عبدالمومن حکیمی

إنّ الثقافه الإسلامیّه ملیئهٌ بأحسن الأسالیب والمناهج المتقدّمه فی الإداره، وکانت تأثیر هذه الإداره وقوّتها عظیمه فی عهد رسول الله صل الله علیه و آله وعهد الأئمّه الأطهار علیهم السلام لدرجه أنّها استطاعت أن تصنع من مجتمعٍ خاملٍ قد تورّط فی حروب قومیّه وقبلیّه بسبب مفاخر ومعارک تافهه، مجتمعًا راقیًا مبدعًا، بحیث تمکّن خلال فتره وجیزهٍ من الظفر بأکبر إمبراطوریّات عصره وتأسیس حکومه وحضاره عظیمتین. وقد اجتمعت أفضل الأسالیب والتعلیمات فی إداره الأمّه وهدایتها فی أقوال وأفعال الرسول الأکرم صلی الله علیه و آله والأئمه الطاهرین علیهم السلام، وکلٌّ یقتطف من ثمار هذا البستان حسب استطاعته. وقد وردت إشارات فی المصادر القدیمه مثل " سیاست نامه " للخواجه نظام الملک، و" نصیحه الملوک " للغزالی، و" قابوس نامه " للأمیر عنصر المعالی، و" جهارمقاله " للنظامی العروضی، و" شاهنامه " لفردوسی، و" کلستان وبوستان " لسعدی...، ما ینمّ عن أنّها قد تأثّرت بسیره المعصومین^ فیما یتعلّق بأسالیب هدایه البشر، ومنهج إداره الملک والدوله. إنّ دراسه وتحلیل الحرکه السیاسیّه للإمام الحسین علیه السلام من بدایه انطلاقها فی المدینه إلى نهایه استشهاده فی کربلاء والأحداث التی وقعت فی ذلک الزمان والمکان وتلک المراحل التی مرّ بها حتى وصل إلى النقطه الأخیره وقمّه الحرکه والعطاء، إنّه لأمر لا یمکن  تحلیله إلّا من خلال التوصّل إلی تاریخ موثَّق من جهه، ونظرهٍ شامله من جهه أخرى، ذلک من خلال تقدیم صوره واضحه وتحلیل قطعیّ للمهتمّین بمعرفه هذه الحرکه المصیریّه، وها نحن عازمون على قطف زهرهٍ من روضه الحرکه الحسینیّه الحمراء، فی موضوع "الإداره الإسلامیّه"، عسی أن ترشدنا نکهتها المُنعشه إلی نهج رُقیّ الأُمّه والمجتمع الإسلامیّ. وفی هذا البحث تمّت دراسه أبرز المهامّ لعاشوراء فی مجال التنظیم والإداره، من المدینه إلى کربلاء، باستخدام المنهج الوصفیّ التحلیلیّ، وتُظهر نتائج البحث أنّ الإمام الحسین× لدیه کفاءه عالیهٍ ومتکاملهٍ فی جمیع جوانب المهارات الإداریّه، بما فی ذلک المهارات البشریّه والإدراکیّه والفنّیّه (العسکریّه)، وبما أنّ هذا البحث یَعتبر اتّخاذ قرار الإمام× ناشئًا عن العلم والمعرفه، فإنّه یؤکّد أنّ الإمام علیه السلام لم یتصرّف بتسرّع أو بانفعال، وإنّما اتّخذ قراراته فی الوقت المناسب وبطریقه مدروسه، بحیث یدفع الحرکه نحو الهدف. فیمکن ملاحظه مبدأ التخطیط فی جمیع أجزاء الحرکه الحسینیّه، حتّى فی کیفیّه ترتیب أنصاره القلائل مقابل جیش العدو الجرّار.

