محمدهاشم شایان

از آنجا که انسان عنصر مقوم سازمان بوده و نقش تعیین کننده در صعود و سقوط آن دارد دیدگاه های مختلفی در باره ماهیت و توانمندی ها و ویژگی های آن مطرح شده است که نیازمند بحث و بررسی است. قابلیت ها و کارکردهای منحصر به فرد انسان موجب شده است که دانش سازمان و مدیریت دیدگاه های چهارگانه ای را مانند: انسان موجود اقتصادی، انسان موجود اجتماعی، انسان موجود خود آگاه و انسان موجود پیچیده، درباره ماهیت آن ارائه نمایند. به لحاظ جایگاه مهم و نقش اساسی انسان در سازمان، یکی از ابعاد قابل تأمل او سازمانی بودن و یا به تعبیری انسان سازمانی است که با دو چهره انسان سازمانی مطلوب و انسان سازمانی نامطلوب نمایان می شود. هرچند دانش سازمان و مدیریت تلاش کرده هم در زمینه تعریف انسان و هم ویژگی های انسان سازمانی مطلوب و نامطلوب داده ها و اطلاعاتی را عرضه نماید، لیکن در هر دو مورد بدلیل عدم آگاهی نسبت به ماهیت و ویژگی های انسان، با خلاء و کاستی مواجه است. ازاین رو، ضرورت تحقیق حاضر در این است که با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی به تبیین و تشریح ویژگی های انسان سازمانی نامطلوب (با تمرکز بر ویژگی های فرعون) از منظر قرآن کریم، پرداخته است. بر پایه مطالعات صورت گرفته و بر اساس یافته های پژوهش می توان گفت که استکبار، تکذیب حق، خود برتربینی، طغیان، تهدید، تحمیق زیردستان و گمراه سازی از مهم ترین ویژگی های انسان سازمانی نامطلوب از منظر قرآن کریم است.

قرآن از سویی خسران، اضمحلال و فناپذیری اصل حاکم و قانون فراگیر بر همه ی پدیده ها عالم هستی از جمله انسان و سازمان که برساخته ذهن اوست می داند و از سویی دیگر، راهکارهایی را معرفی می کند که مانع گرفتار شدن انسان و سازمان در دام این اصل همگانی می گردد. در نظریه های سازمان و مدیریت به ویژه روندهای معاصر و تکامل یافته تر آن ها، به این اصل فراگیر توجه شده و مکانیسم هایی برای جلوگیری از فرسودگی و در نهایت مرگ تدریجی سازمان ها در نظر گرفته شده است. این پژوهش تلاش دارد با استفاده از روش فراترکیب و روش استنطاقی اصل «خسران» را از منظر قرآن کریم با نگاه نظام مند و شبکه ای، مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار دهد و راهکارهای مقابله با آن را کشف و تبیین نماید. یافته های تحقیق نشان می دهد که قرآن کریم «خسران» را 65 مرتبه در 35 سوره به عنوان یک چالش اساسی در حیات فردی و اجتماعی بشر معرفی نموده، مصادیق خاسران (حزب شیطان، قابیل، مخالفین و منکرین پیامبران، کافران و تابعانشان، مشرکان، ظالمان، نقض تعهدات و...) را برشمرده و راهکارهایی (ایمان، عمل صالح، تواصی به حق، تواصی به صبر، اندیشه و تعقل و...) را جهت جلوگیری از خسران در اختیار انسان قرار داده، «از دست دادن اصل سرمایه نه ضرر اندک» را معنای محوری این واژه دانسته، گستره خسران فراگیر و ناظر به همه ی عرصه های زندگی معنوی (هدر دادن سرمایه های وجودی) و مادی (نقص در داشته ها و ذخایر) می داند.

