اسماعیلیان و مخالفانشان (مقاله پژوهشی حوزه)

سیر تطور فرقه اسماعیلیه و انشعابات درونى آن، راهگشاى مطالعه مناسبات اسماعیلیان با مخالفان است. اوج این مناسبات در قرن پنجم و ششم هجرى که مصادف با جنگ‏هاى صلیبى است تعریف مى‏شود.
دشمنى تشیع با این فرقه بیشتر در چارچوب اعتقادى قابل بررسى است، اما مناسبات خصمانه جریان عمومى اهل سنت‏با آن‏ها علاوه بر توجیه مکتبى و اعتقادى، بیشتر در بستر سیاسى قابل تامل است و این بدان علت است که دو جریان فراگیر حامى اهل سنت‏یعنى «خلافت عباسى‏» و «سلطنت‏سلجوقى‏» از دو سو تهدید مى‏شوند: یکى دولت ریشه‏دار و مقتدر مستعلوى مصر و دیگرى دولت‏سیاسى و نظامى الموت; اولى رقیب عباسیان در خلافت‏بوده و دومى بر هم زننده کیان سلجوقى در چند دهه.
موضع‏گیرى اسماعیلیان نزارى نسبت‏به جنگ صلیب هم در این رهگذر شکل مى‏گرفت. نزاریان شام به عنوان یک اقلیت‏سیاسى نظامى براى حفظ موقعیت‏خود در منطقه، مناسبات خود را با طرفین صلیبى و سلجوقى تعریف مى‏کردند.
اگر چه اسماعیلیان نخستین، خود را «الدعوة الهادیة‏» (1) نامیده و این نام را بر هر اسم دیگرى ترجیح داده‏اند، اما ما این فرقه را کمتر به این نام مى‏شناسیم و بر این گروه دینى، اسامى دیگرى نیز در منابع تاریخى اطلاق شده‏است. اسماعیلیان که قائل به نص امامت اسماعیل بن جعفر هستند در یک تقسیم‏بندى که به دوره آغازین شکل‏گیرى آنان برمى‏گردد به سه گروه تقسیم مى‏شوند: گروه اول معتقدند که مرگ اسماعیل از روى تقیه اعلام شده (2) و او مهدى موعود است. از نظر نوبختى (3) و قمى (4) این گروه به اسماعیلیه خالصه و خطابیه و از دیدگاه شهرستانى (5) به اسماعیلیه واقفه مشهورند چون در اسماعیل متوقف شده‏اند.
گروه دوم به مرگ اسماعیل در زمان پدر یقین دارند و معتقدند محمد فرزند اسماعیل از سوى امام صادق‏علیه السلام تعیین شده‏است. این گروه بر خود، مبارکیه نام نهاده‏اند. (6) البته بعضى از پژوهشگران و خاورشناسان اسماعیلى‏شناس، مانند ایوانف به استناد نظر ابویعقوب سجستانى (7) در کتاب «اثبات النبوات‏» براین نظرند که مبارک نام خود اسماعیل بوده است. در نامه عبیدالله المهدى مؤسس دولت فاطمیان مصر به اسماعیلیان یمن که در کتاب «الفرائض و حدود الدین‏» تالیف جعفر بن منصور یمن درج شده نیز براین نظر تاکید شده‏است. (8) از میان این گروه، دسته سومى در امامت محمدبن اسماعیل توقف کردند که در تاریخ سبعیه مشهورند (9) و قرمطیان که به اعتقاد بسیارى از نویسندگان قدیم و جدید، همان اسماعیلیان هستند، از گروه سوم مى‏باشند.
قرمطیان داعیان بسیارى را به نقاط مختلف گسیل و هر یک از این داعیان سنت جدیدى را پى‏ریزى کردند، لذا هر یک به نام‏هاى مختلف مشهورند; مثلا براین‏اساس که مامون برادر عبدان، شوهر خواهر حمدان قرمطى - رهبر قرامطه - داعى اسماعیلیان در فارس بوده، اسماعیلیان فارس «مامونیه‏» خوانده شده‏اند. یا در اواخر قرن سوم، داعى قرمطیان در کوفه شخصى به نام ابو حاتم زطى بود. او خوردن سبزیجات و ذبح حیوان را قدغن کرد، لذا به «بقلیه‏» (10) معروف شدند و از آن پس قرمطیان جنوب عراق را بقلیه مى‏خواندند. (11) از میان بقلیون گروهى به رهبرى فردى به نام عیسى‏بن موسى منشعب شده و به ابوطاهر جنابى پیوستند. اینان که بیشترشان ایرانى بوده و در بحرین مقیم بودند به «اجمیون‏» شهرت یافتند. (12)
آن‏چه در این بیان گفتنى است زمینه شکل‏گیرى قرامطه است. تاریخ‏نگاران متقدم معتقدند زمانى که عبیدالله المهدى مدعى امامت‏شد و دولت فاطمیان را در شمال افریقا تاسیس کرد، حمدان قرمط از او جدا شد و قرامطه را شکل داد، (13) زیرا آنان معتقد بودند که امام اصلى محمدبن اسماعیل بن جعفر و در پرده غیبت است. قرمطیان پس از انشعاب و تاسیس یک دولت مستقل اسماعیلى در بحرین که در ادامه فعالیت‏هاى سیاسى و اجتماعى، و نیز زندگى فردیشان افراطى‏تر شدند، هیچ‏گاه با اسماعیلیان دیگر روابط دوستانه‏اى نداشته‏اند. عبیدالله المهدى در اولین فرصت علیه قرامطه قیام کرد و حمدان قرمط را از داعى‏گرى منطقه عراق عزل و به جاى او شخصى به نام ابوالحسین را در حمات منصوب کرد. مکاتبه عبیدالله با ابوالحسین در رساله «استتار الامام‏» آمده‏است. (14) نظر دوخویه خاورشناس معروف هلندى مبنى بر روابط دوستانه قرمطیان و فاطمیان، امروز رد شده است. ریشه این ناسازگارى همان‏طور که گفته شد ظهور عبیدالله المهدى به عنوان امام فاطمیان بود و علت آن‏که قرمطیان بحرین به آسانى به سوى افسانه مهدى ایرانى کشیده شدند همین بود. (15)
انشعاب بزرگ‏تر در درون فرقه اسماعیلیه پس از مرگ المستنصربالله، هشتمین خلیفه فاطمى مصر، پدید آمد. افضل بن بدر جمالى وزیر خلیفه، از رسیدن نزار فرزند ارشد المستنصر به حق قانونى ولایتعهدى ممانعت کرد و برادر کوچک‏تر او المستعلى را که شوهر خواهرش بود به قدرت رساند. (16)
پس از این زمان، گروهى مدعى امامت و خلافت مشروع نزار شدند که در اسکندریه و با لقب المصطفى لدین‏الله (17) خود را خلیفه مى‏دانست. اینان از آن پس به نزاریان مشهور شدند و در ایران و سپس شام و هند به فعالیت‏خود ادامه دادند. گروه دیگر با نام مستعلویان در مصر و بخش‏هایى از شام برجاى ماندند. پایگاه نزاریان ایران بود که با رهبرى جدید حسن صباح توسعه یافت.