خمس یکی از واجبات شرعی است که نقشی مؤثر در رفع نیازهای مالی جامعه و حکومت اسلامی دارد. این خمس بر اساس اعتقاد فقهای شیعه به دو بخش عمده تقسیم می شود که یک بخش آن سهم سادات فقیر، یتیم و در راه مانده و دیگری سهم امام زمان است. هرچند در مورد خمس، تفاوت هایی بین علمای شیعه و سنی وجود دارد اما متأسفانه برخی افراد مغرض، شبهاتی را به این اعتقاد و عمل دینی وارد کرده اند. در این تحقیق با کاربست روش توصیفی- تحلیلی انگاره های وهابیت از خُمس با تطبیق بر نصوص قرآن و روایات مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و به آن ها پاسخ داده شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد خمس، یکى از فرایض مهم اسلامى که با نزول آیه 41 سوره انفال تشریع شده و همچنین احادیث زیادی که پیامبراکرم(ص) نقل شده که به صحابه فرمان می داد که از مردم خمس بگیرند و یا در غیر ایام جنگی افرادی که به حضرت مراجعه می کرد، وجوب پرداخت خمس را یادآور می شد. این مسئله از سوی فقهای شیعی نیز مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است.

یکی از چالش برانگیزترین موضوعات هدایتی و مدیریتی در قرآن مسئله چگونگی مجازات و عقوبت ستمگران است. یکی از سنت های الهی انتقام مظلوم از ظالم است. با این وجود مشاهده می شود که از آغاز خلقت تاکنون ظالمان دامنه ستم خویش را وسعت بخشیده و بر جان و مال و عِرض دیگران تجاوز می کنند و گذشت قرون متمادی بخصوص جهان معاصر نشان می دهد که هزاران انسان بی گناه در کشورهای مختلف از ظلم ستمگران تباه شده اند. اهمیت و کاربردی بودن مسئله موجب شد که پژوهشگران با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از آیات وحیانی قرآن و اقوال مفسران، موضوع را از منظر دیدگاه مدیریتی قرآن کریم تبیین کرده و کاربست آن نشان دهند. یافته های تحقیق نشان می دهد که از منظر آموزه های قرآن کریم مهلت دادن به ظالمان و ستمگران، یک سنت الهی است و علت به تأخیر انداختن آن، عدم ظرفیت و قابلیت مجازات متناسب با جرم و جنایتشان در این جهان بوده و لذا مجازات کامل آنان به جهان آخرت موکول شده است، هرچند خداوند همواره در کمین ستمگران است و هر وقت حکمتش اقتضاء کند در همین جهان نیز آن ها را به خاک ذلت نشانده و به بدترین شکل ممکن مجازات می نماید.

معرفت شناسی ترازو و معیار سنجش است. در دانش مدیریت عیار پدیده های سازمانی با علم سنجش و جایگاه خود علم نیز با معرفت شناسی(اپیستمولوژی) سنجیده می شود. معرفت شناسی به عنوان محور تحلیل بسیاری فرآیندهای مدیریتی است که بدون شناخت صحیح آن، شاید سازمان ها با چالش جدی در مواجهه ی با افراد در سازمان مواجه شود. بررسی و نقد معرفت شناسی نظریه داگلاس مک گریگور است که از چهار مؤلفه به نام های ماهیت، موضوع، ابزار، منبع و اعتبار شکل یافته است. روش: نقد معرفت شناسی نظریه یادشده با کاربست روش کیفی تفسیر موضوعی برون قرآنی استنطاقی صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که قرآن تنها اتکاء به عقل و یافته های بشری را برای شناخت کافی ندانسته و تجربه، حس و استقرا را گام های مقدِمی برای شناخت کامل و مطمئن که متکی بر ایمان قلبی، برهان های عقلی و نقلی(قرآن و سنت) که دارای ماهیت واقع نمایانه با دو نگاه عمودی( با خالق) و افقی (رفتارهای جوارحی و جوانحی مخلوق و تمام هستی) می داند. از نگاه قرآن ابزارهای شناخت تنها استقرایی نظیر مشاهده و آزمایش مبتنی بر رفتارهای انسان نیست؛ بلکه منابع آن دارای گستره ی فراوانی هم چون وحی، عقل، قلب، حس و تمام هستی است که دارای اعتبار نامحدود و نسبت به مکتب مذکور دارای دیدگاه متفاوت است.

