مطالعات قرآن و علوم

درباره ی انسان، نگاه های متفاوتی وجود دارد. از این رو، با تفاوت نگاه ها به انسان، علوم انسانی مترتب بر آن نیز تفاوت خواهد یافت. در سازمان ها نیز انسان به عنوان سرمایه اصلی مورد توجه نظریه پردازان دانش مدیریت قرار گرفته است و برای رسیدن سازمان ها به اهداف خویش، عواملی چون روحیات شخصی، محیط کار و روابط تعیین شده بین اجزاء و به ویژه «انگیزش» دارای اهمیت خاصی است. بنابراین، بررسی نظریه انسان سازمانی مک گریگور با روش الگوی حِکمی- اجتهادی موضوع این مقاله است. پس آموزه های مدیریتی و نیز برداشت های تفسیری از آموزه های اسلامی به ویژه قرآن کریم پشتیبان نظری مباحث مطرح شده در این نوشتار است. بررسی نظریه انسان سازمانی مک گریگور با روش الگوی حِکمی- اجتهادی با تأکید بر قرآن میسر است. بررسی این فرضیه منوط به کارگیری روش الگوی حِکمی- اجتهادی است. بدین منظور که بررسی نظریه انسان سازمانی مک گریگور با مدل یاد شده به تصویر کشیده شود. موضوع علوم اجتماعی به ویژه دانش مدیریت «انسان» است. در این میان یکی از عوامل تأثیرگذار بر رفتار انسان و در نتیجه بر نظریه های تولید شده در علوم انسانی «مبانی» است. از این رو، به  نظر می رسد برای ورود به نقد دقیق و محققانه نظریه های دانش غرب در حوزه علوم انسانی(دانش مدیریت) و نیز تحول و تولید نظریه های دینی از منظر مبانی اسلامی، یکی از الگوهای مهم، الگوی حِکمی- اجتهادی است. یافته های تحقیق نشان می دهد که با کشف مبانی نظریه انسان سازمانی مک گریگور و نیز مبانی انسان شناسی اسلامی با روش الگوی حِکمی- اجتهادی و در آخر با جایگزین کردن مبانی اسلامی به جای مبانی غربی در موضوع نظریه انسان سازمانی، به کاستی های نظریه انسان سازمانی مک گریگور دست یازیده و مبانی متفاوت از آن تبیین شده است.

رشد و پیشرفت از جمله مفاهیمی است که انسان همواره به دنبال آن است و می کوشد تا خویش را در مسیر آن قرار داده و از آن منحرف نگردد. بشر برای زندگی دنیوی و اخرویش اهدافی را تعیین و به سوی آن ها حرکت می کند. اگر اهداف به درستی تعیین و راه صحیح برای رسیدن به آن انتخاب گردد، و از آسیب های این مسیر به طور کامل اطلاع حاصل شود، می تواند انسان را در مسیر پیشرفت قرار داده و او را به اهداف مورد نظرش برساند. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت پس از ترسیم کردن اهداف دنیوی و اخروی انسان، به بیان لوازم رسیدن به این اهداف پرداخته است. در نگاه قرآن کریم، از جمله بایسته هایی که رسیدن به اهداف را میسر می سازد، شناخت کامل از آسیب ها است؛ شناختی که با دانستن چگونگی رفع و دفع آن همراه باشد. آسیب های بینشی، مهم ترین آسیب های پیشرفت هستند که قرآن بر لزوم شناخت آن تأکید نموده و راه های مبارزه با آن را نیز درآیات فراوانی مطرح کرده است. در منطق قرآن، ظاهر نگری، خرافه پرستی، تحجر، تعصب، و استبداد، از جمله مهم ترین آسیب های بینشی پیشرفت به شمار می آید. این کتاب آسمانی به نقش عوامل معنوی در پیشرفت اشاره کرده و نگرش پوزیتویستی به جهان هستی و عوامل دخیل در رخدادهای آن را آسیبی جدی در مسیر پیشرفت می داند. خداوند متعال با بیان برخی سختی ها و مشکلات در مسیر پیشرفت، به نقش مخرب خرافات و تعصبات بی مورد توجه داده است و انسان ها را از ناامیدی و یاس پس از برخورد با مشکلات و شکست، بر حذر می دارد.

