کنکاشی در پژوهش های زبانشناسی جنسیت (مقاله علمی وزارت علوم)

1) مقدمه

یکی از موضوعات مورد توجه در حوزه میان رشته­ای زبانشناسی اجتماعی و یا جامعه­شناسی زبان، زبان و جنسیت یا به تعبیر تخصصی­تر زبانشناسی جنسیت[1] است. عنوان «زبان و جنسیت» در ظاهر ساده است تا آنجا که ممکن است تصور شود، دیگر نیازی به پژوهش در این حوزه وجود ندارد. حتی علاقه­مندان به این حوزه نیز به طور معمول به ذکر چند تفاوت مشهور (و بعضاً نادرست) بین کاربردهای زبانی دو جنس قناعت می­کنند و موضوع به همینجا ختم می­شود. از دیدگاه زبانشناسی پرداختن به تاثیر متغیـــر جنسیت بر زبان موجه و ضروری است چون زبانشناس را قادر به توصیف دقیق­تر زبان می­کند. از دیگر سو پژوهش در این موضوع از دیدگاه جامعه شناسی ضرورت می­یابد چرا که راهی برای آگاهی از جایگاه جنسیت­ها در جوامع و تاثیر متقابــل آنها در شکل­گیری ارتباط است. در واقع جامعه­شناسان با کسب این نوع آگاهی­ها زمینه را برای کار برنامه­ریزان اجتماعی فراهم می­آورند. هدف این مقاله در درجه اول ترسیم تصویری دقیق از حوزه وسیع زبانشناسی جنسیت و ابعاد مختلف آن است. به بیان دیگر، می­خواهیم بدانیم حوزه مطالعاتی زبانشناسی جنسیت به چه مسائلی می­پردازد. در درجه دوم به بررسی ضرورت­های پژوهشی این حوزه در ارتباط با زبان فارسی خواهیم پرداخت. به نظر می­رسد که آرائی غیر علمی درباره رابطه متغیر جنسیت و زبان در میان عوام و نیز متخصصان وجود دارد که معمولاً بدیهی و مسلم تلقی می­شود. با پژوهش­هایی از این قسم می­توان به واقعیت این رابطه در ابعاد مختلف پی برد و در نتیجه اقدام به اصلاح و بازسازی آراء افراد و گروه­ها نمود. در واقع اطلاع از واقعیت وضع موجود شیوه تاثیرگذاری متغیر جنسیت بر زبان برنامه­ریزان اجتماعی و نیز برنامه­ریزان زبان را قادر به اعمال تغییرات و تاثیرات جهت دار و سودمند خواهد نمود. پرسش­های این پژوهش عبارتند از: مطالعه درباره موضوع زبان و جنسیت مستلزم پرداختن به چه مؤلفه­هایی است؟ مطالعه درباره زبان و جنسیت به طور خاص در مورد زبان فارسی و یا در مورد جامعه ایرانی اکنون در چه موقعیتی است؟ به بیان دیگر پایگاه مطالعاتی این موضوع در ارتـباط با زبان فارسی و جامعه ایرانی چه وضعیتی دارد و انجام چه نوع پژوهش­هایی مورد نیاز است؟

2) مروری بر پیشینه زبانشناسی جنسیت

1-2)مطالعات غیرایرانیان

پژوهش­های حوزه زبانشناسی جنسیت از اوایل دهه 70 میلادی آغاز گشت. این نوع پژوهش­ها در آغاز بیشتر معطوف به بررسی تاثیر متغیر جنسیت در رفتار کلامی افراد در سطح آوایی و نیز شیوه تعامل بود (Wodak & Benke:2007). ساپیر(1929)، لباو(1972)، لیکاف(1973)، برند(1975)، دوبوا و کراچ(1975)، براور و دیگران (1979)، براگین(1981)، ترادگیل(1983)، بارون(1986)، کامرون و دیگران(1989)، آرلیس(1991)، درالیک(1993)، جیمز و کلارک(1993)، تانن(1995)، روماین(1999)، میلز(2003)، گوردن(2003) و وارداف(2006) از جمله افرادی هستند که درباره زبان­شناسی جنسیت پژوهش­هایی انجام داده­اند. از آنجا که در آثار تانن(1995)، وارداف(2006) و وداک و بنکه(2007) می­توان به اهم موضوعات مطرح شده در این حوزه دست یافت در زیر به ذکر فهرست وار موضوعات مطرح شده در این دو اثر می­پردازیم.

تانن به زبانشناسی جنسیت از منظر گفتمانی می­پردازد. او معتقد است که برقراری ارتباط فقط به معنای ادای منظور و مقصود نیست، بلکه کیفیت ادای مقصود (فارغ از معنای آن) که معمولاً تحت تاثیر بافت فرهنگی یک جامعه است در شکل­دهی به مقصـود نهایی بسیار مهم است(Tannen, 1995:p138). وی یکـی از عـوامل دوام سبک­های ویژه گفتاری هر یک از دو جنس را تمایل هر یک به برقراری ارتباط بیشتر با همجنسان خود می­داند (Ibid, p139).