در گروه نزاریه یکى از بحث‏انگیزترین مسائل، جانشینى نزار بود. نزار اگر هم فرزند ذکورى داشته، مسلم است که هیچ یک از پسران خود را به جانشینى برنگزیده، لذا نزاریان پس از مرگ او به دست‏برادرش المستعلى، بدون امام مانده‏اند. البته مورخانى چون جوینى، خواجه رشیدالدین فضل‏الله، ابن قلانسى دمشقى و حتى غزالى در کتاب «المنقذ من الضلال‏» مى‏نویسند: عده‏اى بر این عقیده بودند که پسر یا نواده‏اى از نزار به طور پنهانى از مصر به الموت برده شد. (18)
البته این نظر اساس و پایه ندارد و ادامه راه اسماعیلیان نزارى را باید در مکتب و اندیشه حسن صباح و جانشینان او جست‏وجو کرد.
الآمر باحکام‏الله (19) جانشین المستعلى دو رساله علیه نزاریان نوشت که نخستین آن به نام «الهدایة الآمریة‏» (20) در رد امامت نزار است. نوشته دوم به نام «ایقاع صواعق الارغام‏» در واقع رد ردیه الهدایة الامریه، نوشته نزاریان شام است که در سال 516ه توسط الآمر باحکام الله تدوین شد. ظاهرا در همین رساله دوم است که براى نخستین بار نزاریان به حشیشیه ملقب شده‏اند (21) و پس از آن مارکوپولو جهانگرد ونیزى، نزاریان ایران را حشیشیه نامید. (22) از این زمان است که اروپاییان تحت تاثیر این نام‏گذارى، انگیزه ترورهاى فداییان اسماعیلى را در مصرف داروى بیهوش کننده بنگ یا حشیش جست‏وجو مى‏کنند. البته قابل ذکر است که در منابع اهل سنت این فرقه با نام‏هاى دیگر آمده است. رشیدالدین فضل‏الله مى‏نویسد:
به خاطر نسخ شریعت توسط حسن دوم، فرزند محمدبن بزرگ امید بود که نزاریان را از آن پس ملاحده خواندند. (23)
غزالى اندیشمند معروف اهل سنت که در مخالفت و معارضت‏با اسماعیلیان نیز شهرت ویژه دارد، آنان را به جهت اعتقاد به باطن آیات قرآنى و روایات «باطنیه‏» (24) نامیده است. قرامطه، (25) خرمیه، (26) سبعیه (27) و تعلیمیه (28) نام‏هاى دیگرى است که غزالى بر این فرقه نهاده است.
اسماعیلیان مصر هشتاد سال پس از انشعاب بزرگى که بعد از مرگ هشتمین خلیفه رخ داد، به حیات سیاسى خود ادامه دادند و با انقراض دولتشان به دست صلاح الدین ایوبى به نقاط دیگر، از جمله یمن و سپس هند، مهاجرت کردند. اما اسماعیلیان ایران با ظهور شخصیتى بزرگ همچون حسن صباح در فعالیت‏هاى سیاسى - اجتماعى خود که تا آن زمان مخفیانه عمل مى‏کردند، وارد مرحله جدیدى شدند. از این تاریخ اسماعیلیان ایران رسما سیاست‏ستیز با سلجوقیان را در پیش گرفتند. با فتح قلعه الموت اولین ضربه به بر پیکر دولت مرکزى ایران - سلجوقیان - وارد شد.
مناسبات اسماعیلیان با مخالفان
هر چند مخالفین اصلى دولت و اندیشه اسماعیلى، خلافت عباسى، سلطنت‏سلجوقى و هم‏پیمانان آن دو بودند، اما در مکتب تشیع و دولت‏هاى شیعى غیر اسماعیلى نیز جلوه این خصومت را مى‏توان دید. در تفکر شیعى بعد از امام صادق‏علیه السلام و بنا به نص، امامت در صلب فرزندش موسى‏بن جعفر قرار داده شده‏است. در این منظر هر ادعاى دیگرى همانند آن‏چه در سقیفه شکل رفت‏باطل و بى‏اساس است. روایاتى که در این زمینه از امام صادق نقل شده فراوان است، به طور کلى این روایات که در اصول کافى گرد آمده در دو گروه دسته‏بندى مى‏شود:
1- تاکید بر اصالت امامت موسى بن جعفر;
2- هشدار به شیعیان از گرویدن به اسماعیل و فرزندش محمد.
با این نگرش بود که عالمان شیعه علیه اسماعیلیان موضع‏گیرى مى‏کردند.
