علوم تربیتی از دیدگاه اسلام

نحوه تربیت والدین از مهم ترین علل اثرگذار بر زندگی هر فرد است. با ارائه مدل های نظری از سبک های مختلف فرزندپروری و عوامل مؤثر بر آن، سعی می شود تا سازوکارهای این تأثیر و تأثر شناسایی و پیامدهای آن مهار شود. همانند سایر نظریه های علمی، این مدل ها نیز تابع نوع هستی شناسی و انسان شناسی نظریه پردازان آن ها هستند که غالباً متعلق به جامعه غرب، تجربیات تاریخی آنان و متأثر از نگرش های حاکم بر آن جوامع است. ناهمخوانی های این نظریه ها با برخی واقعیات تجربی، پیامدهای منفی اهداف تربیتی مندرج در آن ها برای جوامع غرب و ناهمخوانی این مدل ها با مبانی فکری و ارزشی جامعه ایرانی، ایجاب می کند نظریه های فرزندپروری و مبانی آن ها مورد بازنگری قرار بگیرد و مدل های بومی مبتنی بر نگرش اسلامی و تجربیات خاص جامعه ایرانی ابداع شود. هدف مقاله حاضر ارائه مدل نظری از فرزندپروری با این دو ویژگی است. به این منظور در بخش نخستین مقاله، سیر تحول مدل های نظری سبک فرزندپروری، مبانی نظری، فکری و فرهنگی و تبعات آن به اختصار شرح داده می شود. در بخش دوم، ساختار مدل نظریِ الگوی ارتباط والد فرزند به عنوان الگویی بومی و مبتنی بر اندیشه اسلامی، توضیح داده خواهد شد. مفروضه های این مدل درباره برخی از ویژگی های عمومی انسان تکیه بر تحلیل محتوای کیفی آیات مرتبط با انسان شناسی قرآن و شبکه معنایی واژه های کلیدی در این آیات دارد.

پژوهش حاضر در راستای تقویت نظام آموزشی در زمینه پرورش تفکر، تلاش می کند تا یکی از الگوهای آموزشی تقویت تفکر را از منظر اسلامی مورد تحلیل فلسفی قرار دهد و بر اساس نتایج به دست آمده، طرحی برای تقویت تفکر ارائه دهد. باز تعریف هدف تقویت تفکر در راستای دست یابی به حیات طیبه، توجه به بلند دامنگی زندگی کودک و اقتضاهای آن، نگاه کل گرایانه به وجود کودک و در نظر گرفتن گرایش ها و اراده ورزی های وی در کنار مسائل شناختی، توجه به حقایق و نیز توجه به تنوع روش شناختی در دست یابی به حقیقت مهم ترین اصولی هستند که باید در تدوین نسخه بومی برنامه پرورش تفکر مدنظر قرار گیرند. نویسنده متناسب با این اصول، تجویزهای دیگری در بخش های محتوا، روش های تدریس و یادگیری، ارزش یابی و نیز گروه بندی پیشنهاد می کند.

مقاله حاضر با هدف شناسایی عوامل سازمانی مؤثر بر توانمندسازی معلمان از دیدگاه اسلام و دانش روز مدیریت صورت گرفته است. در این راستا ضمن بررسی پیشینه نظری مرتبط با عوامل مؤثر بر توانمندسازی معلمان از دیدگاه صاحب نظران علوم تربیتی، سعی شده است مقایسه تطبیقی این عوامل در دو دیدگاه به عمل آید. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی و جامعه آماری شامل آیات قرآن کریم و کتب معتبر روایی و آثار متخصصان هر دو حوزه علوم تربیتی و معارف اسلامی است. یافته ها و نتایج پژوهش حاکی از آن است که بیان روشن اهداف، دسترسی به منابع و اطلاعات، ساختار سازمانی، غنی سازی شغل، و ارزیابی عملکرد از جمله عوامل سازمانی مؤثر بر توانمندسازی معلمان در علوم تربیتی هستند؛ در حالی که در اسلام علاوه بر عوامل فوق که مبانی آن با غرب متفاوت است، رعایت ضابطه مندی در تقسیم وظایف، توجه به انگیزه بالا در انجام مسؤلیت ها و تقسیم کار براساس تعهد و تخصص افراد نیز، در زمره عوامل سازمانی به شمار می آیند.