همه انسان ها در چارچوب باورها و ارزش های خود می اندیشند و جهان را از دریچه این چارچوب مشاهده می کنند. وقتی درک از انسان و هستی بر اساس پارادایم های فکری و فلسفی مختلف، متفاوت و حتی متعارض باشد، علوم برخاسته از آن ها نیز در هدف و چارچوب و محتوا و ... متفاوت خواهند بود. از این رو، آیات و سوره های قرآن کریم را می توان با منطق خاص و در چارچوب باورهای و ارزش هایی که انسان مسلمان از آن برخوردار است ارائه کرد. هرچند تاکنون آموزه های وحیانی با روش ها و منطق های مختلفی به منظور کشف معانی، مدالیل و مقاصد آن در گستره ی دانش علوم انسانی مورد بررسی قرار گرفته و هرکدام رهاوردی را به رخ کشیده است، ولی در این تحقیق با به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی با نگاه متفاوت «منطق کشف مدلولالت مدیریتی سوره ها و آیات قرآن» به عنوان منطق و روش تحلیل آیات مدیریتی قرآن معرفی و بررسی شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که می توان سوره ها و آیات مدیریتی قرآن کریم را با سه مؤلفه؛ چارچوب نظری (وحی به عنوان فعل تدبیری و چهار وجهی بودن کارکردها و جهت گیری های سوره یا آیه)، منطق تبیین (تعبدی- تحلیلی و سیستمی- شبکه ای) و برداشت و تفسیر مدیریتی (معرفتی- دانشی و معرفتی- کارکردی) بررسی و تحلیل کرد که ثمره ی فرآیند یاد شده دست یازیدن به معانی، مقاصد و مدالیل آیات است.

  جهت گیری اصلی مقاله دست یازیدن به الگویی از سرمایه های انسانی (ماهیت انسان و ارزش های انسان در سازمان) به عنوان یکی از عناصر مهم در سازمان از منظر قرآن است. زیرا  در حالی که در سازمان های بین المللی عنصر سرمایه انسانی مورد توجه و تأکید جدی است، ولی موضوع یادشده از منظر آموزه های قرآن به صورت عمیق مورد عنایت قرار نگرفته است. درحالی که قرآن سرمایه های انسانی اعم از ماهیتی و ارزشی را ثروت جامعه می داند که اگر به خوبی از استعدادها و ظرفیت های وجودی آنان بارور و به کار گرفته شود، باعث پویایی و به وجود آمدن ثروت مادی و معنوی در سازمان و اجتماع می شود. ازاین رو، تحقیق پیش رو با بهره گیری از روش اکتشافی با راهبرد تفسیر موضوعی و ابزار استنطاقی تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که؛ الگوی سرمایه ی انسان در سازمان از منظر قرآن کریم (نقد قرآنی انسان شناسی و ارزش شناسی مکتب مدیریت روابط انسانی) چیست؟ یافته های تحقیق با عنایت به 286 آیه نشان می دهد که از منظر آموزه های وحیانی سرمایه های انسان به دو قسم سرمایه های مربوط به ماهیت انسان و سرمایه های مربوط به ارزش های انسان در سازمان قابل دسته بندی است که هرکدام با الگویی به تصویر کشیده شده است.

چارچوب نظری راهبردهای مدیریتی فضای مجازی برگرفته از اندیشه رهبر فرزانه انقلاب اسلامی، پشتیبان نظری مباحث مطرح شده در این پژوهش است که فرضیه آن عبارت است از این که: کشف راهبردهای مدیریتی فضای مجازی در اندیشه مقام معظم رهبری میسر است. بررسی این فرضیه منوط به روش توصیفی- تحلیلی با استناد به اندیشه های معظم له است و بدین منظور راهبردهای مدیریتی فضای مجازی در اندیشه ایشان به تصویر کشیده می شود. بر این اساس- در فضای مجازی- هر گونه مطلب و اندیشه در قالب متن، تصویر و فیلم می تواند بین کاربران مبادله شده و به صورت جدی ابعاد مختلف زندگی و حیات بشری را تحت تأثیر قرار داده و بسترساز تحولات اساسی در زندگی انسان شود؛ لذا مقام معظم رهبری از فضای مجازی به عنوان قدرت نرم یاد می کند که دارای اثرگذاری بالایی در عرصه های مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، سبک زندگی، ایمانی، اعتقادات دینی و اخلاقی است. یافته های پژوهش نشان می دهد با نگاه کلی به اندیشه های راهبردی مقام معظم رهبری درباره فضای مجازی، می توان عرصه های مختلف آن- از جمله آموزش دینی- را با بکارگیری راهبردهایی هم چون شناخت فرصت ها و تهدیدها، برنامه ریزی هدفمند، مقاوم سازی فرهنگی، بکارگیری روش های تبلیغاتی کارآمد، نظارت و پایش و قانون و اخلاق مداری مدیریت کرد.

