اسلام و پژوهش های تربیتی

تربیت دوجنسیتی، شیوه ای تربیتی است که در آن پیشنهاد می شود هر دو جنس بدون توجه به ویژگی های زیستی، به یک صورت پرورش یابند و دارای مجموعه ای از ویژگی ها و رفتارهای زنانه و مردانه باشند تا متناسب با موقعیت، زنانه یا مردانه رفتار کنند. پرسش اساسی این است که این رویکرد با چه چالش هایی روبه روست؟ در پاسخ، با رجوع به منابع مرتبط به موضوع، از جمله کتاب هایی در زمینه مطالعات زنان و روان شناسی و منابع روایی، مطالب با روش توصیفی تحلیلی جمع آوری شده است. با بررسی های انجام شده این نتیجه به دست آمد که این رویکرد در سه زمینه زیستی و روان شناختی و دینی با چالش روبه روست. در زمینه زیستی، تفاوت های ظاهری و عملکردهای هورمونی متفاوت زن و مرد، رفتارهای متفاوتی را به دنبال دارد. در زمینه روان شناختی، تفاوت در حرمت خود و یادگیری و علایق و احساسات، موجب بروز رفتارها و عکس العمل های متفاوت می گردد. مغایرت رویکرد تربیت دوجنسیتی با آموزه های دینی نیز از دیگر چالش های این رویکرد است.

این پژوهش در پی تحلیل تربیتی حرکت جوهری، به عنوان یکی از ابتکارات ملاصدراست. بدین منظور، نخست اصل حرکت در منظومه فکری و فلسفی ملاصدرا، به گونه ای اجمالی تبیین، سپس در راستای رویکرد امتداد اجتماعی فلسفه، به استنباط و استنتاج تربیتی از آن پرداخته شده است. ملاصدرا، با طرح نظریه حرکت جوهری معتقد است که جهان مادی و طبیعت با تمام ذات خویش پیوسته در حال تکاپو و شدن است و از قوه به سوی فعل با رویکردی تشکیکی و اشتدادی در حرکت است و روی به سوی کمال و بقا دارد. پیوند میان حرکت و تربیت، از سنخ ابتنای تشریع و اعتبار بر تکوین، و تعمیق تربیت با محوریت گوهر وجود متناظر با حرکت است. رهاورد ارتباط میان این دو، مؤلفه ها و اصولی همچون تحول و تکامل، تدریج و تداوم، نظام مندی و تناسب خواهد بود. این الگوی تربیت، واجد عناصری همچون پویایی، پیوستگی، امتداد و عمق است که نتیجه حرکت و فعالیت مربی و متربی در یک رابطه تعاملی است. براین اساس، تربیت حرکتی تراکمی است که دارای حقیقتی رشددهنده در همه ابعاد وجودی انسان از بعد جسمانی تا روحانی است.

این پژوهش، با هدف بررسی و تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی و متوسطه اول از نظر توجه به مؤلفه های فریضه امر به معروف و نهی از منکر انجام شده است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست. جامعه آماری شامل کلیه کتاب های درسی دوره ابتدایی و متوسطه اول است که با روش نمونه گیری هدفمند، شش عنوان کتاب «هدیه های آسمانی»، «مطالعات اجتماعی»، «فارسی»، «تفکر و پژوهش»، «پیام های آسمانی» و «تفکر و سبک زندگی»، با 27 جلد در نمونه تحقیق قرار گرفت. ابزار پژوهش، سیاهه تحلیل محتوای محقق ساخته بوده است که برای تعیین روایی آن از روش روایی صوری، و برای تعیین پایایی آن از روش ویلیام اسکات استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان داد که در کتاب های درسی پایه های اول، دوم و سوم ابتدایی و پایه هشتم متوسطه اول، هیچ اشاره ای به مؤلفه های امر به معروف و نهی از منکر نشده است. در مجموع، یافته های پژوهش بیانگر این است که در کتاب های بررسی شده، توجه متعادل و متوازنی به مؤلفه های فریضه امر به معروف و نهی از منکر نشده است.