همبستگی بین عناصر تشکیل دهنده ی سیستم یکی از ویژگی های مکتب سیستمی است. مراد از همبستگی این است که هر جزء در سیستم با اجزای دیگر ارتباط وتعامل دارند و به دلیل این همبستگی، اگر در جزئی مشکلی به وجود آید، بقیه اجزاء هم از آن مشکل متأثر می شوند. بنا بر این، اجزا و عناصر نا پییوسته و مستقل، توانایی تشکیل سیستم را ندارند. یکی دیگر از ویژگی های مکتب سیستمی آنتروپی منفی است؛ یعنی از دیدگاه مکتب سیستمی، سازمان باید گرایش به تعادل پویا داشته باشد، تا آنتروپی مثبت را کاهش داده و از طریق ایجاد آنتروپی منفی اقدام به ترمیم خود نموده وبقای خود را تضمین نماید. هر چند گزاره «تواصی به حق» تطبیقات مدیریتی گوناگونی دارد، لیکن پژوهش حاضر ابتدا با روش کتابخانه ای یافته های دانش مدیریت در زمینه ویژگی های مکتب سیستمی را تحلیل نموده و سپس با روش استنطاقی، تطبیقات مدیریتی «تواصی به حق» متناظر به دو ویژگی همبستگی و آنتروپی منفی را با مطالعه شبکه آیات «تواصی به حق» به دست آورد است. برایند پژوهش حاضر نشان می دهد که ویژگی همبستگی و همکاری سازنده منبعث از «تواصی به حق» به معنای داشتن سر نوشت مشرک و طرفینی بوده و زمینه ساز احساس توافق و همبستگی اجتماعی و حرکت در مسیر درست و صحیح است. ویژگی آنتروپی منفی بر آمده از «تواصی به حق» نه تنها سیستم را از اضمحلال و نابودی حفظ می کند، بلکه به آن رنگ و بوی جاودانگی و همیشگی می بخشد.

اخوت و برادری از مفاهیم رایج و با ارزش فرهنگ اسلامی بوده و آیات متعدد و روایات گوناگون به آن پرداخته اند. با توجه به اهمیت و نقش کلیدی آن در رشد و تعالی سازمان، نگارنده سعی نموده است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر آیات و روایات آثار و کارکردهای آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که در شرایط کنونی که عداوت و کینه توزی، حسادت و خود برتر بینی و... به اوج خود رسیده؛ می توان با استمداد از آموزه های وحیانی که مسئله اخوت را مطرح نموده و حقوق ناشی از آن را به زیبای تشریح کرده، آن را در سازمان نهادینه کرد و از این طریق جلوی ظلم، رقابت های ناسالم، حرص، خودخواهی و... را گرفت و زمینه مشارکت، تعاون، مساوات، اعتماد، امنیت و سعادت دنیوی و اخروی را فراهم نمود. همچنین مشخص شد که با حاکم شدن نظام بر خواسته از برادری آنچه بیش از سود و منفعت فردی حائز اهمیت است، منفعت جمعی و حاکم شدن سعادت و خوشبختی همگان در سازمان است که در پرتوی آن منفعت فرد نیز افزایش می یابد و سبب می شود که سازمان با سرعت بیشتری به سوی رشد و توسعه همه جانبه گام بردارد... و نیز روشن گردید که اخوت و برادری علاوه بر اثرات ساختارگرایانه بر سازمان و فراهم کردن زمینه های لازم جهت رشد و توسعه، می تواند مشکلات سرمایه ای طرح های سازمانی را با کمترین هزینه حل نماید و سرمایه های مادی مورد نیاز آن ها را تأمین کند.

