قرآن شناخت

«معناشناسی»، از علوم نوپا در دنیای غرب است که از زیرشاخه های زبان شناسی به شمار می آید و به دنبال فهم بهتر معنای سخن است. این علم در پی کشف سازوکارهای معنا با روشی علمی است. یکی از این نگاه های نو و کارآمد، نگاه معناشناسانة قرآن پژوه ژاپنی، توشیهیکو ایزوتسو، است. وی با به کارگیری معناشناسی قومی در متن قرآن، عملاً گونه ای از تفسیر «قرآن به قرآن» را عرضه کرده است. با این حال، دیدگاه وی دچار کاستی ها و ابهاماتی است. در واقع، وی تنها گام های اولیه را آغاز کرد و اکنون لازم است قدم های بعدی و تکمیلی طی شود. مقالة حاضر با روش «تحلیلی توصیفی» درصدد رفع نقاط ابهام این فرضیه و بسط و تکمیل آن است تا با رسیدن به یک معناشناسی تکامل یافته، بیشتر و دقیق تر تفسیر قرآن را یاری کند. نوشتار پیش رو پس از پیرایش مبانی معناشناسی قومی ، از دو عنصر «نسبیت زبانی» و «ترجمه ناپذیری» به مباحث «روش شناختی» می پردازد. ایزوتسو از تأثیر جهان بینی متکلم در فهم معنای واژگان سخن گفته است. در ادامه، نشان می دهد که می توان جهان بینی متکلم را به پنج ساحت تقسیم کرد تا تعامل جهان بینی و زبان بهتر و دقیق تر فهم شود. در مجموع، می توان گفت: توجه به پنج جهان بینی قرآنی را باید در فهم واژگان این کتاب دخیل دانست: جهان بینی تصدیقی در عرض معنای واژه؛ جهان بینی تصدیقی در طول معنای واژه؛ جهان بینی ترسیمی؛ جهان بینی تصوری؛ و جهان بینی لفظی

با بررسی شمول و گستردگی موضوعات «بحار الانوار» از یک سو، و کامل بودن آیات هر باب از سوی دیگر، نظم و انسجام روش علامه مجلسی در ورود به تفسیر آیات روشن می گردد. بررسی محتوای باب هایی که هم دارای آیات و هم تفسیر هستند، نمایانگر توسعه و ابتکار ایشان در گردآوری آیات بر اساس موضوع بندی ابواب تفسیری در «بحار الانوار» است که در ذیل آن، با نقل از دانشمندان و مفسران و بررسی و نقد اقوال ایشان، مقدمات رسیدن به مرحلة بعد فراهم می شود. تحلیل، استنتاج و اظهار نظرْ اصلی ترین مرحله در تفسیر است که با پاسخ به شبهات از سوی مرحوم مجلسی و رفع تعارض ها با تکیه بر اصول تفسیری صورت گرفته است. از مجموع بررسی های صورت گرفته، وسعت و قوّت کار علامه مجلسی ثابت می شود. نگاه دقیق مرحوم مجلسی در ترجیح نظر برخی از مفسران با استناد به سیاق آیات، شهرت و احادیث و نقد برخی دیگر از نظرات تفسیری به سبب تناقض با مسلمات اعتقادی و احادیث و همچنین جلوگیری از تکلف در تفسیر، گواه این مطلب است. هرچند نمی توان گفت ایشان در زمان خویش به دنبال تفسیر موضوعی به شیوة کنونی بوده، اما عمق و دقت کار وی در «بحار الانوار» به گونه ای است که می تواند برای دانشمندان و صاحب نظران حوزة تفسیر موضوعی منشأ الهام و پیشرفت باشد.