ظاهرا قدیمى‏ترین ردیه شناخته شده ضد اسماعیلى را فضل بن شاذان (29) دانشمند بزرگ شیعه نوشته است. (30)
عبدالجلیل قزوینى صاحب کتاب «النقض‏» هم رساله عمده‏اى در رد اسماعیلیان نزارى نوشته که اینک مفقود است. (31) اما در کتاب معروف خود النقض به اسماعیلیان مکرر حمله مى‏کند و آنان را ملحد مى‏داند. (32)
در ادامه همین نگرش، دولت‏هاى شیعى ایران مانند آل باوند در طبرستان با اسماعیلیان رابطه‏اى خصمانه داشتند; خصوصا وقتى فرزند رستم‏بن‏على معروف به شاه غازى (33) در سال 537ه . به‏دست نزاریان ترور شد، به گفته ظهیرالدین مرعشى شاه‏غازى از کله کشتگان اسماعیلى منارها ساخت. (34)
عبدالجلیل قزوینى هم در این مورد مى‏نویسد:
و در همه بسیط زمین و دایره مسلمانى، کدام سنى است که با ملحدان، آن کرده که شاه شاهان، رستم بن على بن شهریار شیعى، از قلعه گشادن و ملحد گرفتن و قتل و نهب و مانند آن که اظهر من‏الشمس است. (35)
روابط اسماعیلیان با سلجوقیان
رابطه دولت‏بزرگ سنى مذهب سلجوقیان با اسماعیلیان نیز براساس نگرش مکتب فقهى عالمان سنت و جماعت‏شکل مى‏گرفت. زمانى خواجه نظام‏الملک طوسى، تئوریسین دولت‏سلجوقى، این اندیشه را القا و ترویج مى‏کند که «هیچ گروهى نیست‏شوم‏تر و بد دین‏تر و بد فعل‏تر از این قوم.. که از پس دیوارها بدى این مملکت مى‏گسالند و فساد دین مى‏جویند... و هر چند ممکن باشد که از فساد یا قیل و قال و بدعت چیزى باقى نگذارند». (36)
و پیش از او عبدالقادر بغدادى زیان باطنیه را بیشتر از زیان یهود، ترسایان، مجوس، دهریه و دیگر کافران مى‏پندارد (37) و رسوایى‏هاى آنان را بیشتر از ریگ‏هاى بیابان و قطرات باران (38) . با این القائات طبعا دولت نظامى سلجوقى نیز برخوردى خصمانه را دنبال مى‏کند.
اولین اثر این نگاه عالمان اهل سنت، قتل همین تئورى پردازان بود، به قول زکریاى قزوینى، ابوالمحاسن رویانى نخستین فقیهى بود که اسماعیلیان را خارج از دین دانست و در رویان ترور شد. (39) یا خواجه‏نظام‏الملک همین که با شمشیر ابوطاهر ارانى بر زمین افتاد، (40) اسماعیلیان آغاز سعادت خود را جشن گرفتند. (41) ظاهرا گسترش همین ترورها بوده‏است که بعدها برجان سنجر وحشت انداخت و او را به مصالحه با اسماعیلیان واداشت. (42) هم‏چنین بحرانى که در مرکز خلافت عباسى - بغداد - با قیام ارسلان بساسیرى صورت گرفت از آثار و اندیشه سیاسى و مبارزه جویى اسماعیلیان بود.
ابوالحارث ارسلان بساسیرى در اصل، غلام ترک‏نژادى بود که در طى سال‏هاى واپسین حکمرانى آل بویه در عراق به مقام امیرى لشکر ارتقا یافته بود. او در بغداد رقیب نیرومندى همچون ابن مسلمه وزیر داشت. ابن مسلمه که پنهانى با طغرل اتحاد برقرار کرده و مانند خلیفه عباسى آمدن سلجوقیان را به بغداد پذیرفته بود، بساسیرى را به داشتن اتحاد با فاطمیان متهم ساخت. بساسیرى که گرایش‏هاى شیعى داشت و مجبور شده بود بغداد را پیش از فرا رسیدن سلجوقیان ترک گوید، اینک از مستنصر براى فتح بغداد به نام او کمک طلبید. در این میان، شورش و بلوا در پایتخت عباسیان، در اعتراض به ویرانگرى سپاهیان طغرل، به راه افتاده بود. اکنون معلوم شده که داعى معروف فاطمى مؤید شیرازى، نقشى عمده در ایجاد این بى‏نظمى‏هاى ضد سلجوقى و در رهبرى اقدامات بساسیرى داشته است. در 448ه . تبلیغات فاطمیان همراه با اقدامات نظامى تحت رهبرى کلى مؤید شیرازى، تشدید شد. بساسیرى پس از دریافت مبالغ هنگفتى هدایاى پولى و نیز سلاح از قاهره، که به‏وسیله داعى مؤید به او تحویل شده بود، و به کمک برادر زنش، دبیس، حکمران مزیدى و تعداد زیادى از قبیله مردان عرب، شکستى سنگین بر سلجوقیان در ناحیه سنجار در 448ه . وارد ساخت. پس از این شکست، عقیلیان موصل باز فرمانبردارى از فاطمیان را پذیرفتند. اندکى بعد، طغرل موصل را گرفت، اما در نتیجه قیام برادر ناتنى خود، ابراهیم اینال که آرزو داشت‏به کمک بساسیرى و فاطمیان، سلطنت‏سلجوقى را براى خود به دست آورد، از انجام اقدامات بیشتر علیه بساسیرى باز ماند.
عزیمت طغرل به مغرب ایران براى سرکوبى اینال، موقعیت مناسبى براى بساسیرى فراهم ساخت تا به بساط فعالیت‏هاى خود بپردازد. اندکى بعد، در ذوالقعده 450، بساسیرى همراه قریش عقیلى به آسانى به بغداد آمد. در بغداد خطبه به نام خلیفه فاطمى، مستنصر، خواندند و اذان به شیوه شیعیان گفتند. بساسیرى که مورد پشتیبانى عامه مردم از شیعه و سنى که به علت نفرت از سربازان ترک با هم متحد شده بودند، قرار گرفته بود، به قصر عباسیان حمله برد، اما موافقت کرد که قائم عباسى را تحت‏حفاظت قریش عقیلى قرار دهد، و این امر مایه ناراحتى مستنصر شد که انتظار داشت‏خلیفه اسیر عباسى را در قاهره تحویل گیرد. اما بساسیرى نشانه‏هاى خلافت عباسیان را به پایتخت فاطمیان فرستاد. بعد از آن بساسیرى واسط و بصره را فتح کرد، اما توانست‏خوزستان را به نام فاطمیان تسخیر کند.
