مطالب

شهر فومن در 27 کیلومتری جنوب غربی رشت واقع شده است. رودهای دائمی و پرآب، جوی ها و مسیل های متعدد در این بخش از گیلان جریان دارد، که همگی تحت عنوان حوضه ی تالاب انزلی (فومن – صومعه سرا) از یال شمالی البرز سرچشمه می گیرند و به تالاب انزلی می ریزند

قلعه دخترها ابنیه پررمز و راز تاریخی ای هستند که در گوشه و کنار این سرزمین مقدس بر بلندای کوه ها و تپه ها به آرامی خفته اند.بیشتر این قلعه ها در روزگاری که ایران باستان مراحل گذار از زن محوری به دوره مردسالاری را پشت سر می گذاشته است،ساخته شده اند و این مسئله فرضیه های بسیاری را در مورد نوع کاربرد و علل تسمیه آن ها به«قلعه دختر»پدید آورده است.این پژوهش برآن است تا به معرفی قلعه دخترها در سراسر ایران و نیز سایرکشورها پرداخته و سپس،به بررسی افسانه هایی که پیرامون این قلعه ها وجود دارد بپردازد.

شماری از قلعه های ایران قلعه دختر نام دارند. درباره دلایل انتخاب این نام دو نظر اصلی بیان شده است. نخست اینکه به دلیل سختیِ دسترسی و ناممکن بودن تصرف آن ها چنین نامیده شده اند، دیگر اینکه این نام نشان دهنده اختصاص این اماکن در گذشته ای دور به ایزدی باستانی همچون اناهیتاست. نظر اخیر به دلیل تمایل ایرانیان معاصر به بازشناختن مضامین باستانی در آثار و بناهای تاریخی، محبوبیت نسبتاً زیادی یافته و به نوبه خود، شناسایی منشأ برخی از مکان های مقدس، همچون زیارتگاه های زنانه زرتشتیان و مسلمانان را تحت تأثیر قرار داده است. این مقاله اعتبار تاریخی این دو نظر را ارزیابی می کند و نشان می دهد که این نام گذاری، به دشواررس بودن ادعاشده آن قلعه ها و یا دین باستانی ایران ارتباطی ندارد. این مقاله نشان می دهد که نام گذاری این قلعه ها محصول خیال پردازی عامه مردم بوده و از گنجینه قصه ها و روایت های عامیانه بهره برده و بُن مایه مشترک آن ها، حضور دختری در قلعه است. گونه هایی از قصه های عامیانه که با نام گذاری قلعه دخترها در ارتباط بوده اند، در این بررسی معرفی شده اند.

قلعه دختر و قلعه اردشیر در شرق شهر کرمان، مجموعه ای ارزشمند از ساختارهای معماری و مواد فرهنگی ادوار تاریخی تا متأخر اسلامی را تشکیل می دهند. این مجموعه به دلیل همجواری با شهر کرمان، کانون برخی از رخدادهای سیاسی و اجتماعی بوده و اشارات منابع مکتوب تاریخی، گواهِ نقش و کارکرد این دو قلعه به ویژه در سده های میانی اسلامی است. در حالی که به نظر می رسد این مجموعه در ادوار پیشین، با نام های دیگری شناخته می شد و منابع تاریخی، شماری از تناقض ها را درباره نام های این دو قلعه نشان می دهد. این تناقض ها به دلیل عدم بررسی دقیق این دو قلعه و کم توجهی به آن ها در پژوهش های علمی، تاکنون برطرف نشده است. در این پژوهش تلاش شده با روش تاریخی تحلیلی و بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و شواهد باستان شناسی، به بررسی و تطبیق دو نام قلعه دختر و قلعه اردشیر با نام های مذکور در متون تاریخی پرداخته شود و روند تحول این مجموعه تبیین گردد. بر پایه نتایج به نظر می رسد زمان ساخت هر دو قلعه به قبل از دوره اسلامی و دست کم به دوره ساسانی می رسد، اما نام گذاری قلعه دختر و قلعه اردشیر، در سده های اخیر صورت گرفته و این موضوع با متروکه شدن قلعه ها در دوره های اخیر بی ارتباط نیست. در نهایت می توان قلعه دختر را همان قلعه کهن و قلعه اردشیر را همان قلعه کوه در متون تاریخی دانست.