وارداف با تمایز گذاشتن میـــان «جنس زیست­شناختی» و «جنسیت فرهنگی ـ اجتماعی»، مسئله جنسیت در زبان را بیشـــتر پدیده­ای فرهنگی و بافت محور تلقی می­کند (Wordhaugh,2006: p315-316). با این حال وی قائل به دو نظام جنسیتی طبیعی و دستوری در زبان­ها می­شود (Ibid, p320). بـــه علاوه او به تفاوت­های آوایی و زبرزنجیری، واژگانی، دستوری، معنایی و گفتمانی یا ارتباطی نیز اشاره می­کند (Ibid, p318-320). او به سه رویکرد غالب برای توجیه تفاوت­های زبانی در دو جنس به شرح زیر اشاره می­کند: تفاوت زیست شناختی زن و مرد، تسلط مرد بر زن و تفاوت اجتماعی زن و مرد. در رابطه با تفاوت­های اجتماعی زن و مرد به گرایشات دو جنس به موضوعات متفاوت برای گفتگو اشاره می­کند و تفصیل یا اختصار در کلام را ناشی از علائق زیربنایی هر یک می­داند. سپس به استراتژی­های ارتباطی نظیر بحث و مجادله، واکنش نشان دادن (سوال کردن، تشویق به صحبت کردن، تایید)، قطع گفتار، اهداف مختلف آن (همدلی، کنترل و مانند آن) و تفاوت آن در دو جنس می­پردازد (Ibid, p326). به هر ترتیب، او اظهار نظرهای قاطعانه و بدون توجه به بافت را در مورد هر نوع مقایسه بین دو جنس مردود می­داند. مبحث دیگری که وارداف مطرح می­کند، مبحث جنسیت زدگی و امکان برنامه­ریزی جنسیتی زبان­هاست. وارداف معتقد است با تغییر صوری زبان­ها نمی­توان به تحولی اساسی در جهت رفع تبعیض­های جنسیتی دست یافت. به نظر او این تبعیض­ها وقتی رفع می­شوند که مبانی فکری زنان و مردان تغییر کرده باشد (Ibid, p331).

2-2) مطالعات ایرانیان

مدرسی در توجیه تفاوت­های زبانی زن و مرد بیشتر قائل به تفاوت­های اجتماعی این دو گروه می­باشد (مدرسی، 1368: صص170-160). او می­گوید چون هر یک از دو جنس در برخی حوزه­های فعالیتی فعال­تر از جنس دیگر است، اصطلاحات مربوط به آن حوزه مردانه و یا زنانه تلقی می­شود. مدرسی به الگوهای زبانی ویژه دو جنس نیز اشاره می­کند و معتقد است که در صورتی که زنان و مردان هر جامعه از این الگوها پیروی نکنند، پایگاه اجتماعی ویژه خود را از دست خواهند داد و با لااقل مورد تمسخر قرار خواهند گرفت. مدرسی به تفاوت میزان تفاوت­های جنسیتی زبان­های مختلف نیز اشاره می­کند (همان، ص162). او به نقل از لیکاف پایگاه اجتماعی زنان را بی­ثبات­تر و متزلزل­تر از مردان دانسته و انعکاس این پایگاه­های اجتماعی را در زبان جستجو می­کند (همان، صص 169-168). از جمله تفاوت­های منظر گفتمانی زنان و مردان به این نکته اشاره می­کند که زنان معمولاً از موضعی پرسشگر، مردد و حمایت­طلب سخن می­گویند درحالی که مردان از مواضعی پرخاشگرانه، رقیبانه و کنترل کننده گفتگو می­کنند.

پاک نهاد جبروتی در توجیه تفاوت­های جنسیتی موجود در زبان­ها گرایش بیشتری به فرضیه تسلط مردان بر زبان و نابرابری دو جنس دارد (پاک نهاد جبروتی، 1381: صص36-35). البته او دو شیوه مختلف اجتماعی شدن پسران و دختـــــران در جوامع را در شکل­گیری این نابرابری­ها مؤثر می­داند. به نظر او محـــدود شدن دختران به محیط خانه باعث می­شود که آنها در یک محیط غیررقابتی رشد کنند اما پسران که آزادانه می­توانند از منزل خارج شده و در محیط خارج از خانه باشند، رفتاری رقابتی و کنترل­جویانه پیدا می­کنند. او به موقعیت بالاتر مرد نسبت به زن در خانه و خارج از خانه اشاره کرده و به این وسیله موقعیت اجتماعی پایین­تر زنان را میراثی فرهنگی تلقی می­کند که در هر دو محیط خانه و خارج از خانه به کودکان منتقل می­شود. با این حال جبروتی به تضاد پایگاه اجتماعی مردان در خانه و برخی موقعیت­های اجتماعی و نیز تضاد جایگاه آرمانی شخصیت مادر(ترویج شده در جامعه) و پایگاه اجتماعی واقعی او اشاره می­کند (همان، ص25). جبروتی با استناد به داده­های پژوهش خود نتیجه می­گیرد که در زبان فارسی نابرابری زبانی به نفع مردان وجود دارد.