هنگامى که بساسیرى در اوج قدرت خود بود، قاهره او را رها کرد و به این ترتیب پیروزى او اجبارا به درازا نکشید. ابن مغربى، وزیر فاطمى، که جانشین یازورى شده بود، اینک از ادامه کمک بیشتر به بساسیرى سرباز زد. در این میان، طغرل طغیان اینال را فرو کوبیده بود، و خود را براى بازگشت‏به بغداد آماده مى‏کرد. وى پیشنهاد کرد که حاضر است‏بساسیرى را در بغداد بگذارد، به شرط آن‏که بیعت‏با فاطمیان را بشکند و قائم را بر مسند خلافت‏برگرداند. بساسیرى این پیشنهاد را رد کرد، و در ذوالقعده 451 بغداد را ترک گفت. چند روز بعد طغرل وارد بغداد شد و با استقبال خلیفه آزاد شده عباسى روبه‏رو گردید. اندکى بعد سلجوقیان بساسیرى را تعقیب کرده، در نزدیکى کوفه او را کشتند; هم‏چنان‏که به شدت شیعیان عراق را به سیاست رسانیدند. به این ترتیب جاه‏طلبى‏هاى فاطمیان در عراق و داستان بساسیرى که به مدت یک سال پایتخت عباسیان را مطیع فاطمیان کرده بود، به پایان رسید. (43)
سلجوقیان نیز پس از تسلط بر بحران بغداد، بر بخش‏هایى از جزیره العرب که در سلطه اسماعیلیان مصر بود، مسلط شدند. در سال 462ه شریف مکه به نام محمدبن جعفر که تا آن زمان از مستنصر فاطمى تبعیت مى‏کرد، نماینده‏اى نزد آلب ارسلان فرستاد و از اقامه نماز و خطبه به نام عباسیان به او خبر داد، بدین ترتیب حجاز از سلطه اسماعیلیان مصر خارج شد. (44)
آثار فتح الموت
گرفتن قلعه الموت در 483ه مرحله جدیدى را در فعالیت‏هاى اسماعیلیان و مناسبات آن‏ها با سلجوقیان شکل داد. از این تاریخ دعوت اسماعیلى سیاست قیام آشکار علیه دولت‏سلجوقى را در پیش گرفت و فتح الموت اولین ضربه این قیام اسماعیلى بر پیکره آن دولت‏به شمار مى‏رفت.
تصرف قهستان جلوه خصومت اسماعیلیان و سلجوقیان
پس از تصرف قلعه الموت و بیرون راندن حاکم علوى آن، حسین قاینى به فرمان رهبر و پیشوایش حسن صباح، مامور فتح قهستان گردید تا کار دعوت را در زادگاهش سامان دهد. قهستانیان با تعالیم اسماعیلیان چندان ناآشنا نبودند و از دیرباز با آمدن داعیان پیشین اسماعیلى با این مذهب آشنایى داشتند.
به احتمال زیاد اهالى قهستان از عصر بنى‏سیمجور با فرقه اسماعیلى آشنا شده بودند، زیرا جوزجانى مى‏نویسد: ابوعلى سیمجور در نیشابور به نام المستنصر فاطمى خطبه نمود و نام خلفاى عباسى را از خطبه انداخت و در موقعى که بین وى و سبکتکین در حدود طالقان خراسان نبردى روى داد، باطنیان و قرامطه به کمک وى شتافتند و او را کمک فراوانى نمودند. (45)
پس از قتل خواجه و نیز مرگ ملکشاه، هرج و مرج عظیمى سراسر امپراتورى ناهمگون و وسیع سلجوقى را فرا گرفت و اسماعیلیان توانستند با استفاده از احساسات عدالتخواهى بومیان، مناطق مختلفى را در قهستان اشغال نمایند. از جمله با تصرف قلعه بزرگ مؤمن آباد که مقدر بود در آینده شاهد بزرگ‏ترین مراسم مذهبى اسماعیلیان باشد، سراسر قهستان جنوبى در دسترس اسماعیلیان قرار گرفت و آنان توانستند با استفاده از آن، به زودى بر سایر مناطق همجوار مسلط شوند.
حملات سلجوقیان علیه قهستان
با توافق سنجر و برکیارق در سال 495ه عملیات مشترکى علیه اسماعیلیان آغاز شد. سلطان سنجر سپاهى بزرگ به قهستان فرستاد.
سلطان سنجر در نامه‏اى که به وزیر مسترشد خلیفه عباسى مى‏نویسد، تلفات اسماعیلیان را در این جنگ حدود ده هزار نفر ذکر مى‏کند. (46)
دو سال بعد از نخستین حمله، فرمانده سلجوقى با سپاهى بزرگ از خراسان به جنگ اسماعیلیان قهستان اعزام شد. سپاه اعزامى پس از ترک مرو راه قهستان را در پیش گرفت و در سر راه خود قلعه‏ها و آبادى‏هاى مجاور طبس را ویران کرد و بسیارى از ساکنان مناطق را کشت. (47) ولى این حمله به علت فساد و آلودگى سپاه موفق نبود و سپاه سنجر مجبور شد با شرایط ذیل با صاحبان قلعه‏ها مصالحه کند:
1- اسماعیلیان دژى بنا نکنند;
2- سلاح نسازند و خریدارى نکنند;
3- مردم را به عقاید خویش دعوت ننمایند. (48)
این مصالحه در حقیقت‏به نفع اسماعیلیان تمام شد و به آن‏ها فرصت داد که به جبران ویرانى‏ها بپردازند و تجدید قوا نمایند. ولى در میان پیروان اهل‏سنت، نفرت فراوانى علیه سنجر برانگیخت. سلطان از سوى افکار عمومى تحت فشار قرار گرفته بود و براى توجیه اعمال خود در نامه‏اى به خلیفه بغداد چنین نوشت:
لیکن آن مفسدان از فتک و قتل غیله و انواع مکر و حیله فرو نمى‏ایستادند و چندین امام و اسفهسلار بزرگ از خیار امت هلاک مى‏کرده‏اند و راه‏هاى ناایمن مى‏داشتند و مسلمانان را گمراه مى‏کرده و اهل چند ناحیت چون «سبزوار و زوزن و بیژن آباد و دیه‏ها خواف و باخزر» به فرو مى‏گرفتند و مى‏کشتند و کاروان‏ها مى‏زدند و هم از جهت رعایا و عامه اسلام و ائمه خروش برآمد و به‏درخواست ایشان بود که آن سگان را امان داده شد. (49)
از جانب دیگر، با توجه به رشد روز افزون اسماعیلیان، حسن صباح با زیرکى و درایت‏خود سعى نمود روابط خود را با دربار سلطان سنجر در حد تعادل نگه‏دارد. به همین جهت‏با اعزام سفرا به دربار سلطان، سعى در حفظ حرمت‏سلطان مى‏نمود و از جانبى دیگر، سلطان را از هر نوع اقدام افراطى برحذر مى‏داشت. به‏قول رشیدالدین:
از خادمان او با یکى مواضعه کرد تا در شبى که سلطان مست‏خفته بود کاردى پیش تختش در زمین نشاند. چون سلطان بیدار شد و کارد را دید، اندیشناک شد. چون این تهمت‏بر کسى درست نمى‏شد به اخفاى آن اشارت فرمود. سیدنا پیغام داد اگر نه به سلطان ارادت خیر و امید نیکویى بودى آن کارد را که در شب در زمین درشت مى‏نشاندند در سینه نرم او استوار کردندى. (50)
این مدارا تا آخر عصر سلطان سنجر با اسماعیلیان برقرار بود. اسماعیلیان تا حدود سال‏هاى 511ه توانستند بر بسیارى از مناطق قهستان، عراق عجم، و گرجستان و گیلان مسلط شوند و با خاندان‏هاى محلى آن دم از یگانگى زنند. (51)
پس از درگذشت‏سلطان محمد سلجوقى در ذى الحجه 511، سلطان سنجر که همه کاره آل سلجوقى شده بود، نماینده‏اى را براى تاکید صلح و تجدید پیمان به الموت فرستاد (52) و از حسن صباح که قدرتش به خارج مرزها کشیده شده بود درخواست صلح نمود.
