظریه دوم) نیست، اما اصل بر جهاد (نظریه اول) را نیز خدشه‏دار مى‏سازد. این قیود در غالب پیمان‏ها و عقدهاى مختلف در قرآن کریم ذکر شده است. در سوره توبه مى‏خوانیم:
وَإِنْ أَحَدٌ مِنْ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یَسْمَعَ کَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ(67) و اگر یکى از مشرکان از تو پناه خواست، پناهش ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان.
در ادامه لزوم حفظ معاهدات را گوشزد مى‏کند.
إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ.(68)
مگر با کسانى که کنار مسجدالحرام پیمان بسته‏اید. پس تا با شما [بر سر عهد ]پایدارند، با آنان پایدار باشید زیرا خدا پرهیزکاران را دوست دارد.
این آیات صلح و امان را نسبت به همه مخالفان دینى اعم از اهل کتاب و غیر آنان شامل مى‏شود، از سوى دیگر امکان عقد امان نسبت به افراد و جوامع غیر اسلامى را مى‏پذیرد(69) و این نکته به احترام اسلام به افراد غیرمسلمان و دولت‏هاى غیر اسلامى اشاره دارد. البته درباره این که عقد امان مى‏تواند به طور دائمى باشد و یا این که حتماً باید زمان‏دار باشد و تا مدت معینى باید بر این پیمان استوار بود، اختلاف نظر وجود دارد. بعضى از فقیهان با توجه به اطلاق آیه نامحدود بودن زمان این پیمان را مجاز شمرده‏اند.(70) از سوى دیگر جهاد مبتنى بر تحقق دعوت است و دعوت به معناى رساندن پیام اسلام به مردمان است و اصولاً هیج قتالى قبل از دعوت به شیوه‏هاى مذکور آن در قرآن (حکمت، موعظه، جدال و...) مشروع نیست. بنظر مى‏رسد آن چه در این عنوان ذکر شد گرچه به محدودیت جهاد مى‏انجامد ولى رافع اصل جهاد نخواهد بود.
3. آیات جهاد زمان حاضر را شامل نمى‏شود
بعضى با توجه به این نکته که شرک عصر جاهلى ملازم با شرور و فتنه‏هاى اجتماعى بوده است و یا با توجه به این که آیات جهاد با اختصاص به عصر تأسیس حکومت اسلامى و حداکثر مختص زمان حضور معصوم(ع) است بدنبال محدود کردن اصالة الجهاد به دوران صدر اسلام یا عصر حضور هستند. درباره شرک عصر جاهلى و همراهى آن با فتنه و شر مطالعه تاریخ اجمالى صدر اسلام کافى است. نیم نگاهى به نحوه مقابله کفار با پیامبر ما را به این نکته مى‏رساند که بحث اساسى آنان حفظ و بهره‏بردارى از مواهب مادى بوده است. فرهنگ و تمدن امروز گرچه از زیاده‏خواهى برى‏ءِ نیست، ولى با توجه به مجموعه شرایط حاکم بر جهان اسلام آوردن رهبران یک کشور، هرگز مساوى از دست دادن قدرت نیست، از این روى مى‏توان شر امروز را داراى ماهیتى متفاوت با آن دوران دانست. از این روى با قبول تلازم شرک و فتنه در دوران صدر اسلام و مهم بودن عنوان فتنه در تشریع جهاد ابتدایى آن عنوان در عصر حاضر کم‏تر مصداق مى‏یابد.(71)
از سوى دیگر آیات جهاد را معمولاً فقیهان ما مختص به زمان حضور مى‏دانند و بعضى جهاد ابتدایى را مختص به جزیرة العرب مى‏دانند.(72) این اختصاصات نشانگر آن است که ویژگى عرضه رشد و نمو اسلام و یا سرزمین مکه و اطراف آن اقتضاى جهاد ابتدایى داشته است ولى در عصر ما دیگر چنین زمینه‏اى جهت جهاد و مبارزه در راه خدا و براى تسلیم کفار به قبول اسلام وجود ندارد.