پایان­نامه­های متعددی نیز در زمینه­های مختلف بررسی تأثیر متغیر جنسیت بر زبان فارسی انجام شده است که در بخش 4 همین مقاله، به منظور ترسیم چشم­انداز پژوهشی این حوزه در زبان فارسی مطرح و طبقه­بندی می­شوند.

3) زبانشناسی جنسیت و زیرشاخه­های آن

موضوع زبان و جنسیت را می­توان از منظرهای گوناگونی مورد بررسی قرار داد. می­توان الگوهای جنسیتی متجلی در زبان را مورد بررسی قرار داد. تجلی این الگوها در زبان به شیوه­های گوناگونی ممکن است. صورتی از این الگوهـــا ممکن است در قالب­های دستوری زبان متجلی شود. در نظام دستوری بسیاری از زبان­ها طبقه واژه­هایی که متعلق به مقوله دستوری اسم هستند، به طور احتمالاً قـــراردادی و تصادفی در دو طبقه مذکر و مؤنث و یا سه طبقه مذکر و مؤنث و خنثی طبقـــه­بندی می­شوند. البته می­توان احتمال داد که چنین طبقه­بندی­هایی، قراردادی و تصادفی نبوده و مبناهای معنایی و منطقی منطبق با مشخصه­های جنسیتی جهان خارج از زبان داشته باشد. با این حال، آنچه امروز در چنین زبان­هایی بر ما روشن است، این است که در قراردادن برخی اسامی در یک طبقه جنسیتی هیچ تناسبی نمی­توان یافت. به هر ترتیب، واقعیت این است که جوهر زیست شناختی یا جامعه­شناختی جنسیت آنچنان در ذهن گویشوران یک زبان نفوذ نموده است که در نظام دستوری طبقه­بندی واژه­ها نیز متجلی شده است. البتـــه این نفوذ به همین جا ختم نمی­شود؛ در طبقه افعال نیز رد جنسیت را می­بینیم. فعل در چنین زبان­هایی از نظر جنسیت با اسم متناظر خود باید مطابقت داشته باشد. سایر مقوله­ها نیز در این زبان­ها همین وضعیت را دارند. اگرچه چنانکه متذکر شدیم در بیشتر مواقع هیچ نوع ارتباطی بین این اقلام و جنسیت تعیین شده برای آنها وجود ندارد، وجود چنین نظام دستوری جنسیتی در زبان ها و ضرورت حفظ هماهنگی جنسیتی بین مقولات واژگانی همنشین نشان­دهنده حضور قدرتمند طبقه­بندی­های جنسیتی در ذهن گویشوران این زبان­هاست. البته شاید برخی معتقد باشند که زبان هر ملت میراث گذشتگان آن ملت است و در نتیجه گویشوران هر زبان، آن را آنچنان که به ایشان به ارث رسیده است به کار می­برند.

از طرف دیگر، برخی از تمایزات جنسیتی موجود در اقلام واژگانی زبان­ها که در دستور زبان­ها وارد شده­اند با جنسیت زیست شناختی مصداق واقعی خود در جهان خارج تطابق دارند. پس به این ترتیب، می­توان گفت که جنسیت دستوری می­تواند قراردادی و یا طبیعی باشد. جنسیت دستوری طبیعی خود ممکن است زیست شناختی و یا اجتماعی- فرهنگی باشد. مراد از جنسیت دستوری در زبان به طور کلی وجود وندهای دستوری برای بیان تمایزات جنسیتی(چه منطبق و چه غیر منطبق با جهان خارج) می­باشد. گاهی نیز ممکن است که جنسیت زیست شناختی و اجتماعی بدون هیچ نشانه خاص دستوری و به صورت مستمر در مفهوم عناصر زبانی ویژه­ای بیان شود. مثلاً واژه پرستار در زبان فارسی نشان دستوری دال بر جنسیت مونث ندارد، با این حال نمونه اعلای این مفهوم, جنس مونث را ترسیم می­کند. در واقع در این موارد این مفاهیم درون خود عنصر زبانی نهفته است و شاید بتوان گفت که مفاهیم جنسیتی جزئی از مولفه­های معنایی یا کاربردی خود عناصر زبانی است.