موضع‏گیرى اسماعیلیان در جنگ‏هاى صلیبى
هر چند پدیده مهم جنگ‏هاى صلیبى در خارج از حوزه جغرافیایى اسلام و در صفحات شرقى مدیترانه رخ نموده‏است، اما حضور نزاریان شام در آن صفحات و موضع‏گیرى ایشان نسبت‏به صلیبى‏ها، بیانگر تاثیرپذیرى از اندیشه سیاسى اسماعیلیان و جلوه‏اى از خصومت آنان با خلافت‏بغداد و هم پیمانان آن است.
در ابتدا اسماعیلیان شام تحت تاثیر بینش دینى مخدومان خود در الموت و قهستان، روابط خویش را با سلجوقیان شام و سایر امیران تنظیم مى‏کردند. همان‏طور که «ژاک دو ویترى‏» روحانى فرانسوى که در روزگار جنگ صلیب به مقام اسقفى شهر عکا رسیده بود گفته است:
در ایالت فنیقیه، نزدیک مرزهاى آنتارادنیا که اکنون طرطوشه خوانده مى‏شود، طایفه‏اى سکونت دارند که از همه طرف در میان کوه‏ها و صخره‏ها محصورند، و ده قلعه دارند که به علت راه‏هاى تنگ و صخره‏هاى غیر قابل عبور بسیار محکم و دسترس‏ناپذیر هستند، و حومه‏ها و دره‏هاى حاصلخیزى که به انواع میوه‏ها و غلات گرانبارند، و به خاطر فضاى فرحبخشى که دارند بسیار مطبوع و دلپذیر هستند. گویند تعداد این مردم که اساسین خوانده مى‏شوند از 40000 تن بیشتر است. آن‏ها براى خود رئیسى دارند که منصبش موروثى نیست، بلکه به خاطر فضیلت‏بیشترش برگزیده مى‏شود و او را پیر یا شیخ مى‏گویند و این تنها به خاطر زیادى سن او نیست، بلکه به خاطر مناعت و تقدم او در حزم و دور اندیشى است. خاستگاه و سرمنشا این طایفه وجایى که از آن‏جا به شام آمده‏اند، و نخستین رئیس و پیشواى دین نا فرخنده آن‏ها از ناحیه دور افتاده‏اى در مشرق، نزدیک شهر بغداد، و بخش‏هایى از ولایت ایران است. این طایفه میان لاهوت و ناسوت فرقى قائل نیستند، و معتقدند که اطاعت و فرمانبردارى ایشان از رئیسشان کافى است که به فیض آن به زندگى جاوید برسند. از این رو، وابسته و سرسپرده رهبر و پیر خود هستند که او را شیخ مى‏نامند. با چنین سرسپردگى و انقیاد و فرمانبردارى است که هیچ دشوار یا خطرناکى در دنیا وجود ندارد که آن‏ها از انجام دادنش ترس داشته باشند یا نتوانند با حدث ذهن و اراده قوى، به فرمان پیشواى خود، آن را انجام دهند. (53)
نزاریان شام در عصر بزرگ‏ترین و قدرتمندترین پیشواى خود یعنى راشدالدین سنان هر چند با صلیبى‏ها درگیرى‏هایى داشته‏اند و حتى در سال 588ه پادشاه صلیبى اورشلیم به‏نام «مارکى کونراد» را کشتند (54) ، اما به طور کلى با ظهور دولت ایوبى و شخص صلاح الدین ایوبى که دولت اسماعیلى مصر را برچیده بود، نزاریان شام عموما با صلیبى‏ها روابط صمیمانه برقرار کرده و به جنگ با دولت‏سنى مذهب ایوبى همت گماردند و حتى سنان یکبار در جمادى الثانى سال 570 و بار دیگر در ذوالقعده 511 فداییانى را براى ترور صلاح‏الدین ایوبى به درون اردوى او فرستاد، اما موفق نشد. (55)
برخورد ایوبى‏ها و هم‏پیمانان آنان یعنى زنگیان موصل علیه اسماعیلیان شام را مى‏توان در تاریخ‏هاى عمومى اسلام یا تاریخ‏هاى اختصاصى شامات خواند. پیمان اسماعیلیان نزارى شام با سن لویى پادشاه فرانسه نیز جلوه دیگرى از خصومت مورد اشاره است.
محقق معاصر اسماعیلى در این مورد مى‏نویسد: «لویى به دنبال شکست اولیه‏اش در جنگ صلیبى که خود به راه انداخته‏بود و نشانگر اوج کوشش‏هاى جهان مسیحیت‏براى پس گرفتن سرزمین قدس بود، با دادن خون‏بها خویشتن را از اسارت در مصر باز خرید و براى مدت چهار سال (1250-1254م) در عکا اقامت گزید، لویى نهم یا سن لویى، هنگامى که در عکا بود، به مبادله سفیر و هدایا با رهبر جامعه نزارى شام پرداخت، و نیز اطلاعاتى درباره معتقدات آن‏ها کسب کرد. شرح مفصل این رویدادها به قلم یکى از مشهورترین مورخان و وقایع‏نگاران فرانسه، ژان دو ژوئنویل، که خانواده او در خدمت کنت‏هاى شامپانى بوده‏اند، براى ما باقى مانده‏است. ژوئنویل در جنگ صلیبى(هفتم) همراه پادشاه فرانسه بود، و به عنوان دوست نزدیک و منشى او با وى در عکا باقى ماند. وى در 1254م با سن‏لویى به فرانسه بازگشت، ولى از همراهى پادشاه در جنگ صلیبى تونس در 1270م امتناع ورزید; و این جنگ اخیر حتى از لشکرکشى به مصر مصیبت‏بارتر از کار درآمد. ژوئنویل در فرانسه تاریخ گران‏بهایى درباره لویى به نام تاریخ سن‏لویى نوشت، و در آن به رویدادهاى نافرخنده جنگ صلیبى آن پادشاه و عملیات وى در ماوراى دریا مفصلا اشاره کرد.
