دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث

نخستین روز فروردین 1401 مصادف با 18 شعبان 1443 ، آیت الله محمّد محمّدی ری شهری استاد و محقّق بزرگ حدیث ، رحلت کرد. او مجتهدی حدیث پژوه بود که در دوران معاصر ، حدیث شیعه را احیا نمود. وی زمان شناس بود و توانست راه را به درستی یافته و در دوره ای که حدیث ، نیاز به پشتیبان و مدافع داشت ، توفیق ورود به این عرصه را بیابد و با تلاشی جهادگونه ، این بار سنگین را به دوش گیرد. مرحوم آیت الله محمّدی ری شهری را می توان بزرگ مدافع حدیث شیعه دانست؛ چه اینکه تلاش های او به گسترش حدیث در جامعه شیعی انجامید و این گوهر گرانبها در کنار قرآن کریم ، جایی نیکوتر برای عرضه یافت.

شب ، زمان اصلی استراحت انسان است و بهترین فرصت برای خلوت با پروردگار و عبادت نیز به شمار می رود. اجرای دو برنامه استراحت و عبادت در یک بازه زمانی مشخص ، نیازمند زمان بندی است. پژوهش پیشِ رو درصدد استخراج «برنامه زمانی شب زنده داری» از میان روایات شیعه با تأکید بر منابع کهن است. به این منظور ، پس از جمع آوری روایات و دسته بندی آن با روش «تحلیل مضمونی» ، نگاه برخی از محدّثان متقدّم درباره زمان شب زنده داری نیز بررسی می شود. سپس برآیند نظرات آنها تبیین شده و «برنامه زمانی شب زنده داری» ارایه می گردد. بر اساس این طرح ، شب زنده داری از نیمه شب تا پایان آن پسندیده بوده و در سحرگاه از فضیلت بیشتری برخوردار است. این برنامه با دو معیار «اشتراک نظر قدما» و «تراکم روایات» ، اعتبارسنجی شده است.

چشم زخم ، آسیب یا نقصانی است که از ناحیه برخی افراد به دلیل دشمنی ، گناه ، تعجّب ، حسادت و یا دلایل دیگر ، ایجاد می شود و برای رفع آثار بد آن راهکارهایی بیان شده است. دیدگاه ها درباره ماهیت و زمینه های چشم زخم متفاوت است. عدّه ای به حقیقت آن معتقدند و در برابر ، گروهی اعتقاد دارند که چشم زخم حقیقت ندارد. آموزه های دینی به واقعیّت و تأثیرات چشم زخم اشاره می کند. هدف این نوشتار ، تصحیح باورها درباره ماهیّت و تأثیرات این پدیده است. پژوهش حاضر با بررسی نگاشته های موجود در زمینه چشم زخم ، به نقش عواملی مانند گناه ، حسد و تعجّب در پیدایش این پدیده پرداخته و دو راهکار برای پیشگیری از چشم زخم از سوی چشم زننده مطرح می کند. این نوشتار در دو بخش ، «چیستی چشم زخم» و «زمینه های چشم زخم» تنظیم شده است.

« ابوجعفر محمّد بن عیسی بن عُبید عُبَیدی» از راویان فعّال در عرصه انتقال تراث حدیثی امامیه و پُرروایت در منابع حدیثی شیعه است. گفت وگو درباره طبقه روایی و تعاملات حدیثی «محمّد بن عیسی» به دلیل نقش بسیار در اعتبارسنجی روایات وی ، از قرن سوم پیوسته مورد توجّه دانشیان و پژوهش گران قرار گرفته است. نخستین خاستگاه گفت وگو پیرامون طبقه محمّد بن عیسی بن عبید عبارت «نصر بن صباح» از مشایخ کشّی است که به کتاب «رجال کشّی» و به دنبال آن به «رجال نجاشی» راه یافت. سخن وی چالش جدّی را در تعامل حدیثی گسترده محمّد بن عیسی با «حسن بن محبوب» و «یونس بن عبدالرّحمان» و نیز بهره گیری مستقیم وی از امام رضا × پیش آورده است. برخی از دانشیان رجال و فقیهان ، چنین برداشت کرده اند که استثنای ابن ولید قمی نسبت به محمّد بن عیسی نیز به دلیل وجود خلل در طبقه وی بوده است؛ بدین بیان که وی با توجّه به خردسال بودن ، امکان عملی نقل از یونس بن عبدالرّحمان را بدون واسطه ندارد. در پژوهش حاضر پس از بررسی و تعیین دوره زندگی محمّد بن عیسی بن عبید (ولادت و وفات) بر پایه قرینه ها به بحث تحمّل حدیث وی از امامان شیعه و داد و ستد حدیثی او با اصحاب پرداخته شده است. گفتنی است در این پژوهه به هدف برون رفت از چالش های موجود پیرامون رابطه روایی محمّد بن عیسی در اخذ حدیث ، به سه راهکار نوین در تعیین طبقه راوی ، روی آورده شده که دستاورد آن چنین است: با توجّه به قرینه های فراوان ، هیچ ابهام و خللی در طبقه محمّد بن عیسی وجود ندارد؛ بلکه امکان تحمّل حدیث وی از امام رضا× و حسن بن محبوب و یونس اثبات می شود.