آنچه گفته شد، به طور یکسان به زبان نوشتار و گفتار مربوط می­شود. اما فقط به زبان در حالت تک­گویی[2] می­پردازد و بیشتر نظام ساختاری زبان در یک متن غیرمکالمه­ای مد نظر است. نظام ساختاری زبان را نمی­توان از نظام نقش های ارتباطی آن جدا کرد. در تعامل تنگاتنگ این ساختار و نقش­های ارتباطی زبان ناچاریم برای هر رخداد زبانی (چه نوشتاری و چه گفتاری) مخاطب یا مخاطبانی در نظر بگیریم و در این جاست که\ موضوع عناصر زبانی مورد استفاده برای «خطاب» در جنسیت­های مختلف طرح می­شود. گفته شده که در کاربردهای زبانی در حالت ســـوم شخص (غایب، مفرد و جمع) سه نوع جنسیت مطرح می­شود: جنسیت زیست شناختی، جنسیت اجتماعی و جنسیت فرهنگی. در مورد خطاب­های زبانی (مثــلاً در مکالمات) نیز همین سه مفهوم بر شکل­گیری صورت­های زبانی حاکم است. یعنی گاهی مخاطب خود را به سبب جنسیت زیست شناختی او با عنصر زبانی خاص مورد خطاب قرار می­دهیم، گاهی او را به سبب جنسیت اجتماعی­اش به صورتی خاص می­خوانیم و گاهی نیز موضوع خطاب تحت تاثیر مفهوم فرهنگی جنسیت قرار می­گیرد. خطـــاب، در برخی زبان­ها از منظر جنسیت، دستوری شده است، یعنی در این زبان­ها، خطاب مختص هر جنس با نشانه­های دستوری نشاندار می­شود. آنچه گفته شد به نظام درونی زبان با نیم نگاهی به نظام نقشی-تعاملی زبان مرتبط بود. اما منظر نقشی-تعاملی نظام جنسیت و زبان را باید به طور مستقل مورد بحث قرار داد. به همین دلیل، اکنون با نگاهی گفتمان­مدار به جنسیت گویندگان و مخاطبان یک رخداد ارتباطی زبانی توجه می­کنیم. در برخی زبان­ها جنسیت گویشور یک زبان، تعیین کننده عناصر زبانی است که باید مورد استفاده قرار گیرد. علاوه بر این گاهی جنسیت مخاطب نیز در نوع انتخاب عناثر زبانی تاثیرگذار است. در این موارد اگرچه ممکن است تفاوت­ها به سطح آوا، واژه و مانند آن هم مربوط باشند، توجه پژوهشگر بیشتر به سطوح جمله و فراتر از جمله است. یعنی اگر عناصری دستوری­ در این موارد نشانگر یا شاخص قرار گیرند، وندهای بندی، گروهی و جمله­ای و به تعبیری وندهای گفتمانی یا گفتمان نماها هستند. به طور کلی این حوزه به مطالعه تاثیرجنسیت (مخاطب، گوینده/نویسنده و هر دو) بر کاربرد­های زبانی می­پردازد. از جمله نمونه­های این نوع پژوهش می­توان به بررسی موضع­گیری نویسنده یا گوینده در متن (نوشتاری/ گفتاری) اشاره نمـــود. مسائلی چون ادب، شـــک، تردید و مانند آن در این حوزه از مطالعات، مورد ارزیابی قرار می­گیرند. تفاوت در کاربردهای زبانی دو جنس در برخی زبان­ها آنچنان چشمگیر می­شود که برخی قائل به وجود نوعی دوزبانگونگی جنسیتی می­شوند. وضع اصطلاح «گونه جنسیتی» در زبان انگلیسی(genderlect) نیز دلالت بر وجود چنین واقعیت زبــانی دارد. گونه­های جنسیتی را هم در نوشتار و هم در گفتار می­توان یافت.

حوزه دیگر قابل مطالعه در ارتباط با زبانشناسی جنسیت، مطالعه تأثیر جنسیت بر شکل­گیری فرایندهای زبانی مختلف است؛ فرایندهایی که بعضاً حاصل برخوردهای زبانی هستند، مثلاً مطالعه تاثیر جنسیت در تمایل به رمزگردانی، قرض­گیری و حتی زبان آموزی و فراگیری زبان. در این حوزه اخیر یعنی بررسی تاثیر جنسیت در زبان­ آموزی و فراگیری زبان، زیرشاخه­های متعددی قابل بررسی و ارزیابی است که از جمله می­توان به تاثیر جنسیت بر فراگیری مهارت­های مختلف زبانی و استراتژی­های ارتباطی اشاره کرد.

مطالعات زبانشناسی جنسیت را می­توان از منظری غیرزبانی پی­گرفت. مثلاً بررسی تفاوت­های طول زمان گفتاری و یا تطویل نوشتاری، محتوا و موضوع(گفتار یا نوشتار)، محافظه­کاری یا معیارگرایی در دو جنس از جمله این عناوین هستند.

موضوع آخری که در اینجا طرح آن لازم و ضروری است، برنامه­ریزی جنسیتی زبان­هاست. شاید شروع این گرایش را در دوران معاصر بتوان به نهضت فمینیست­ها نسبت داد. با این حال به نظر می­رسد که برنامه­ریزی جنسیتی زبان ها نیز همچون خود فعالیت برنامه­ریزی زبان مسبوق به سابقه­ای بسیار طولانی است. این حوزه از مطالعات رابطه تنگاتنگی با حوزه تحلیل گفتمان انتقادی دارد. فمینیست­ها معتقدند که ساختارهای زبانی مردمحور، جهان را مردمحور نموده است، بنابراین برای رفع این تبعیض تاریخی لازم است که از برخی عناصر زبانی مذکرزدایی شود. با این استدلال است که آنها اقدام به تغییر واژه­هایی در زبان انگلیسی نموده­اند. مثلاً جزء man موجود در همه واژه­های مرکب را یا به person تغییر داده­اند یا برای آنها جفت دارای جزء woman نیز ساخته­اند و سعی در رواج آنها دارند. البته این نمونه نوعی برنامه­ریزی جنسیتی زبان در سطحی بسیار خرد است که معمولاً مبتنی بر فرض جنسیت­زده بودن یک زبان است. برنامه­ریزی جنسیتی زبان همچون برنامه­ریزی در سایر حوزه­های زبــان می­تواند در سطوح گفتمانی کلان­ و با تکیه بر واقعیت­های اجتماعی موجود طرح­ریزی و اجرا گردد.