ژوئنویل که از نزاریان به عنوان اساسین و نیز بدویان نام مى‏برد، مى‏گوید که در دوره اقامت پادشاه در عکا، احتمالا در 1250-1251م، نیز فرستادگانى از جانب امیر بدویان، که شیخ الجبل نامیده مى‏شد، به نزد او آمدند... و از پادشاه پرسیدند که آیا با رهبر آن‏ها آشناست؟ و شاه پاسخ داد که آشنا نیست و هرگز او را ندیده است، هر چند درباره او سخن بسیار شنیده است.
آن‏گاه نمایندگان به شاه گفتند که وى باید به رهبر آن‏ها خراج بپردازد، به همان نحو که امپراتور آلمان، پادشاه مجارستان، سلطان مصر(بابل)، و بسیارى از امیران دیگر سالانه مى‏پردازند، زیرا آنان به خوبى مى‏دانند که اگر وى از آن‏ها خرسند نباشد، آن‏ها مجال زیستن و حکومت کردن نخواهند داشت. ژوئنویل هم‏چنین اضافه مى‏کند که نمایندگان اعلام داشتند رهبرشان هم‏چنین خرسند مى‏شود اگر شاه آن‏ها را از خراجى که سالانه به استاد اعظم شهسواران معبد یا مهمان‏نواز مى‏پردازند معاف بدارد.
ژوئنویل سپس حکایت مى‏کند که شاه قول داد در دیدار دوم پاسخ آن‏ها را بدهد، و این دیدار دوم بعدا در همان روز با حضور استادان اعظم شهسواران مهمان‏نواز و معبد صورت گرفت; اما به جاى آن‏که به قول خویش وفا کند، اینک استادان اعظم، رژینالد دوویشیه و ویلیام دو شاتونف، نمایندگان (شیخ الجبل) را تحت فشار قرار دادند و تقاضاى پیشینن خود را تکرار کردند. ژوئنویل توضیح مى‏دهد که در ضمن ملاقات سوم که روز بعد صورت گرفت، استادان اعظم نمایندگان نزارى را به باد سرزنش گرفتند که چرا پیامى این‏چنین گستاخانه به شاه فرانسه عرضه داشته‏اند، و به نمایندگان دستور دادند که به نزد رهبر خود بروند و طى پانزده روز با نامه‏اى از جانب امیر و رهبر خود باز آیند تا پادشاه از او رضایت‏حاصل کند. بنابر گفته ژوئنویل که امکان دارد در بعضى از این دیدارها حضور مى‏داشته است، فرستادگان نزارى در موعد مقرر به عکا بازگشتند، و هدایاى گران‏بهایى از جمله یک فیل بلورین و چند تندیس ساخته شده از عنبر و دیگر زینت‏آلات مرصع به طلا، و نیز پیراهنى و انگشترى‏اى به هدیه آورند. در ارتباط با این دو قلم اخیر (یعنى پیراهن و انگشترى) ژوئنویل مى‏نویسد که نمایندگان پادشاه گفتند که: اعلیحضرتا! ما از نزد رهبر خویش باز آمده‏ایم، او به اطلاع شما مى‏رساند که هم‏چنان که پیراهن، بخشى از جامه است که به تن نزدیک‏تر است، وى این پیراهن خود را به عنوان هدیه یا به علامت این‏که شما پادشاهى هستید که وى بیشترین محبت را به شما دارد و سخت مایل است که این محبت افزونى یابد، براى شما مى‏فرستد، و براى اطمینان بیشتر، این هم انگشترى اوست که براى شما مى‏فرستد که از طلاى خالص است و نامش بر آن حک شده‏است، و با این انگشترى خداوندگار ما پشتیبانى خود را از شما اعلام مى‏دارد و از آن پس شما را به سان یکى از انگشتان دست‏خود مى‏شمارد.
سن لویى که مشتاق بود روابط دوستانه با اسماعیلیان نزارى ایجاد کند، به پیشنهاد صلح آن‏ها با فرستادن هدایا و نمایندگان خویش به نزد شیخ الجبل پاسخ داد. (56)
متقابلا خلافت عباسى، سلطنت‏سلجوقى و عالمان و فقیهان همراه آنان، دشمنى با اسماعیلیان را بر جنگ علیه صلیبى‏ها ترجیح مى‏دادند و اسماعیلیان را نسبت‏به صلیبى‏ها دشمن بزرگ‏تر مى‏دانستند; مثلا غزالى که سرسختانه علیه اسماعیلیان قلم به دست گرفت و فرمان قتل آنان را صادر کرد، به رغم حضور در شام به هنگام حمله مسیحیان، فتوایى علیه آنان صادر نکرد.
دکتر عمر فروخ (57) در کنگره بزرگداشت غزالى در دمشق در سال 1961م در خطابه‏اى اعلام داشت که علت‏سکوت غزالى در جنگ‏هاى صلیبى، بیمارى روحى او و رویکرد او به تصوف بوده است. این نظر که بسیارى از پژوهشگران معاصر جهان عرب هم بدان معتقدند صحیح نیست، چرا که بسیارى از آثار، به خصوص کتاب‏هاى جنجال آفرین خود را در همین دوره عزلت و گوشه‏نشینى یا نقاهت روحى نوشته است. ذکر این نکته در این‏جا ضرورى است که مجتبى مینوى طى مقاله‏اى (58) رساله‏اى مختصر را از غزالى با نام «تحفة‏الملوک‏» معرفى مى‏کند. این رساله در یازده باب و بنا به درخواست محمدبن ملکشاه نوشته شد و در باب یازدهم با عنوان «در حث‏بر جهاد» مسلمان‏ها و سلاطین و اسیرها را به جنگ علیه صلیبى‏ها فرا مى‏خواند. او مى‏نویسد: «بدان که چون شهرى یا ولایتى از دیار اسلامى را کافران برگفتند، بر همه مسلمان‏ها واجب شود در وقت، نیت جهاد کردن و به جهاد رفتن چون استطاعت‏یابند.»