همبستگی بین عناصر تشکیل دهنده ی سیستم یکی از ویژگی های مکتب سیستمی است. مراد از همبستگی این است که هر جزء در سیستم با اجزای دیگر ارتباط وتعامل دارند و به دلیل این همبستگی، اگر در جزئی مشکلی به وجود آید، بقیه اجزاء هم از آن مشکل متأثر می شوند. بنا بر این، اجزا و عناصر نا پییوسته و مستقل، توانایی تشکیل سیستم را ندارند. یکی دیگر از ویژگی های مکتب سیستمی آنتروپی منفی است؛ یعنی از دیدگاه مکتب سیستمی، سازمان باید گرایش به تعادل پویا داشته باشد، تا آنتروپی مثبت را کاهش داده و از طریق ایجاد آنتروپی منفی اقدام به ترمیم خود نموده وبقای خود را تضمین نماید. هر چند گزاره «تواصی به حق» تطبیقات مدیریتی گوناگونی دارد، لیکن پژوهش حاضر ابتدا با روش کتابخانه ای یافته های دانش مدیریت در زمینه ویژگی های مکتب سیستمی را تحلیل نموده و سپس با روش استنطاقی، تطبیقات مدیریتی «تواصی به حق» متناظر به دو ویژگی همبستگی و آنتروپی منفی را با مطالعه شبکه آیات «تواصی به حق» به دست آورد است. برایند پژوهش حاضر نشان می دهد که ویژگی همبستگی و همکاری سازنده منبعث از «تواصی به حق» به معنای داشتن سر نوشت مشرک و طرفینی بوده و زمینه ساز احساس توافق و همبستگی اجتماعی و حرکت در مسیر درست و صحیح است. ویژگی آنتروپی منفی بر آمده از «تواصی به حق» نه تنها سیستم را از اضمحلال و نابودی حفظ می کند، بلکه به آن رنگ و بوی جاودانگی و همیشگی می بخشد.

ارزش ، شاخص ارزیابی و سنجش کنش ها، اقدامات و رفتارهای افراد، گروه و سیستم بوده و ارزش شناسی مکتب سیستمی، به مفهوم مطالعه مجموعه ای از ارزش ها در شبکه ای از باورهای کلی است. اهمیت پژوهش حاضر از این جهت است که ابتدا با استفاده از روش تحلیل محتوا ماهیت ارزش، تبارشناسی ارزش ها از لحاظ طبقه بندی و تعیین جایگاه سلسله مراتبی آن ها در نظام ارزشی مکتب سیستمی کشف و تبیین شده و گزاره هایی مانند هدف، همکاری، حسابگری، کارآیی و اثر بخشی به مثابه ارزش های ابزاری و عام گرایی و همبستگی به عنوان ارزش های غایی و بقای سیستم در قامت ارزش محوری مکتب سیستمی مشخص گردیده و آن گاه، با بهره گیری از روش استنطاقی شهید صدر، داده های فراهم آمده به مثابه پرسش اساسی با هدف دریافت. پاسخ نقادانه قرآن کریم نسبت به ارزش های مکتب سیستمی به آن معجزه جاودان الهی عرضه گردید. برآیند پژوهش نشان می دهد که ارزش های مکتب سیستمی هم از لحاظ ماهیت و هم از حیث ابزاری، غایی و محوری بودن مورد نقد جدی قرآن کریم بوده و مردود است؛ و ایمان، نماز، صبر و عمل صالح از مهم ترین ارزش های ابزاری است و دستیابی به فضل (خیر، احسان و شرف) الهی، مغفرت و اجر از برجسته ترین ارزش های غایی و رضوان الهی شاخص ترین ارزش محوری سیستم قرانی می باشد.

اعجاز قرآن کریم منحصر به بعد خاصی نیست، بلکه معجزه ربّانی و گواه صدق نبوّت از جهات گوناگون می باشد، هرچند در این که قرآن کریم اعجاز ماندگار و پایدار پیامبر اکرم (ص) در ابعاد گوناگون ادبی، تشریعی، علمی و ... است تردیدی وجود ندارد، لیکن در عصر حاضر شاهد رویکرد های جدیدی از اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی چون اعجاز روانشناسی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی و ... هستیم. در ادامه این روند فزاینده و پر شتاب، اهمیت پژوهش حاضر از این جهت است که با طرح اعجاز مدیریتی (با تأکید بر نقد نیاز های انگیزشی در نظریه مک کللند)، ضمن تبیین رویکرد های گوناگون اعجاز مدیریتی و پذیرش رویکرد اعجاز معرفتی قرآن؛ یعنی وجود دانش و معارف عالی و بلند مدیریتی در قرآن که در عصر نزول کسی قادر به کشف و تحلیل آن نبوده و در اعصار بعدی بویژه عصر حاضر بوسیله دانشمندان سازمان و مدیریت کشف و تشریح شده است، و با روش نگاه برون متنی به مسأله، یافته های مدیریتی در مورد نیاز های انگیزشی در نظریه مک کللند را به مثابه پرسش اساسی جهت در یافت پاسخ به قرآن کریم عرضه کرده است. برایند پژوهش حاضر نشان می دهد که از دیدگاه قرآن کریم نیاز به موفقیت، قدرت و رابطه در نظریه مک کللند مورد نقد جدی است؛ دیدگاهی که نمایانگر اعجاز مدیریتی قرآن در حوزه انگیزش می باشد.