پس به طور کلی منشاء شکل گیری مفهوم «جنسیت» در زبان را می­توان قراردادی، زیست شناختی- روانشناختی و اجتماعی- فرهنگی دانست. از دیگرسو، موضوع جنسیت در زبان را (با توجه جداگانه به هر یک از سه منشاء مذکور) می­توان در عناصر زبانی (اعم از آوا، واژه، بند، گروه، جمله و متن)، گونه­های نوشتاری و گفتاری، گویشوران و مخاطبان زبان و تعامل جنسیت­ها مورد مطالعه قرار داد. به این ترتیب، با محدود کردن این حوزه مطالعاتی وسیع به برخی موضوعات جزئی و نیز مبتنی ساختن مطالعات این حوزه به برخی فرضیات محدود (مانند تسلط یک جنس بر دیگری و یا تفاوت دو جنس با یــکدیگر) نمی­توان تصویر دقیقی از این حوزه به دست داد. در جمــع­آوری داده­های زبانی نیز همواره باید متوجه پیچیدگی وچندبعدی بودن مسئله زبان و جنسیت بود و در تحلیل یافته­های میدانی نیز باید بر واقعیت­های اجتماعی- بافتی تکیه کرد.

4) زبانشناسی جنسیت و زبان فارسی

مرور مطالعات مربوط به زبان فارسی و جنسیت نشان می­دهد که در این حوزه مطالعاتی در دو گونه نوشتاری و گفتاری زبان فارسی پژوهش­هایی انجام شده است. هدف این مطالعات در مجموع بررسی تاثیر متغیر جنسیت بر کاربردهای زبانی است. در میان عناوین پایان نامه­های این حوزه در گونه نوشتاری موضوعات ادبیات داستانی معاصر (از جمله واژگان و انتخاب واژگان در ترجمه متون نثر ادبی از انگلیسی به فارسی...) (اصلانی، 1383؛ برزگر آق قلعه، 1378؛ عاصفی کیا، 1384)، واژگان نوشتاری دانش آموزان (توکلی،1380)، استراتژی­های ارتباطی(مانند مبالغه، همدلی، رقابت) در نوشتار(جابر،1381؛ رویگریان، 1378) مطرح شده است. در گونه گفتاری نیز تأثیر متغیر جنسیت بر استراتژی­های مکالمه­ای گونه عامیانه (مانند قطع کلام در گفتگوهای زوج­ها، شروع و پایان مکالمه، تعارف، ادب، هنجارهای واژگانی) (پورجهان، 1378؛ دیرین، 1380؛ جان­نژاد،1380؛ افتخاری، 1378؛ شازاد،1381؛ نقش تبریزی،1381؛ (Yamini, 1996)؛ عاملی موسوی، 1368؛ شکیبا، 1383؛ شاه ناصری،1381؛ شیخی، 1386؛ یعقوبی، 1387)، مورد بررسی قرار گرفته است. توصیف کلی گونه محاوره­ای فارسی(با توجه به تفاوت­های کاربردی دو جنس در تلفظ، و از جمله تکیه، ضمایر شخصی و صورت­های خطاب) (عسگری، 1375؛ نصرتی، 1378؛ کشاورز، 1371)، نیز از جمله موضوعاتی است که به آن پرداخته شده است. تاثیر سایر متغیرهای اجتماعی مانند قدرت و پست سازمانی(مهدی پور، 1378؛ عدمی،1383)، طبقه اجتماعی(مدنی، 1378)، بر جنسیت در زبان نیز مورد توجه قرار گرفته است. تاثیر جنسیت در نگرش­های زبانی(نسبت به کاربرد یک گونه خاص مثلاً گونه معیار) (صفایی اصل، 1383؛ انصاری، 1386) و نیز بر استفاده از برخی پدیده­های زبانی ناشی از برخوردهای زبانی(مانند رمزگردانی، قرض­گیری و یادگیری زبان) (رضاپور، 1386؛ رحمتیان و اطرشی، 1386) دسته دیگری از موضوعات مورد توجه در این حوزه است.

از جمله عناوینی که به بررسی جنسیت در ساختار زبان فارسی پرداخته­اند می­توان به بررسی جنسیت در واژگان (فارسیان، 1378)، نگاه مقابله­ای به زبان فارسی و انگلیسی (Chakani, 2001) و جنسیت و شمول معنایی (شجاع رضوی، 1386) اشاره کرد که در واقع بررسی نظام ساختاری زبان از نظر انعکاس موضوع جنسیت است.

برخی از موضوعات کلی بوده و مثلاً به بررسی تاثیر جنسیت بر تعامل زبان و فکر (Chane, 2001) و یا بر زبان و جامعه (نوشین فر، 1374) می­پردازند.