توثیق و تضعیف رجالی در میزان اعتباربخشی به خبر راوی نقش دارد. اصلی ترین هدف دانش رجال همین است. برخی از صاحب نظران رجالی یکی از توثیقات عام را «وکالت از جانب امام معصوم» شمرده اند. آنها بر این باورند که وکالت به تنهایی می تواند نشانه وثاقت باشد. در صورت اثبات قاعده یادشده ، روایات این گروه از راویان مورد پذیرش قرار می گیرد. در بین دانشمندان رجالی ، آیت الله خویی قائل به عدم دلالت وکالت بر وثاقت به شکل مطلق است. در برابر ، برخی دیگر همچون آیت الله داوری قائل به تفصیل شده و معتقدند که میان وکیلان امام معصوم در امور جزیی با وکلای ایشان بصورت عام و یا در مسایل دینی ، تفاوت است. پژوهش پیشِ رو بر آن است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی ، دیدگاه های این دو محقّق را تحلیل و مقایسه کند.

امروزه پژوهشگران برای بسیاری از کتاب ها ، فهارس تخصّصی تهیّه می کنند. این فهارس دربردارنده «عناوین» و «آدرس» محتواهای مشابه یک کتاب است. اگر فهرست ها با رعایت قواعد فهرست نویسی و به صورت هدفمند و روشمند ، گردآوری شده باشند ، می توانند ترسیمی از محتوای کتاب و وضعیت آماری آن را ارائه کنند. چنین امکانی ، زمینه تحلیل کتاب را آسان کرده و تسریع می نماید. مثلاً هنگامی که «فهرست راویان» یک نگاشته حدیثی استخراج شده و در فهارس تخصّصی آن می آید با بهره گیری از این فهرست می توان به سرعت ، نقش هر راوی در انتقال تراث و راویان پُرکار در هر موضوع را شناسایی کرد. هدف از این نگاشته ، بیان برخی از فواید و قابلیّت های پژوهشی فهرست های تخصّصی موجود در پایان برخی از کتاب ها با تطبیق بر فهارس تخصّصی کتاب «معدن الجواهر و ریاضه الخواطر» است.

نگاشته حاضر ، ترجمه مقدّمه کتاب «توضیح الاسناد المشکله فی الکتب الاربعه ، اسناد الکافی» است که به قلم محقّق فاضل و توانمند حجّت الاسلام و المسلمین استاد سید محمّدجواد شبیری زنجانی (حفظه الله) نگاشته شده است. محقّق گرامی در این مقاله ، مراحل بحث سندی را به پنج گام تقسیم نموده است؛ اوّل: بحث از مفاد سند و کیفیت تسلسل راویان ، دوم: بحث از احوال راویان و آنچه از مدح و ذم و وثاقت و ضعف و صحّت و فساد مذهب راوی گفته شده ، سوم: بحث از تحریفات عارض بر اسناد همچون تصحیف و نقیصه و زیاده و قلب ، چهارم: تمییز مشترکات و تعیین مراد از آنها ، پنجم: توحید مختلفات و بحث از اتّحاد و تعدّد عناوین. سپس هدف از نگارش کتاب را بررسی مرحله سوم و چهارم از مراحل فوق شمرده است. در مقدّمه کتاب به بحث از چهار پدیده در سند یعنی اضمار ، تعلیق ، تحویل و اشاره پرداخته و با بیان نمونه هایی ، این چهار مشکل را توضیح داده است. اهمّیت این نگاشته در معرّفی تطبیقی چهار پدیده یادشده به همراه نمونه های واقعی ، موجب شد تا ترجمه آن در برنامه کاری قرار گیرد.

مراجعه به کتاب های علوم اسلامی از نیازهای اوّلیه یک پژوهشگر اسلامی است. نیازی که در گذشته به دلیل کم بودن نسخه های کتب و هزینه بر بودن تهیّه آن ، همواره یکی از چالش های محقّقان بود. با پیشرفت تکنولوژی ، نرم افزارهای رایانه ای به وجود آمدند و با در دسترس قراردادن کتاب های متعدّد ، پژوهش را برای پژوهشگران آسان کردند. دو نرم افزار معروف و کاربردی «جامع الاحادیث 5/3» و «مکتبه اهل البیت 2» نمونه هایی از این برنامه هاست. جامع الاحادیث ، تولید به «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور» است. این نرم افزار بیش از 420 کتاب حدیثی شیعه را عرضه کرده است. نرم افزار مکتبه اهل البیت ، تولید مرکز المصطفی و دارای بیش از 7000 کتاب در موضوعات مختلف اسلامی است. استفاده از نرم افزارهای کتابخانه ای برای گسترش دایره تحقیقاتی طالبان علم ، اطّلاع از گزاره های بیشتر در موضوعات و صرفه جویی در زمان به دلیل دسترسی به نگاشته های فراوان به صورت یکجا و قابلیّت جستجو ، ضروری است. با وجود این قوّت ها ، نرم افزارها از کاستی و اشتباه خالی نیستند.