مطالعات آموزش زبان فارسی

آموزش زبان فارسی همانند دیگر زبان های خارجی همواره مشکلاتی را هم در زمینۀ آموزش و هم در زمینۀ یادگیری دربرداشته است. در همین راستا، این پژوهش به دنبال بررسی کارآمدی یا ناکارآمدی بهره گیری از زبان مادری یا زبان اول در کلاس آموزشی زبان دوم است؛ زیرا در مواردی که مدرس، مسلط به زبان مادری زبان آموزان است، استفاده کردن یا استفاده نکردن از زبان مادری در کلاس های آموزش زبان فارسی همیشه محل بحث مدرسان و محققان آموزش زبان بوده است. به منظور بررسی این موضوع، بیست و سه زبان آموز زبان فارسی در مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه بوعلی سینای همدان با تصادفی انتخاب لا ملیت های چینی، روسی، بروندیایی و سریلانکایی به عنوان جامعۀ آماری انتخاب شدند. برای رسیدن به اهداف تحقیق، پیش آزمون برای بررسی همگن بودن این زبان آموزان گرفته شد تا از اینکه زبان آموزان در یک سطح از زبان فارسی هستند، اطمینان حاصل شود. بعد از دورۀ آموزشی، پس آزمونی از معنای کلمات تدریس شده گرفته شد. نتایج حاصل از مدرسان هم نشان داد، آنها به تأثیر استفاده از زبان اول معتقد نیستند. با استناد به آزمایش و مصاحبه مورد نظر می توان به این نتیجه رسید که استفاده از زبان مادری یا اول در کلاس آموزش زبان فارسی برای تدریس واژگان تاثیری بر یادگیری ندارد و مدرسان آموزش زبان فارسی نیز موافق نیستند که از زبان مادری زبان آموزان در کلاس درس، استفاده شود. نتایج این مطالعه می ّ تواند برای مدرسان و مراکز آموزش زبان فارسی و همچنین پژوهشگران این حوزه مفید باشد. 

آموزش آموزش زبان، فرایندی بسیار پیچیده و دشوار است و در اجرای آن عوامل فراوانی مثل آشنایی با مسائل زبان شناسی و روان شناسی یادگیری تأثیر گذار است. در این میان کتاب های درسی، یکی از ابزارهای بسیار مهم در امر آموزش زبان فارسی هستند و متون آموزشی، منبع رجوع زبان آموزان برای یادگیری زبان و قواعد آن به شمار می روند. اغلب کتاب های آموزش زبان می کوشند زبان آموزان را به تسلط در تمام مهارت های زبانی برسانند. این در حالی است که بسیاری از فراگیران، پس از شرکت در کلاس های آموزشی، قادر نیستند حتی جمات ساده ای را در گفتار و نوشتار به کار ببرند و بتوانند ارتباط راحت تری را ایجاد نمایند. نگارندگان این مقاله، با توجه به اهمیت مطالعات آموزش زبان فارسی، خواه برای زبان آموزان داخل کشور و خواه زبان آموزان خارج و بویژه در جهت بسط و گسترش بهتر زبان و ادبیات فارسی و ترویج زیبایی های ادبی و محتوایی آن در بین زبان آموزان غیر فارسی زبان، علی الخصوص فراگیران خارجی، با تشریح اصول سازمان دهی محتوای کتب درسی و آموزشی به این سوال اساسی پرداخته اند که «سازمان دهی محتوا در متون آموزشی زبان فارسی باید چگونه باشد». در حقیقت رعایت کدام ابیات متون اصول در سازمان دهی محتوای کتب درسی و آموزشی، عامل جذب فراگیران آموزشی و درسی ما خواهد شد. در این نوشتار با مطالعه منابع تخصصی سازمان دهی محتوا به صورت کتابخانه ای، اصول یک محتوای آموزشی مورد بررسی و تشریح قرار گرفته است. 

آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان یکی از کارهای بسیار مهم است که می توان آن را از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار داد. در زمینه آزفا پژوهش های زیادی صورت گرفته است اما مهارت های چهارگانه به صورت مستقل مورد پژوهش قرار نگرفته است. پژوهش حاضر با عنوان «ارزیابی مهارت چهارگانه زبان در کتاب فارسی گفتاری» است. در این پژوهش به عنوان یکی از شاخص های گزینش کتاب مناسب، کتاب «فارسی گفتاری» که یکی از کتابهای شناخته شده در آزفاست از لحاظ کاربرد مهارتهای شنیداری، گفتاری، خوانداری و نوشتاری براساس شاخص های ارزیابی در کتاب «کتاب درسی خود را انتخاب کنیم» توصیف می شوند. هدف پژوهش حاضر بررسی این موضوع است که کدام یک از مهارت ها در کتاب «فارسی گفتاری» بیشتر از بقیه مورد توجه قرار گرفته است. می توان این پژوهش را به صورت گسترده در مورد تمام کتاب های آزفا و به صورت مقایسه ای انجام داد. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که مهارت شنیداری و گفتاری بیشترین کاربرد و مهارت نوشتاری و خوانداری کمترین کاربرد را در کتاب «فارسی گفتاری» دارند؛ زیرا بیشترین تاکید کتاب روی رویکرد ارتباطی و برقراری ارتباط کلامی است که همین امر میزان مهارت گفتاری و شنیداری را افزایش می دهد. 