با این که ظاهراً در سه حوزه «عناصرزبانی جنسیتی در نظام ساختاری زبان فارسی»، «کاربردهای زبانی مختلف جنسیت­ها در جوامع فارسی زبان» و «مشخصه­های گفتمانی تعاملات مختلف دو جنس با هم در زبان فارسی و جوامع فارسی زبان» پژوهش­های پراکنده­ای انجام شده، اما توصیف جامعی از هیچ یک از این حوزه­ها به دست داده نشده است. از طرف دیگر در حوزه «برنامه­ریزی جنسیتی زبان فارسی» هیچ پژوهش مستقلی صورت نگرفته و اساساً آنچه در این مورد گفته شده همه مبتنی بر حدس و گمان است.

5) جمع بندی

مهم­ترین نقیصه­های موجود در پژوهش­های زبانشناسی جنسیت به طور کلی و در زبان فارسی و فارسی زبانان عبارتند از:

الف) مفهوم جنسیت به طور دقیق تعریف نشده است و شاید به همین دلیل پژوهش­های موجود معمولاً از منظری بسیار محدود به موضوع نگریسته و مثلاً فقط به ارتباط واحدهای واجی(یا به طور کلی متغیرهای زبانی) و جنس شرکت کنندگان در گفتمان محدود می­شوند. در واقع نظریه­های جنسیتی مطرح هیچ جایگاهی در این پژوهش­ها ندارند.

ب) جنس زیست شناختی که همواره ملاک تعریف جنسیت در مطالعات زبانشناسی جنسیت قرار می­گیرد، یک تقسیم­بندی ساده انگارانه است که ابعاد اجتماعی، روانشناختی و فرهنگی این مفهوم را دربر­نداشته و در نتیجه موجب مورد غفلت واقع شدن بسیاری از موضوعات مرتبط در این زمینه می­شود.

ج) مفهوم جنسیت یک مفهوم ایستا نیست که در طول زمان و از جامعه­ای به جامعه دیگر (به بیان دقیق­تر از یک شبکه اجتماعی به شبکه اجتماعی دیگر) ثابت و یکسان بــاقی بماند. این مفهوم را باید در طیفی که یک سر آن جنسیت زیست­شناختی و سر دیگر آن جنسیت فرهنگی است، مشاهده کرد و بنابراین لازم است که این مفهوم در هر بافت، هر جامعه زبانی و حتی هر گروه اجتماعی دوباره تعریف کرد.

د) در مطالعات زبانشناسی جنسیت، معمولاً «بافت» به چند متغیر اجتماعی مجزا از هم با تعاریف سنتی غیر بافت ـ محور مانند سن، تحصیلات، طبقه اجتماعی، شغل و ... محدود می­شود؛ و این درحالی است که «بافت» شبکه­ای از روابط این متغیرهاست. یعنی لازم است که پژوهشگر این حوزه برای ترسیم این بافت به تلفیق متغیرها بر اساس الگوی فرهنگی مربوط به هر جامعه بپردازد. در واقع، این بدین مفهوم است که پژوهش­های این حوزه باید از نظریه­های اجتماعی مرتبط بهره بگیرند، چرا که معمولاً این نوع مطالعات به گزارش آمار و ارقام مطالعه میدانی ختم شده و هیچ گونه توصیف و تحلیل اجتماعی به همراه ندارند. رویکرد بافت مدار در مطالعات زبانشناسی جنـــسیت و به بیان ساده­تر تلفیق و ترکیب رفتارهای زبانی و غیر زبانی که محل تلاقی جـــامعه­شناسی زبان و تحلیل گفتمان است لازم و ضروری است.

هـ) جنسیت در مفهوم تلفیقی آن (که از مؤلفه­های زیست­شناختی، روانشناختی، فرهنگی و اجتماعی تشکیل شده است) یکی از مؤلفه­های هویت­های فردی و اجتماعی است. به همین دلیل، رابطه زبان و جنسیت زیرمجموعه­ای از رابطه زبان و هویت است. به این ترتیب، در مطــالعات زبانشناسی جنسیت، زبان و رفتار زبانی سرمایه نمادین بیان هویت­های جنسی تلقی می­شود.

و) مطالعات کمی این حوزه معمولاً مبتنی بر نمونه­های آماری محدود هستند و بنابراین قابلیت تعمیم ندارند.

ز) علاوه بر این که بیشتر مطالعات این حوزه فقط در مورد یک زبان یعنی انگلیسی انجام شده­اند، مطالعات زبانشناسی جنسیت در سایر زبان­ها و از جمله زبان فارسی نیز با الگوبرداری صرف و بدون هرگونه بومی­سازی با بافت فرهنگی مرتبط انجام شده است.

ح) تحلیل­های اندکی که در این حوزه انجام شده است، به طور ناخودآگاه مبتنی بر این فرض است که رفتار زبانی مردانه نُرم وهنجار است، آن­چنان که در برنامه­ریزی­های جنسیتی زبان، فمینیست­ها نیز گرفتار همین عادت فکری هستند.