هم‏چنین اضافه مى‏کند: «... از این بهتر که عمر در رضاى خداى تعالى نفقه کنى و بیت‏المقدس که قبله انبیاعلیهم السلام است از کافران باز ستانى; و تربت‏خلیل که خوک خانه کافران کرده‏اند، از دستانشان بیرون آرى.» ولى به نظر مى‏آید اولا صحبت انتساب این رساله به امام محمد غزالى جاى بحث دارد، چون برخلاف روش معهود در آثار غزالى نام این رساله در سایر آثار او نیامده است و دیگر این‏که غزالى، شافعى متعصب، غالبا در این رساله به مذهب ابوحنیفه تکیه مى‏کند. اگر براى دو علت فوق هم جوابى بیابیم، موضع‏گیرى غزالى نسبت‏به جنگ‏هاى صلیبى در مقایسه با موضع‏گیرى علیه شیعیان، اسماعیلیان و فاطمیان مصر و شام بسیار محدود است و تردیدى نیست که از نظر غزالى، دشمن بزرگ‏تر، آن‏ها هستند، نه صلیبى‏ها.
یکى دیگر از عالمان و فقیهان معاصر جنگ‏هاى صلیبى، شرف الدین ابو سعد عبدالله بن محمد بن هبة‏الله نعیمى معروف به ابن ابى عصرون(492-585ه / 1098-1189م) است و از فقیهان و قاضیان شافعى مذهب در عراق و شام و معاصر اتابکان موصل و ایوبى‏ها مى‏باشد. (59) هم‏چنین از اساتید عمادالدین کاتب اصفهانى مورخ مشهور به حساب مى‏آید از افتخارات او این است که بعد از انحلال دولت فاطمى در مصر به دست صلاح الدین، وى به همراه هیئتى در سال 567ه به بغداد نزد خلیفه عباسى رفت و سلطه مجدد خلافت عباسى بر قاهره را به او تبریک گفت. (60) خشنودى و خرسندى جامعه اهل سنت از برچیده شدن حکومت فاطمى به حدى است که ابن‏جوزى مورخ معروف و صاحب «المنتظم‏» کتابى در این مورد تالیف کرده و نامش را «النصر على مصر» گذاشته‏است. (61)
حتى پس از آن‏که بیت‏المقدس در سال 492ه /1099م به دست صلیبى‏ها سقوط کرد، قاضى شهر دمشق به نام زیدالدین ابوسعد هروى، به بغداد رفت تا یارى خلیفه و سلطان سلجوقى را طلب کند، اما دست‏خالى بازگشت. (62) حتى اعتراض و تظاهرات مردم بغداد به رهبرى علماى شهر نیز خلیفه و سلطان را بیدار و علیه صلیبیون تحریکشان نکرد (63) و بدین جهت‏بود که دشمن متحد و منسجم صلیبى قریب دو قرن صفحات شرقى دریاى مدیترانه را در اشغال خود داشت و سرانجام در عصر ممالیک با درایت و فداکارى‏هاى سردارانى چون فخرالدین یوسف جوینى که خراسانى الاصل بود، آن مناطق آزاد شد.
پى‏نوشت‏ها:
1. جعفر بن منصور الیمن، الرشد و الهدایة، تحقیق کامل حسین(لیدن، 1948م) ص 21.
2. این‏که اسماعیل در سال 143ه و پنج‏سال قبل از وفات امام صادق‏علیه السلام درگذشت از مسلمات تاریخى است.
3. حسن بن موسى نوبختى، فرق الشیعه، ترجمه محمد جواد مشکور(تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى 1361).
4. سعد بن عبدالله اشعرى، المقالات و الفرق، ویراسته محمد جواد مشکور (تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى 1361).
5. محمد بن عبدالکریم شهرستانى، الملل و النحل (قاهره، بى‏نا، 1968م) ج 1، ص 27 و 167.
6. عبدالقاهر بغدادى، الفرق بین الفرق، تحقیق محمدبدر (قاهره، بى‏نا، 1328ه ) ص 46; حسن بن موسى نوبختى، همان، ص 58 و سعد بن عبدالله اشعرى، همان، ص 80.
7. او از متفکران بزرگ اسماعیلى به شمار مى‏رود.
8. فرهاد دفترى، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 114-115.
9. حسن بن موسى نوبختى، همان، ص 61-63; سعدبن‏عبدالله اشعرى، همان، ص 82-86 و محمدبن حسن دیلمى، بیان مذهب الباطنیة و بطلانه، تحقیق ر. شتروتمان(استانبول، مطبعة الدولة، 1928م) ص 21.
10. بقل به معنى سبزیجات است.
11. فرهادى دفترى، همان، ص 157.
12. همان، ص 158.
13. ابن دوادارى، کنز الدرر، تحقیق صلاح‏الدین المنجد و دیگران(قاهره، 1961م) ج 6 و احمد بن على مقریزى، اتعاة الحنفاء باخبارالفاطمیین الخلفاء، تحقیق جمال الدین الشیال و محمد حلمى احمد(قاهره، 1967م) ج 1، ص 167; شهاب الدین نویرى، نهایة الارب فى فنون الارب، تحقیق جابر عبدالعال حینى و دیگران (قاهره، 1984م) ج 5، ص 229.
14. براى اطلاع از این رساله قدیمى ر.ک: سهیل ذکار، اخبار القرامطه (دمشق، دارحسان، 1402ه ).
15. ابوطاهر، پسر و جانشین ابوسعید جنابى که در انتظار مهدى موعود بود، جوانى اصفهانى به نام زکریا را که در بحرین مقامى یافته بود به عنوان مهدى معرفى کرد و امور حکومت را به او سپرد. البته با تندروى‏هاى این جوان، ابوطاهر دستور قتل او را صادر کرد.