هدف از مطالعه حاضر توصیف تحلیل محتوای متن به روش استقرایی و قیاسی است. روش پژوهش حاضر تحلیلی توصیفی است. در این مقاله ابتدا وجوه تمایز تحلیل محتوای کمی و کیفی، و سپس نقش استقراء و قیاس در تحلیل محتوای کیفی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف این نوع تحلیل معرفی و خلق مضامین/ مقولات مهم در درون پیکره ای از محتواست. تحلیل محتوای کیفی عمدتاً به شیوه استقرایی، یک توصیف غنی از متن به عنوان واقعیت اجتماعی ارائه می دهد. در تحلیل محتوای متون دینی ریشه ها تحلیل می شود و امکان دستیابی به مفاهیم و گزاره های دینی به عنوان ابزاری برای تفکر دینی فراهم می شود. تحلیل ریشه ها ماهیت ساختاری و استدلالی دارد و در بطن معانی که متن تولید می کند، نهفته است. در تحلیل محتوا برای دستیابی به نتایج مناسب علاوه بر متن، ویژگی های منبع پیام و فرستنده پیام نیز در حد امکان تحلیل می شود. در این مقاله مراحل تحلیل محتوای کیفی مورد بحث قرار گرفته است. به متخصصانی که علاقمند به فعالیت های پژوهشی بین رشته ای هستند (مانند مطالعاتی در حوزه روان شناسی و مدیریت آموزشی در تلفیق با معارف اسلامی) استفاده از این روش توصیه می شود.

مدیریت مشارکتی از مباحثی است که جای آن در مطالعات اسلامی خالی است. پژوهش حاضر با توجه به اهمیت مدیریت مشارکتی در نظام آموزشی، به مطالعه مؤلفه های مدیریت مشارکتی از دیدگاه علم مدیریت و از دیدگاه اسلام می پردازد. روش مقاله، توصیفی تحلیلی است و نویسنده نتیجه می گیرد که تفاوت عمده ای بین مدیریت مشارکتی از دیدگاه اسلام و مدیریت مشارکتی از دیدگاه علم مدیریت وجود دارد. این تفاوت ها به ویژه در مبانی و جهت گیری مشورت و مفاهیم تمرکززدایی و تفویض اختیار دیده می شود. در مدیریت مشارکتی بر مبنای اسلام، مشورت در اموری که برای آن حکم مشخصی وجود دارد و تکلیف روشن است، جایز نمی باشد؛ زیرا حکم اسلام را باید اجرا کرد. همچنین مشورت باید در جهت اصلاح امور باشد. به علاوه علی رغم این که علم مدیریت در غرب تأکید زیادی بر تمرکززدایی دارد، در اسلام بر تمرکز در رهبری به عنوان عامل وحدت تأکید می شود و در مواردی که تفویض اختیار صورت می گیرد، این اختیار، امانتی در دست فرد محسوب می گردد.

نهج البلاغه مصداق عینی از منابع اسلامی و علمی و قابل استناد برای مراجعه متخصصان روان شناسی است. مقاله حاضر با روش پژوهش کیفی توصیفی تحلیلی، رویکرد نهج البلاغه به موضوع تنش های روانی و درمان آن ها را از دو جنبه بررسی می کند. از یک منظر نگاه خاص امام علی(ع) به علل اصلی فشارهای روانی مورد بحث قرار می دهد و از منظر دیگر ارزیابی عوامل فشارزای زندگی. در کلام امام علی(ع) رویکردی با دو محور شناختی و رفتاری مشهود است که ضمن تبیین عوامل و علل تنش ها، درمان مبتنی بر ارتقای سطح ارزیابی شناختی از وقایع و اتخاد شیوه های رفتاری تأمین کننده سلامت روانی را مطرح ساخته است. نویسنده در مرحله بعد، ارائه تطبیقی برخی از یافته های جدید پژوهشگران روان شناسی را در مقایسه با مبانی روان شناختی مطرح شده در نهج البلاغه نشان می دهد.

گفت و گو پدیده دیرپای انسانی است که بر پایه ماهیت معرفت شناختی خود، انگاره های فلسفی و نظریه های گوناگونی را به خود اختصاص داده و آنها متناسب با دیدگاه اندیشه گران به انسان و جایگاه او در ساخت واقعیت، تحول یافته اند. از این رو شناسایی جایگاه گفت وگو در آموزش، نیازمند بررسی نظریه های یاد شده و رویکردهای تبیینی آن هاست که مقاله حاضر به شیوه تحلیلی بدان می پردازد. و در پی آن با شناسایی دیالکتیک به عنوان رویکرد روش شناختی سقراط، پایه گذار آموزش مبتنی بر گفت وگو، عرصه های گوناگون کاربرد آن را در گفت وگوگرایی باختین، تأویل هرمنوتیک گادامر و کنش تفاهمی هابرماس، بررسی می کند و در نهایت بر پایه اصول نظری قابل استنتاج از آن ها، الگوی عملی آموزش مبتنی بر گفت وگو در دیدگاه فریره، را ارائه می نماید.