ط) زبانشناسی جنسیت دارای ابعاد مختلفی است. برخی از این ابعاد عبارتند از: عناصر زبانی جنسیتی در نظام ساختاری زبان که ممکن است در آواها، تکواژها، واژه­ها، نظام صرفی، نحوی و گفتمانی زبان­ها ظاهر شوند؛ کاربردهای زبانی مختلف جنسیت­ها، مشخصه­های گفتمانی تعاملات مختلف جنسیت­ها با هم و بالاخره برنامه­ریزی جنسیتی زبان به عنوان زیرشاخه­ای از تحلیل انتقادی گفتمان و برنامه­ریزی زبان. به این ترتیب، مشاهده می­شود که این حوزه، حوزه­ای میان رشته­ای است که پژوهش در آن مستلزم استفاده از نظریه­های زبانشناسی، جامعه شناسی، روان­شناسی، مردم شناسی و تحلیل گفتمان است.

ی) توصیف ساختار زبان فارسی از بعد عناصر زبانی جنسیتی و طبقه­بندی انواع این عناصر لازم و ضروری می­نماید. پژوهش­هایی که تا­کنون در ارتباط با زبانشناسی جنسیت و زبان فارسی انجام شده است، بیشتر در حوزه کاربردهای زبانی مختلف جنسیت­ها بوده است، با این حال در بیشتر این آثار تحلیل­های جامعه شناختی و بافتی انجام نشده است و محققان کار را به گزارش آمار و ارقام ختم نموده­اند. در مورد مشخصه­های گفتمانی تعاملات مختلف جنسیت­ها با هم نیز اگرچه پژوهش­های انگشت شماری انجام شده است، هیچ یک در جهت توصیف جامع این گفتمان­ها نبوده است و بالاخره در حوزه برنامه­ریزی جنسیتی زبان فارسی هیچ پژوهش نظام مند و علمی انجام نشده است.

منابع

× اصلانی، محمدرضا (1383)، «تعامل زبان و جنسیت و کارکرد آن در ادبیات داستانی معاصر فارسی»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، مرکز تهران.

× افتخاری، معصومه (1378)، «قطع گفتار در گفتگوهای خانوادگی زوج­های فارسی زبان تهرانی», به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

× انصاری، لیلا (1386)، «بررسی تفاوت­های گفتار زنان و مردان در جامعه زبانی کازرون», به راهنمایی دکتر محمدرضا پرهیزگار، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران.

× برزگرآق قلعه، عبدالحسین (1378)، «جنسیت و تفاوت واژگان افراد در فارسی معیار به کار رفته در ادبیات داستانی»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه تهران.

× پاک‌نهاد جبروتی، مریم (1381)، «فرادستی و فرودستی در زبان»، تهران: انتشارات گام نو.

× پور جهان، پریسا (1378)، «گونه عامیانه زبان فارسی و تفاوت­های کلامی زنان و مردان», به راهنمایی دکتر ویدا شقاقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.

× توکلی، مرجان(1380)، «بررسی تأثیر جنسیت بر روی گستره واژگان نوشتاری دانش آموزان مقطع راهنمایی در شهر تهران»، به راهنمایی دکتر ارسلان گلفام، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.

× جابر، مریم (1381), «بررسی مبالغه و رابطه آن با جنسیت در نوشتار فارسی و انگلیسی», به راهنمایی دکتر سید محمد ضیاء حسینی, کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی.

× جان نژاد، محسن(1380)، «زبان و جنسیت: پژوهش زبان­شناختی اجتماعی؛ تفاوت­های زبانی میان گویشوران مرد و زن»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.

× دیرین، معصومه (1380)، «جنبه­هایی از تفاوت رفتار کلامی مردان و زنان فارسی زبان تهران»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

× رحمتیان، روح‌الله؛ اطرشی، محمدحسین (1386)، «بررسی نقش جنسیت در فرآیند یادگیری زبان خارجی»، پژوهش‌نامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، ویژه‌نامه زبان‌شناسی، شماره 55.

× رضاپور، ابراهیم (1386)، «بررسی تأثیر عوامل اجتماعی نظیر سن، جنسیت، تحصیلات و شغل بر بسامد رمزگردانی»، مجله زبان‌شناسی، سال بیست و دوم، شماره 43.

× رویگریان، شیوا (1378)، «سخن همدلانه و رقابت جویانه در ادبیات زنان پس از انقلاب»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.

× شازاد، لیلا (1381)، «نقش جنسیت در شروع و پایان مکالمات حضوری سریال­های ایرانی تلویزیون»، به راهنمایی دکتر حسین وثوقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تهران مرکزی.

× شاه ناصری، شادی (1381)، «بررسی هنجارهای واژگانی در تعاملات کلامی دختران نوجوان»، به راهنمایی دکتر ویدا شقاقی، دانشگاه علامه طباطبایی.

× شجاع رضوی، سعیده (1386)، «جنسیت و شمول معنایی»، فصل‌نامه پازند، سال سوم، شماره 10.

× شکیبا، نوشین (1383)، «تأثیر بافت اجتماعی کاربرد دشواژه­ها توسط زنان و مردان تهرانی»، به راهنمایی دکتر ویدا شقاقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.