موضوع یا کاربرد اوّلی علوم انسانی درباره انسان است، بنابراین عنصر محوری همه ی علوم انسانی را معرفت انسان تشکیل می دهد. قرآن کریم، معجزه ی جاوید پیامبر خاتم (ص) و دارای ویژگی های جامعیت و جهانی بوده و ازاین رو با دقت ورزی مبانی علوم از کلام وحی قابل کشف و تبیین است. در حوزه ی علوم انسانی هر دیدگاه بر مجموعه ای از مبانی خاص استوار است و با توجه به اینکه این بنیادها از یک سو نقش اساسی در بینش ها، گرایش ها، رفتارها، هنجارها و تحولات اساسی دارند و از سوی دیگر ابتناء علوم انسانی غربی بر مادی گرایی بوده و با مبانی توحیدی سازگاری ندارند در این پژوهش آموزه های وحیانی با تأکید بر نظریه آیت الله جوادی آمل با روش توصیفی – تحلیلی به منظور برداشتن گامی در راستای ترویج علوم انسانی اسلامی به بررسی گرفته شده است. یافته ها تحقیق نشان می دهد که مبانی علوم انسانی غربی در روش شناختی بر تجربه و اصالت الحس، در هستی شناختی بر سکولاریسم، در معرفت شناختی بر پوزیتیویسم، در انسان شناختی بر اومانیسم و در ارزش شناختی بر لیبرالیسم استوار است. همچنین مشخص شد که دیدگاه آیت الله جوادی آملی به این رهنمون است که علم اگر علم و ره آورد یقین و طمأنینه باشد (نه حدس و فرضیه) حتماً اسلامی است ولی ازآنجاکه مبانى علوم انسانى غربى مبتنی بر قول به شبح و محکوم به شکاکیت و سفسطه می باشد متعارض با دیدگاه قرآن است. ازنظر این عالم فرزانه با دقت ورزی مبانی تمامی علوم در قرآن یافت می شود. قرآن از روش های حسی، عقلی، نقلی و وحیانی سخن گفته و هستی شناسی جامع تنها با جهان بینی توحیدی ممکن است، منبع معرفت شناختی عقل و نقل است، انسان شناسی صحیح محصول جهان بینی توحیدی و برآیند معرفت شناختی وحیانی است و قرآن در ارزش شناختی، عنایت خاص بر شناخت ارزش های بنیادی و معنوی دارد.

مفهوم سرمایه اجتماعی از جمله مفاهیم مشترکی است که در حوزه های گوناگون علوم اجتماعی، اقتصاد و اخیراً در حوزه علم مدیریت مطرح شده و ثابت گردیده است که یکی از ابعاد مهم هر توسعه ای، توجه به آن می باشد. از این رو سرمایه اجتماعی، یکی از مهم ترین شاخصه های رشد و توسعه هر جامعه ای به شمار می آید. مفهوم سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه، سازمان یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهند و آن ها را در جهت دستیابی به اهداف ارزشمند هدایت می کنند. آنچه سبب تشکیل سرمایه اجتماعی می شود می توان عواملی را دانست که سبب جمع شدن افراد در کنار یکدیگر می شود مانند اعتماد و... یکی از عوامل مهم آن از نظر فرهنگ دینی، دین و مذهب و اعتقادات است. نگرش اسلام به سرمایه اجتماعی، به عنوان سرمایه ای که بدون آن، پیمودن راه های توسعه و تکامل سازمان های فرهنگی و... ناهموار و دشوار شده و استفاده از دیگر سرمایه ها به طور بهینه انجام نخواهد شد، در مدیریت اسلامی به عنوان یک اصل اساسی برای نیل به توسعه پایدار قلمداد می شود تا با اتخاذ سیاست های لازم و ارائه راهکارهای مناسب در ارتباط با جامعه به تولید و توسعه سرمایه اجتماعی بیشتر نائل شوند. در این مقاله سعی بر آن است تا پس از بررسی تاریخچه و مبانی سرمایه اجتماعی، دیدگاه قرآن کریم نسبت به آن در حوزه مدیریت و در سه سطح فردی، گروهی و سازمانی ارائه و تبیین گردد.