این تحقیق با هدف بررسی عناصر اصلی آموزش رسمی قرآن دوره ابتدایی و وضعیت فعلی آن در ایران، بر اساس اسناد بالادستی نظام تعلیم و تربیت و نظرات کارشناسان ارشد و معلمان نمونه، با روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده است. جامعه آماری، تمام اسناد بالادستی نظام تعلیم و تربیت ایران و کارشناسان ارشد حوزه آموزش قرآن دوره ابتدایی و نیز کلاس های آموزش رسمی قرآن دوره ابتدایی، و نمونه آماری شامل کلاس های آموزش رسمی قرآن دوره ابتدایی استان قم بوده است. روش نمونه گیری هدفمند بوده و انتخاب افراد نمونه تا به حد اشباع نظری ادامه یافته است. روش گرد آوری داده ها نیز فیش برداری از اسناد و مصاحبه با کارشناسان ارشد این حوزه بوده است. از نتایج این تحقیق، تعیین نقش محتوای آموزشی و معلم به عنوان اصلی ترین عناصر آموزشی و فاصله نسبتاً زیاد این عناصراز استانداردها و شاخص های منتج از اسناد بالادستی و نظرات کارشناسان ارشد این حوزه است.

یکی از مسائل مؤثر در روابط بین فردی، رفتارهای غیراخلاقی است. این رفتارها نه تنها به روابط اجتماعی افراد آسیب وارد می کنند، بلکه روان و ذهن فرد را نیز درگیر خود می سازند. این پژوهش، تلاش دارد برای کاهش این گونه رفتارها، برنامه ای آموزشی پیشنهاد داده شود. این برنامه مبتنی بر آثار و دیدگاه یکی از علمای اخلاق اسلامی به نام ابوحامد محمد غزالی است. از نظر علمای اخلاق، دقت، ژرف اندیشی و توجه به رویکرد مداخله در مسئله نابهنجاری های اخلاقی از سوی این دانشمند قرن پنجم هجری، امری قابل دفاع و دارای اهمیت است. در نهایت، برنامه آموزشی غلبه بر نابهنجاری های اخلاقی مبتنی بر آرای غزالی، در شانزده جلسه تدوین شد. در این جلسات سعی می شود با توجه به اصول و راهبردهای طراحی آموزشی، مقابله با نابهنجاری های اخلاقی در سه گام آگاهی بخشی، برانگیختگی هیجانی و اجتناب، آموزش داده شود. انتظار می رود این برنامه در کاهش رفتارهای غیراخلاقی مؤثر باشد.

قرآن، مناسب با ساختار وجودی آدمی، شامل برنامه های تربیتی برای هدایت و تعالی انسان هاست. در تحقیقات تربیتی قرآنی، گزاره های مختلفی مانند مبانی، اصول، روش، اهداف و... از آیات قرآن استخراج می شود. برای استفاده بهینه از این تحقیقات، لازم است الگویی ارائه و ارتباط گزاره های تربیتی با این الگو بیان شود تا زمینه کاربست آنها فراهم شود. این پژوهش، تلاش دارد تا به الگوی تربیتی آیات حج دست یابد؛ چراکه مناسک حج برنامه فشرده انسان سازی است. برای این مهم، با روش توصیفی تحلیلی، پس از استنطاق از آیات حج با تکیه بر تفسیر المیزان که غنی ترین تفسیر شیعی است الگو سازی شده است. این الگو به گزاره های تربیتی دست یافته از آیات حج مستند است. برخی عناوین تربیتی عبارت اند از: «مبانی» ای همچون خلوص و اختیار، «اصولی» مثل عمل گرایی و وحدت گرایی، «روش هایی» چون آسان سازی و تمثیل، «عواملی» مانند دعا و امنیت، «موانعی» چون شرک و مأیوس کردن و «نتایجی» مانند امیدواری و زندگی طیب. در نتیجه، ارتباط این یافته ها در چهار الگو روشن شده است. رابطه میان «مبانی، اصول و اهداف» و رابطه میان «مربی، متربی، نتایج، عوامل و روش ها».