قضاوت نهایى بین دو نظریه‏
با توجه به دلایل دو گروه و تفاوت‏هاى فراوان زمان‏ها و مکان‏ها نمى‏توان به طور قاطع یک نظریه را ترجیح داد. به لحاظ تاریخى نیز در زمانى که دولت اسلامى داراى قدرت و شوکت و امکاناتى بوده است که زمینه کشورگشایى براى آن فراهم بوده است دیدگاه‏هاى «اصالة الجهاد» بیش‏تر مطرح گردیده است، ولى در دوران معاصر که متأسفانه با غلبه دولت‏هاى غیر اسلامى همراه گردیده و دولت‏هاى اسلامى به ضعف و سستى مبتلا گردیده‏اند فقیهان و نویسندگان به اصالت الصلح عنایت بیش‏ترى پیدا کرده‏اند.
به نظر مى‏رسد آن چه میزان روابط و کیفیت آن را در مستواى مباحث نظرى قرآنى تعیین مى‏کند، هدف کلى تشکیل دولت مکتبى اسلام است، اسلام یک دولت فکرى است که به دنبال توسعه و نشر مکتب در تمام عالم است و منطقه و نژاد خاص را مورد توجه قرار نمى‏دهد، ولى از طرف دیگر به دنبال توسعه دین بر اساس برهان و منطق است، از این روى اصالت در اسلام بر دعوت است نه بر جنگ و نه بر صلح، ولى این دعوت در چه عرصه‏هایى و با چه ابزارهایى باید صورت پذیرد، بدون تردید نیازمند توجه به ظرف زمانى و مکانى و رعایت مصالح مسلمین است. بدون تردید در عصر حاضر و با توجه به تسلط فرهنگ قبول حقوق بشر بر کشورها و تلقى به قبول تمام ملل جهان نسبت به مرزهاى جغرافیایى، مصلحت مسلمین چیزى جز دعوت از طریق بیان و قلم و... نیست و جهاد ابتدایى اگر چه در بعضى از زمان‏ها مى‏تواند موجب گسترش اسلام باشد، ولى در عصر حاضر رعایت صلح جهانى و به رسمیت شناختن مرزهاى بین المللى امرى ضرورى است. در زمانى فقیهان به دو عنوان دارالاسلام و دارالحرب مى‏اندیشیدند و عده‏اى دارالعهد را به آن افزودند ولى امروزه به نظر مى‏رسد باید در سیاست خارجى کشورهاى اسلامى به دو عنوان دارالاسلام و دارالعهد اندیشید و دارالحرب چندان مفهومى را در روابط بین المللى حاضر ندارد.
پى‏نوشت‏ها
1) حجة الاسلام قاضى‏زاده، استادیار دانشگاه تربیت مدرس.
2) محمدبن الحسن شیخ طوسى، النهایة فى مجرد الفقه والفتوى، (قم، انتشارات قدس محمدى) ص 296 و 297.
3) احمد ابن تیمیه، السیاسة الشرعیه فى اصلاح الراعى و الرعیة، (بیروت، منشورات دارالآفاق الجدیدة) چاپ اول، ص 131.
4) عبدالکریم زیدان، مجموعة بحوث فقهیه، (بیروت، موسسة الرسالة، 1395ق) ص 45.
5) ر.ک: سعید عبداللَّه حارب المهیرى، العلاقات الخارجیه للدولة الاسلامیة، (بیروت، موسسة الرسالة، 1416ق/1995م) چاپ اول، ص 31 - 30.
6) ر.ک: آیةاللَّه سید محمد حسینى شیرازى، الفقه، (بیروت، دارالعلم، 1401ق) ج 48، ص 8.
7) توبه (9): 29.
8) ر.ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، (بیروت، دارالمعرفة، 1402) ج 2، ص 347.
9) ر.ک: ناصر مکارم شیرازى، پیام قرآن، (با همکارى جمعى از فضلا) - (قم، منشورات مؤسسه امیرالمؤمنین) چاپ اول، ج 10، ص 390.
10) بقره (2): 93.