مطالعات گسترده در سه دهه اخیر نشان داده است که یکی از تفاوت های فردی مؤثر بر یادگیری زبان دوم/ خارجی، سبک های یادگیری است که در پیشرفت تحصیلی زبان آموزان تأثیر چشمگیری دارد. سبک های یادگیری یکی از موضوعات مورد بحث در زمینۀ آموزش و یادگیری زبان دوم است و توجه به آن سبب تسهیل فرایندهای آموزش و یادگیری خواهد شد؛ اما با این حال، در زمینۀ یادگیری مهارت های مختلف زبان فارسی و سبک های یادگیری فارسی آموزان غیر فارسی زبان تاکنون مطالعه چندانی صورت نگرفته است. به این منظور، پژوهش حاضر به بررسی سبک های یادگیری فارسی آموزان زن ( 16نفر) و مرد ( 14نفر) خارجی سطح پیشرفته، که در مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه شهید بهشتی تهران مشغول به تحصیل بودند، پرداخته است. ابزار گردآوری اطلاعات، بخش خواندن آزمون مهارتی آمفا (جلیلی، 1390)و پرسشنامه سبک های یادگیری وارک (2004) دیداری، شنیداری، خوانداری-نوشتاری و حرکتی) بود. پس از گردآوری و تحلیل داده های به دست آمده، یافته ها نشان داد که بین سبک های یادگیری حرکتی و دیداری و مهارت خواندن رابطۀ معناداری وجود دارد. به عبارت دیگر فارسی آموزانی که در آزمون خواندن موفق تر عمل کرده بودند دارای سبک یادگیری حرکتی و دیداری هستند. نتایج پژوهش حاضر راهکارهایی برای تدریس مدرسان زبان فارسی ارائه نموده و در مورد فرایند کارآمدتر تدریس زبان فارسی با توجه به سبک های یادگیری فارسی آموزان، چندین پیشنهاد مطرح نموده است. 

در مطالعه حاضر به بررسی شاخص های بینامتنیت ژنتی در نوشتار فارسی آموزان خارجی پرداخته شده است. این شاخص ها تحت سه عنوان بینامتنیت صریح، غیرصریح و ضمنی آمده اند. داده های گروه آزمایش در این پژوهش از میان 20 برگۀ انشای فارسی آموزان موسسه دهخدا جمع آوری شده است. شرکت کنندگان در این پژوهش در دو گروه آزمایش و کنترل دسته بندی شده اند. آزمودنی های گروه آزمایش بیست نفر از فارسی آموزان در سطح فوق میانی بودند و افراد گروه کنترل، دو نفر فارسی آموز سطح فوق میانی این موسسه بودند که به طور تصادفی انتخاب شدند. نتایج حاصل از بررسی این داده ها نشانگر استفاده از شاخص بینامتنیت صریح و به میزان کم در نوشتار این فارسی آموزان بوده است. در بررسی این داده ها به دنبال یافتن شاخص های بینامتنیت ژنتی در ارتباط با منابع آموزشی مهارت خواندن بودیم. تلاش برای تغییر شیوۀ آموزش مهارت خواندن در گروه کنترل و آموزش کاربردی مواد آموزشی در ارتباط با مهارت های نوشتن و صحبت کردن سبب بهبود این شاخص و افزایش میزان به کارگیری آن در تولیدات نوشتاری فارسی آموزان شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که آموزش در گروه کنترل سبب بهبود ارجاعات متنی به طور خاص و استفاده از عبارت ها و جملات تدریس شده در نوشتار فارسی آموزان شده است. البته به دلیل محدود بودن دانش فارسی آموزان به منابع آموزشی ارائه شده، شاخص بینامتنیت صریح همچنان تنها شاخص به کار رفته در تولیدات نوشتاری این فارسی آموزان باقی ماند. 

آزمون های زبانی، اهداف گوناگونی را دنبال می کنند. میزان موفقیت زبان آموزان و روش های آموزشی غالبا به کمک آزمون های گوناگون در طول دوره آموزش زبان و آزمون های بعد از پایان دوره صورت می پذیرد. مراکز آموزش زبان جامعه المصطفی دورۀ آموزشی زبان فارسی خود را در قالب شش کتاب و هر کتاب در متوسط زمانی یک ماه درسی برگزار می کنند و ارزیابی های آموزشی مختلفی را نسبت به مهارت های گوناگون انجام می دهند. یکی از آزمون هایی که بر اساس برخی روش ها برای سنجش موفقیت در مهارت های زبانی انجام می شود، نوشتۀ پایانی است که مرکز آموزش زبان و معارف المصطفی پس از اتمام دوره آموزشی خود، آن را برگزار می کند. در این نوشته به بررسی اشکالات و ایرادات این آزمون می پردازیم. بررسی ها نشان می دهد که اشکالات متعددی به این آزمون وارد است که مهمترین آنها عدم جامعیت آزمون در سنجش میزان مهارت های چهارگانه، عدم تطبیق شکل ساختاری نوشته با اهداف آن، روش ناصحیح برگزاری آزمون و سرفصل های غیر مرتبط با مهارت های چهارگانه می باشد.