از میان مبانی مختلف در هر دانش، یکی از مهم ترین آن ها، مبانی ارزش شناسی در مکتب مدیریت روابط انسانی به مثابه شبکه ای که در برگیرنده ی مجموعه ای از ارز ش های ابزاری و غایی است. این مقاله با بهره گیری از روش اکتشافی مبتنی بر روش تحلیل مضمون و ابزار تحلیلی استنطاقی، تلاش کرده است ماهیت، انواع ارزش ها و جایگاه آن را در مدیریت مکتب روابط انسانی بیان و سپس از منظر آموزه های قرآن کریم مورد نقد قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که از منظر قرآن کریم ارزش های مکتب مدیریت روابط انسانی از جهت ماهیت، ابزاری، غایی مورد نقد قرار دارد و قرآن کریم نسبت به موارد یاد شده دارای دیدگاه متفاوت است.

خدمت رسانی از جمله اعمال صالحی است که در اسلام مورد توجه و عنایت خاص قرار گرفته است. از آنجا که خدمت رسانی به عنوان یک صفت عالی نفسانی نقش هدایت گری را در حیات آدمی دارد، فی نفسه سازنده اندیشه پاک آسمانی است که در زندگی انسان آثار و برکات فراوان مادی و معنوی به جای می گذارد.در راستای تحقق چنین امر مهمی است که نخبگان و اندیشمندان جامعه باید در اولین گام تلاش کنند تا «خدمتگزاری» در روح و جان انسان ها به عنوان یک هنجار و ارزش اجتماعی و فرهنگ عمومی، جایگاه خود را بیابد و در مقابل خیانت، به عنوان امری ضد ارزش و ضد باورهای دینی  مورد نکوهش قرار گیرد، در این صورت است که می توان سرمایه های مادی و معنوی جامعه را به تحرک و پویایی واداشت و آنها را شکوفا نمود. این نوشتار در صدد است تا جایگاه ارزشمند خدمت رسانی و شاخص های آن  در فرهنگ اسلامی و باورهای دینی را نشان دهد.

درباره ی انسان، نگاه های متفاوتی وجود دارد. از این رو، با تفاوت نگاه ها به انسان، علوم انسانی مترتب بر آن نیز تفاوت خواهد یافت. در سازمان ها نیز انسان به عنوان سرمایه اصلی مورد توجه نظریه پردازان دانش مدیریت قرار گرفته است و برای رسیدن سازمان ها به اهداف خویش، عواملی چون روحیات شخصی، محیط کار و روابط تعیین شده بین اجزاء و به ویژه «انگیزش» دارای اهمیت خاصی است. بنابراین، بررسی نظریه انسان سازمانی مک گریگور با روش الگوی حِکمی- اجتهادی موضوع این مقاله است. پس آموزه های مدیریتی و نیز برداشت های تفسیری از آموزه های اسلامی به ویژه قرآن کریم پشتیبان نظری مباحث مطرح شده در این نوشتار است. بررسی نظریه انسان سازمانی مک گریگور با روش الگوی حِکمی- اجتهادی با تأکید بر قرآن میسر است. بررسی این فرضیه منوط به کارگیری روش الگوی حِکمی- اجتهادی است. بدین منظور که بررسی نظریه انسان سازمانی مک گریگور با مدل یاد شده به تصویر کشیده شود. موضوع علوم اجتماعی به ویژه دانش مدیریت «انسان» است. در این میان یکی از عوامل تأثیرگذار بر رفتار انسان و در نتیجه بر نظریه های تولید شده در علوم انسانی «مبانی» است. از این رو، به  نظر می رسد برای ورود به نقد دقیق و محققانه نظریه های دانش غرب در حوزه علوم انسانی(دانش مدیریت) و نیز تحول و تولید نظریه های دینی از منظر مبانی اسلامی، یکی از الگوهای مهم، الگوی حِکمی- اجتهادی است. یافته های تحقیق نشان می دهد که با کشف مبانی نظریه انسان سازمانی مک گریگور و نیز مبانی انسان شناسی اسلامی با روش الگوی حِکمی- اجتهادی و در آخر با جایگزین کردن مبانی اسلامی به جای مبانی غربی در موضوع نظریه انسان سازمانی، به کاستی های نظریه انسان سازمانی مک گریگور دست یازیده و مبانی متفاوت از آن تبیین شده است.