16. احمد بن على مقریزى، همان، ج 3، ص 85. ابن میسر، تاریخ‏نگار مشهور مصرى، خبر نادرى را نقل مى‏کند; او مى‏نویسد: المستنصر به وقت عقد المستعلى با خواهر افضل، او را ولیعهد مؤمنین خوانده است (اخبار مصر، تحقیق ایمن فؤاد سید (قاهره، المعهد العلمى الفرنسى للآثار الشرقیة، 1981م) ص 62). مقریزى هم نقل مى‏کند که در زمان خلافت الآمر باحکام الله در سال 516ه ، خلیفه مجلسى ترتیب داد و در آن مجلس عمه خلیفه (خواهر نزار) ولایتعهدى نزار پس از المستنصربالله را منکر شد.
17. احمد بن على مقریزى، همان، ج 3، ص 13 و ابن میسر، اخبار مصر، ص 61. البته سربازان افضل بى‏درنگ او را کشتند (ابن تغرى بردى، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهره(قاهره، دارالکتب المصریة، 1375ه ) ج 5، ص 144 و احمد بن على مقریزى، همان، ج 3، ص 86.
18. ر.ک: فرهاد دفترى، همان، ص 401 - 402.
19. او از 495-524ه در مصر خلافت کرده است.
20. این رساله را على اصغر آصف فیضى از اسماعیلیان مستعلوى معاصر هند، در سال 1928م در بمبئى چاپ کرده‏است.
21. فرهاد دفترى، افسانه‏هاى حشاشین یا اسطوره‏هاى فدائیان اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‏اى (تهران، نشر فرزان روز، 1376) ص 53.
22. همان، ص 187 به بعد. البته مجتبى مینوى معتقد است که این لفظ را مارکوپولو از خود جعل نکرده‏است، بلکه از مردم ایران شنیده است (ر.ک: «باطنیه، اسماعیلیه (مقالیه)»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه فردوسى، 1251).
23. جامع التواریخ، ص 165. ابوالقاسم کاشانى نیز همین نظر را پذیرفته است (زبدة التواریخ، ص 185).
24. ابو حامد غزالى، فضائح الباطنیة و فضائل المستظهریة، تحقیق عبدالرحمان بدوى (کویت، دارالکتاب الثقافیة، بى‏تا) ص 11-12.
25. همان، ص 12-13.
26. همان، ص 14.
27. همان، ص 16.
28. همان، ص 17.
29. ابومحمد بن شاذان بن خلیل نیشابورى از فقیهان و متکلمان بزرگ شیعه و متوفاى 260ه است که حدود 108 کتاب به او نسبت داده‏اند. ردیه مذکور، کتاب «الرد على الباطنیة و القرامطة‏» است. شیخ طوسى پدرش را از اصحاب امام هادى و امام عسکرى‏علیهما السلام مى‏داند (الفهرست (قم، منشورات الشریف الرضى، بى‏تا) ص 124 و احمد بن على نجاشى، رجال النجاشى (قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1407ه ) ص 306-308).
30. فرهادى دفترى، همان، ص 33.
31. همان، ص 64.
32. عبدالجلیل قزوینى، النقض، ص 80، 119، 206، 301-307، 411-444، 469-470، 448، 475-480 و 586.
33. شاه غازى پنجمین امیر آل‏باوند است که از 534-560ه حکم راند.
34. ظهیر الدین مرعشى، تاریخ طبرستان، ص 40-41.
35. عبدالجلیل قزوینى، همان، ص 553.
36. خواجه نظام الملک طوسى، سیاستنامه، ص 188.
37. عبدالقاهر بغدادى، همان، ص 201.
38. همان.
39. زکریا قزوینى، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه شرفکندى، ص 140.
40. تاریخ جهانگشاى، ج 3، ص 203-204 و جامع التواریخ، ص 110.
41. حسن صباح در مورد قتل خواجه گفته است: «قتل هذا الشیطان اول السعادة‏» (جامع التواریخ، ص 110; مجمع التواریخ، ص 202 و ابوالقاسم کاشانى، زبدة التواریخ، ص 146). خواجه رشیدالدین فضل‏الله فهرستى از ترور شدگان فداییان اسماعیلى را ارائه مى‏دهد.
42. تاریخ جهانگشاى، ج 3، ص 214.
43. حسن شمیسانى، مدینة سنجار من الفتح العربى الاسلامى حتى الفتح العثمانى(بیروت، دارالافاق الجدیدة، 1403ه ) ص 100-102.
44. الکامل فى التاریخ، ذیل حوادث سال 462ه و ابن تغرى بردى، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهرة، ج 5، ص 84.
45. طبقات ناصرى، ج 1، ص 213.
46. عباس اقبال، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقى، ص 308.
47. همان، ص 308.
48. الکامل فى التاریخ، ذیل حوادث 497ه و جامع التواریخ، ص 123.
49. عباس اقبال، همان، ص 310.
50. جامع التواریخ، (بخش نزاریان)، ص 112 و تاریخ جهانگشاى، ج 3، ص 214.
51. ابوالقاسم کاشانى، همان، ص 167.
52. همان; جامع التواریخ، ص 112 و مجمع التواریخ، ص 217.
53. ر.ک: فرهاد دفترى، همان، ص 135-136.
54. الکامل فى التاریخ، ذیل حوادث سال 588ه و عبدالرحمان بن اسماعیل،الروضتین فى اخبار الدولتین(قاهره بى‏نا، 1287-1288ه ) ج 2، ص 196.
55. عبدالرحمان بن اسماعیل، همان، ص 239-240 و 258.
56. فرهاد دفترى، همان، ص 137-139.
57. او از مورخان و محققان لبنانى و مشهور جهان عرب است که بیش از یک دهه از مرگ او مى‏گذرد.
58. مجتبى مینوى، «از خزائن ترکیه‏»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران، سال هشتم، شماره سوم، فروردین 1340. بنا به ادعاى وى نسخه منحصر به فرد آن، در مجموعه ایاصوفیه در ترکیه موجود است.
59. براى شرح حال او ر.ک: به وفیات الاعیان، ج 3، ص 53-57 و طبقات الشافعیة، ص 10 و 237.
60. ابن جوزى، المنتظم، ج 10، ص 272.
61. همان.
62. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 151-152.
63. عبد الله ناصرى طاهرى، علل و آثار جنگهاى صلیبى(تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1373) ص 77.
یادداشت:
1) عضو هیئت علمى کتابخانه ملى.