× شیخی، حامد (1386)، «تفاوت­های گونه عامیانه میان جنس مذکر و مونث در فارسی تهرانی»، به راهنمایی دکتر نگار داوری اردکانی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران.

× صفایی اصل، اسماعیل (1383)، «بررسی نگرش دانش­آموزان دوزبانه شهر مرند نسبت به کاربرد زبان فارسی با تکیه بر جنسیت و طبقه اجتماعی»، به راهنمایی دکتر سید محمد ضیاء حسینی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.

× عاصفی کیا، مهرنوش (1384)، «بررسی نقش جنسیت در انتخاب واژگانی در ترجمه متون نثر ادبی از انگلیسی به فارسی»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.

× عاملی موسوی، بهناز (1368)، «گفتار مؤدبانه و جنسیت در فارسی تهران»، به راهنمایی دکتر علی اشرف صادقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.

× عدمی، فریبا (1383)، «بررسی کاربرد سبک­های گفتاری زبان فارسی و امکانات اداری بر اساس متغیرهای جنس و سن در چارچوب زبانشناسی اجتماعی»، به راهنمایی دکتر یدالله پرمون، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، مرکز تهران.

× عسگری، معصومه (1375), «تفاوت­های تلفظی زنان و مردان در فارسی تهرانی»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.

× فارسیان، محمدرضا (1378)، «جنسیت در واژگان»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.

× کشاورز، محمدحسین (1371)، «رابطه متقابل زبان و جامعه بر نقش اجتماعی ضمایر شخصی و صورت‌های خطاب»، مجله زبان‌شناسی, سال نهم، شماره 18.

× مدرسی، یحیی (1368)، درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

× مدنی، راشین (1378)، «تفاوت­های جنس در زبان فارسی تهران بر حسب طبقه اجتماعی»، به راهنمایی دکتر نادر جهانگیری، کارشناسی ارشد آموزش زبان فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

× مهدی پور، مرجان (1378)، «بررسی قدرت در گفتار زنان و مردان فارسی زبان», به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.

× نصرتی، لیدا (1378)، «بررسی تفاوت­های تکیه کلامی در گفتار زنان و مردان فارسی زبان تهران»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.

× نقش تبریزی، نوشین (1381)، «استفاده از تعارفات و ارتباط آن با جنسیت در زبان فارسی»، به راهنمایی دکتر زهره اسلامی راسخ، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران.

× نوشین فر، ویدا (1374)، «زبان، جنسیت و اجتماع»، به راهنمایی دکتر مهدی مشکوه الدینی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه فردوسی مشهد.

× یعقوبی، هما (1387)، «تاثیر جنسیت بر شیوه بیان تقاضا در زبان فارسی»، به راهنمایی دکتر نگار داوری اردکانی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران.

? chakani, Sarvar (2000), “Language and Gender: A Contrastive View on Farsi and English Discourse”, Supervised by: Dr. B. Behnam, MA. In TEFL, Islamic Azad University of Tabriz.

? Ghane, Mohammad Hassan (2001), “The Interaction of Language and thought between Male and female among Persian and English Speakers”, Supervised by: Dr. L. Yarmohammadi, MA. In TEFL, Islamic Azad University of Shiraz.

? Tannen, D (1995), “The Power of Talk: Who Gets Heard and Why”, Harvard Business Review, September, v 73, n5, p 138-148.

? Wardhaugh, Ronald (2006), An Introduction to Sociolinguistics (5^th ed.), Oxford :Blackwell Publishing.

? Wodak, Ruth& Benke, Gertrud (2007),”Gender as a Variation in Sociolinguistics ” in The Handbook of Sociolingistics, Cambridge, MA: Blackwell.

? Yamini, Hojjatollah (1996), “A Sociolinguistic Study of Sex-Based Difference in Persian Compliment Patterns”, Supervised by: Dr. F. Sadighi, MA. In TEFL, Shiraz University.

? Mills, Margaret, H.(ed.) (1999), Slavic Gender Linguistics, Amsterdam: John Benjamins.

* - تاریخ دریافت: 22/10/87؛ تاریخ تصویب نهایی: 5/12/87

** - دکترای زبانشناسی همگانی, استادیار دانشگاه شهید بهشتی n_davari@sbu.ac.ir

*** - کارشناس ارشد زبانشناسی

[1]- اصطلاح زبانشناسی جنسیت معادل اصطلاح انگلیسی gender linguistics است که در عنوان و متن کتابی با نام Slavic Gender Linguistics به کار برده شده است. در این کتاب تعریف روشنی برای این اصطلاح ارائه داده نشده و به همین دلیل یکی از اهداف مقاله حاضر، تعیین حدود و ثغور این حوزه مطالعاتی است (Mills,1999:p251). اصطلاحات و ترکیبات مشابه دیگری برای نامیدن این حوزه مطالعاتی یا بخش­هایی از آن در منابع انگلیسی زبان به کار برده شده است که برخی از آنها عبارتند از: feminist linguistic, language and gender studies, linguistics of gender.