یکی از مسائل مهم و مرتبط با زبان قرآن، واقع نمایی گزاره های خبری قرآن است. برخلاف آثار پیشین، «واقع نمایی» را متفاوت با «معرفت بخشی» و مشتمل بر دو مؤلفه «قصد واقع گویی» و «مطابقت با واقع» می دانیم. وانگهی، برخلاف تصور غالب، واقع نمایی گزاره های خبری قرآن را علاوه بر دلایل برون دینی، گاهی می توان با دلایل نقلی قرآنی و روایی نیز بررسی و احیاناً اثبات کرد، به گونه ای که منجر به مصادره به مطلوب یا دور نشود. برای اثبات این مدعا، پس از بسط روش شناسی بحث و تبیین و اثبات امکان استفاده از دلایل درون دینی، از دلایل نقلی قرآنی و روایی و نیز دلایل عقلی مطرح در قرآن، که ویژگی های قرآن و خداوند را بیان می کنند و نیز از اصالة الظهور، استفاده کرده ایم.

از جمله وجوه اعجاز قرآن، پیش گویی های تاریخی آن است. آیات ابتدایی سورة روم از معروف ترین پیش گویی های قرآن کریم است. با این حال، این آیات بر اساس قول مشهور، قول غیرمشهور و روایت کتاب الکافی، دارای سه نوع قرائت است که مبتنی بر هر کدام از آنها، تفسیر آیات نیز تغییر می کند. این مقاله به روش «توصیفی و تحلیلی» به ارزیابی تاریخی این پیش گویی پرداخته و راه کارهای جمع بین این تفاسیر را تعیین کرده است نتیجة این پژوهش نشان می دهد اشکالاتی که بر تفسیر مشهور گرفته شده از اعتبار کافی برخوردار نیست. همچنین در صورت حل اشکالات وارد بر توجیه تأویلی بودن روایت کتاب الکافی، می توان بین تفسیر مشهور به عنوان ظاهر آیه و این روایت و تفسیر غیرمشهور به عنوان تأویل آیه جمع بست. در نهایت، حتی در فرضی که این سه دسته تفسیر با همدیگر قابل جمع نباشند، هر یک متضمن یک پیش گویی است که به وقوع پیوسته و خود دلیل قاطعی بر اثبات اعجاز قرآن است

اندرو ریپین، یکی از برجسته ترین قرآن پژوهان معاصر، در مقالات متعدد، آیات 95 انبیاء، 40 اعراف، 24 نبأ و چالش های پیش روی مفسران در تعامل با ساختارهای نحوی دشوار یا واژگان غریب این آیات و نقش اختلاف قرائات در این روند را بررسی کرده است. او نیز مانند سایر خاورشناسان شکاک، اسانید روایات اسلامی را به طور کلی بی اعتبار دانسته و نسبت دادن قرائات به مراجعی از نسل نخست مسلمانان را جعلی و تنها عاملی برای اعتبار بخشیدن به این قرائات می داند. ریپین تأثیرپذیری از مفاهیم عهدینی و انگیزه های عقیدتی کلامی را در پیدایش قرائات مختلف در بازه ای از زمان، که به تثبیت نهایی متن قرآن انجامید، مؤثر می داند. در این جستار، دیدگاه های وی در زمینة خاستگاه اختلاف قرائات و کارکرد اصلی آن تبیین و نقد شده است.

حق گویی و بیان واقعیات از جمله شاخصه های ارزشمند در تحقیقات علمی است، ولی متأسفانه گاهی به علل گوناگون، مطالبی قابل تأمل و بررسی مطرح می گردد؛ مانند آنچه ذهبی دربارة نظّام نیشابوری، مفسر شهیر، گفته که «هیچ دلیلی بر اثبات تشیع او در تفسیرش وجود ندارد». این پژوهش به بررسی این نظریه پرداخته و میزان حق و باطل بودن آن را در معرض نظر جویندگان حقیقت قرار داده است. در این میان، به یکی از مهم ترین شاخصه های شناخت نامة مفسران، که همانا تبارشناسی فکری و مذهبی آنان است نیز پی ببریم. در این مسیر، تنها به آنچه نظّام فقط در تفسیرگران سنگ خود غرائب القران و رغائب الفرقان دربارة دیدگاه معرفتی و مذهبی خویش بیان نموده اکتفا شده است. نظّام در تفسیرش هرجا مجالی برای ابراز باورهای مذهبی خود دیده، شواهد و دلایل فراوانی بر وابستگی خود به تشیع بیان نموده است.