اندیشمندان سازمان و مدیریت برای تبیین پدیده ها و رفتارهای سازمانی از روش های مختلفی بهره برده اند. چه اینکه برخی برای تبیین اثر نور بر بهره وری نیروی انسانی در سازمان ها از روش پژوهش های آزمایشی استفاده کردند. یا برخی برای فهم تجارب مشترک افراد برای ساخت نظریه، روش شناسی داده بنیاد را پیشنهاد دادند و یا برای مطالعه فرهنگ مشترک یک قوم روش شناسی قوم نگاری ابداع شد. همچنین برای درک داستان های یک فرد در مورد یک موضوع خاص روش شناسی روایتی را ارائه دادند و روش های دیگری که برای تحقیقات کمی به کاربرده شدند که هرکدام به دنبال توصیف، تبیین و تولید نظریه یا مدلی در عرصه ی دانش سازمان و مدیریت به کاربرده شدند. در این میان یکی از روش های پژوهش که تمرکز روی واژه پژوهشی دارد، روش مدل سازی و کاربست آن در مطالعات میان رشته ای است؛ زیرا پژوهش های میان رشته ای نیازمند مدل هایی است که اطلاعات منتج از تخصص های مرتبط را در قالبی یکپارچه و در راستای پاسخ پرسش تحقیق، ساماندهی نماید. ازاین رو، این پژوهش با تمرکز بر واژه ی «تبعیت» نمونه ای از کاربرد الگوی واژه پژوهی در مطالعات قرآنی که دارای پرسشی با ماهیت میان رشته ای است، معرفی کرده است. یافته های تحقیق نشان می دهد، الگوی واژه پژوهی در مطالعات قرآنی با کاربست واژه ی تبعیت دارای فرآیند به هم پیوسته است که اجزای آن را مفاهیم لغوی، تفسیری، روایی، جامع (ترکیب لغت، تفسیر و روایت)، تبیین علت و ریشه ها، بیان آثار و پیامدها، مدل پژوهشی کارکردی با تمرکز بر آیه یا آیات منتخب و مدل سازی تحلیل مدیریتی تشکیل می دهد. متغیرهای چندگانه ی مذکور با جهت گیری تولید نظریه یا الگوی سازمانی و مدیریتی دارای ارتباط متقابل و مکمل همدیگر هست.

  سازمان عرصه ی انواع رفتارهای سازمانی است که نقش اساس در موفقیت و شکست سازمانها دارد. با توجه به محوریت انسان در رفتار سازمانی و نقش باورها در پدید آمدن رفتارها، این مقاله به بررسی نقش باورها در خودکنترل شدن رفتارهای سازمانی از منظر قرآن کریم می پردازد. روش تحقیق، تفسیر موضوعی برون قرآنی و هدف آن دستیابی به نقش باروها در خودکنترل شدن رفتارهای سازمانی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که برخی از باورهای تأثیرگذار بر خودکنترل شدن مربوط به عملکرد انسان سازمانی(رفتار، گفتار و نیت) می شود. این باروها عبارتند از: علم خداوند به رفتارهای انسان، مرگ و ثبت و ضبط شدن رفتارهای انسان، قیامت و بازگشت انسان همراه با نتایج رفتارها، قیامت وآگاه شدن انسان از پیامد رفتارها، قیامت و محاسبه دقیق رفتارها و یامت و یامدها بر مبنای رفتارها. نتیجه پژوهش نشان می دهد که باورهای یاد شده در خود کنترل شدن رفتارهای سازمانی و هدایت آنها نقش مهمی دارد.