مجید فاطمی راشد

امروزه پژوهشگران برای بسیاری از کتاب ها ، فهارس تخصّصی تهیّه می کنند. این فهارس دربردارنده «عناوین» و «آدرس» محتواهای مشابه یک کتاب است. اگر فهرست ها با رعایت قواعد فهرست نویسی و به صورت هدفمند و روشمند ، گردآوری شده باشند ، می توانند ترسیمی از محتوای کتاب و وضعیت آماری آن را ارائه کنند. چنین امکانی ، زمینه تحلیل کتاب را آسان کرده و تسریع می نماید. مثلاً هنگامی که «فهرست راویان» یک نگاشته حدیثی استخراج شده و در فهارس تخصّصی آن می آید با بهره گیری از این فهرست می توان به سرعت ، نقش هر راوی در انتقال تراث و راویان پُرکار در هر موضوع را شناسایی کرد. هدف از این نگاشته ، بیان برخی از فواید و قابلیّت های پژوهشی فهرست های تخصّصی موجود در پایان برخی از کتاب ها با تطبیق بر فهارس تخصّصی کتاب «معدن الجواهر و ریاضه الخواطر» است.

گونه شناسی آسیب های مقابله، روشی برای دسته بندی اشکالات متنی نُسَخ چاپی است. نسخه برداری های متعدّد و امکانات محدود گذشته در کنار اشتباهات تایپیست و اموری دیگر، موجب بروز نقایصی در متون نُسَخ چاپی شده است. این اشکالات، سردرگمی در خوانش و در نتیجه، فهم ناقص یا نادرست گزاره های حدیثی را در پی دارد. تفاوت های متنی میان نسخه ها به کمک «مقابله» قابل شناسایی است. این تفاوت ها را با هدف شناخت بهتر، در انواع مختلفی می توان دسته بندی کرد. گاهی یک کتاب، توسّط ناشران مختلفی به چاپ می رسد. معمولا میان چاپ های مختلف، «مقابله»ای انجام نمی شود تا چاپ برتر شناسایی گردد و ناشر ضعیف تر به فکر اصلاح کار خود در چاپ ها و کتاب های بعدی برآید. معرّفی گونه های مختلف از اختلافات متنی در نسخه های چاپی، افزون بر شناسایی چاپ های برتر، به توسعه این نوع از پژوهش های متنی کمک کرده و مسیر را برای نظارت پژوهشگران بر فعّالیت ناشران کتب حدیثی هموار می سازد. در این نگاشته، سعی شده گونه هایی از اختلافات متنی که از مقابله چهار عنوان کتاب حدیثی به دست آمده، معرّفی شود.