11) ر.ک: حسینعلى منتظرى، دراسات فى ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه (قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1408)، ج 1، ص 116.
12) توبه (9): 5.
13) توبه (9): 123.
14) توبه (9): 73.
15) نساء (4): 74.
16) نمل (27): 23 - 34.
17) توبه (9): 41.
18) ر.ک: ابوالحسن ماوردى، الاحکام السلطانیه، (قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1406) ص 36.
19) صف (61): 4.
20) توبه (9): 38 و 39.
21) نساء (4): 95.
22) حدید (57): 10.
23) نساء (4): 91.
24) حج (22): 39 و 40.
25) توبه (9): 36.
26) بقره (2): 190.
27) توبه (9): 12 و 13.
28) حجرات (49): 9.
29) انفال (8): 12 و 13.
30) بقره (2): 251.
31) حج (22): 40.
32) بقره (2): 257.
33) ر.ک: محمد رشید رضا، تفسیر المنار، (بیروت، دارالمعرفة) چاپ سوم، ج 2، ص 258.
34) شیخ محمود شلتوت، من توجیهات الاسلام، (بیروت، دارالشروق، 1399ق) چاپ ششم، ص 93.
35) دکتر وهبة زحیلى، العلاقات الدولیة فى الاسلام، (بیروت، مؤسسة الرسالة، 1403ق) ص 120.
36) محمد رشید رضا، الوحى المحمدى، (قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1408) ص 312.
37) انفال (8): 61.
38) ممتحنه (60): 8 و 9.
39) بقره (2): 208.
40) مقصود روایت «ماغزى قوم فى عقر دارهم الا ذلوا»، (هیچ قومى در درون خانه خویش به نبرد برنخواست مگر آن که ذلیل شد) مى‏باشد، خطبه 27، ص 68.
41) ر.ک: شیخ محمود شلتوت، الاسلام و العلاقات الدولیه، ص 68.
42) بقره (2): 190 و 195.
43) توبه (9): 36.
44) محمد بن جریر طبرى، جامع البیان عن تأویل آى القرآن (تفسیر الطبرى) (بیروت، دارالکتب العلمیه و داراحیاء التراث العربى، 1421) ج 2، ص 195.
45) همان.
46) همان، ص 201.
47) قرطبى، انصارى، الجامع لاحکام القرآن، (بیروت، مؤسسة التاریخ العربى) ج 2، ص 231 و 232.
48) مائده (5): 13.
49) زمل (39): 10.
50) غاشیه (88): 22.
51) حج (22): 39.
52) قرطبى، انصارى، الجامع لاحکام القرآن، ص 231 و 232.
53) همان، 236.
54) فخر رازى، التفسیر الکبیر، (قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1411) چاپ سوم، ج 5، ص 113.
55) محمد جمال الدین قاسمى، تفسیر القاسمى، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقى (بیروت، داراحیاء التراث العربى) المسمى بمحاسن التأویل، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقى، ج 1، ص 492.
56) محمد الصادقى، الفرقان فى تفسیر القرآن، ج 3، ص 95 - 97.
57) همان، 102.
58) سید محمدحسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، (تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362) چاپ چهارم، ج 2، ص 61.
59) همان، ص 63.
60) همان، ص 67.
61) انفال (8): 39.
62) انفال (8): 39.
63) حسینعلى منتظرى، دراسات فى ولایة الفقیه و...، ج 1، ص 116.
64) توبه (9): 36.
65) ]. توبه (9): 6.
66) توبه (9): 123.
67) توبه (9): 6.
68) توبه (9): 7.
69) ر.ک: محمد حسن نجفى، جواهر الکلام، (تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365) ج 21، ص 90 - 94.
70) ر.ک: همان، ص 97 و هبة زحیلى، آثار الحرب فى الفقه الاسلامى، (سوریه. دمشق، دارالفکر، 1401ق) چاپ سوم، ص 360 تا 393.
71) ر.ک: وهبة زحیلى، آثار الحرب فى الفقه الاسلامى، ص 136.
72) ر.ک: تفسیر المنار، ج 10، ص 352.