جلال فرزانه دهکردی

ادوارد باند در نمایشنامه هایش به آسیب شناسی خشونت فراگیر اجتماعی که نتیجه گسترش سرمایه داری تهاجمی، سازمان های سیاسی-اقتصادی و نهادهای امنیتی و نظارتی ناشی از آن است، می پردازد. باند در زیرزمین با نگاهی آخرالزمانی جامعه ای در 2070.م را به تصویر می کشد که نهادهای نظارتی و ساختارهای سرمایه داری در آن ارتباطات انسانی را از هم گسسته و تروریسم، خشونت و نظارت در آن نهادینه گشته. این نظارت و سراسربینی در زیرزمین با استفاده از فن آوری های اطلاعاتی صورت می گیرد. لذا، در این پژوهش درونمایه پساسراسربین، ساختارهای پسافوکویی قدرت و ماهیت تروریسم در زیرزمین بررسی می شود و مفهوم زیست قدرت، نظریه های مرتبط با دوگانه امپراطوری / مردم و آسیب شناسی های مربوط به گسترش تروریسم در جهان از فوکو، هارت و نگری و بودریار برای نقد سیاسی-اجتماعی این نمایشنامه به کار بسته می شوند. نتیجه اینکه که قدرت حاکم بر جامعه غربی که با شیوه های نظارت پساسراسربین صورت می گیرد، عاملی برای گسترش خشونت و تلافی جویی های تروریستی در سطح جامعه جهانی است.

دارکوب (1396) فیلمی به کارگردانی بهروز شعیبی است که تأثیر اعتیاد را در برساخته شدن هویت فردی و اجتماعی شخصیت اصلی فیلم، مهسا، به تصویر می کشد. در طول فیلم، اعتیاد مهسا باعث می شود که اطرافیانش او را فردی انزجارآور و گونه ای از آلودگی اجتماعی محسوب کنند و به تحقیر و طرد او بپردازند؛ ازاین رو، شخصیت مهسا و چگونگی برساخته شدن هویت اجتماعی او از دیدگاه آلوده انگاری قابل بررسی است. ساختار روایی دارکوب را می توان دارای دو سطح از آلوده انگاری دانست؛ سطح نخست، به برساخته شدن شخصیت مهسا به عنوان «امر آلوده» اجتماعی دلالت می کند و سطح دوم، ارتباط او با جمعیت های آلوده انگاشته و چگونگی شکل گیری آن ها را نشان می دهد؛ به همین دلیل، در این مقاله از تلفیق دو رویکرد موجود در نظریه آلوده انگاری، یعنی رویکردهای روان شناختی و جامعه شناختی، برای بررسی ماهیت اعتیاد به عنوان آلودگی اجتماعی و معتاد به عنوان «امر آلوده» استفاده می شود. این دو رویکرد دارای مؤلفه های مشترکی همچون «دیگربودگی امر آلوده»، «برساخته شدن گفتمانی آن» و «سیالیتش در مرزهای سوژه» هستند. با استفاده از این سه مؤلفه، چگونگی شکل گیری فرد معتاد به عنوان «امر آلوده» و ارتباط این برساخته آلوده انگاری با تشکیل «جمعیت های آلوده انگاشته» و جغرافیای فرهنگی مربوط به آن ها بررسی می شود. در این مقاله مشخص می شود که سه مؤلفه مشترک در دو رویکرد آلوده انگاری نه تنها عواملی برای برساختن فرد به عنوان «امر آلوده» هستند، بلکه منجر به تشکیل جمعیت های آلوده انگاشته و مناطق حاشیه ای آلوده می شوند.

ظهور روشنگری در غرب با ارزش بخشیدن به عقل ابزاریِ انسان در شناخت پدیده های پیرامون خود، سلطه انسان بر جهان اطرافش را توجیه کرد و به ایجاد ساختارهای اجتماعی مدرن در جامعه غربی انجامید. از میان منتقدان مدرنیته، میشل فوکو با پیگیری چگونگی شکل گیری سوژه در تاریخ جامعه غرب به تبارشناسی روابط قدرت و تغییر شکل در روش های اِعمال قدرت می پردازد. یورگن هابرماس نیز با انتقاد از عقل ابزاری حاصل از مدرنیته راه رهایی از شیوﻩهای اِعمال قدرت نوین را در تقویت روابط میان سوژﻩهای انسانی جستجو می کند. بدین سان، هاوارد بارکر در نمایشنامه دژ جامعه ای را به تصویر می کشد که در ابتدا براساس روابط بین فردی و به صورت اشتراکی اداره ﻣیشده، سپس با بازگشت جنگجویی صلیبی و متعصب که مهندسی عقل-گرا نیز همراهیﺍش می کند به جامعهﺍی پلیسی تبدیل می شود که در آن شهروندان تحت نظارت دائم قرار می گیرند. نماد این سلطه انضباطی، ساختن دژی هراسناک است. بنابراین، پژوهش حاضر، با استفاده از دیدگاه فوکو و هابرماس درباره لزوم همراهی زیست جهان و نظام در جامعه، به واکاوی جامعه شناختی این نمایشنامه ﻣیپردازد.

در نمایشنامهﻫﺎی اکبر رادی، مفاهیم مربوط به بحث روشنفکری از جایگاه ویژهﺍی برخوردار است. در بیشتر آثار نمایشی او، ﻣﻰتوانیم چهرهﻫﺎی روشنفکر و دیدگاهﻫﺎی مربوط به روشنفکری را مشاهده کنیم. او در نمایشنامه ملودی شهر بارانی (۱۳۷۶) به آسیب شناسی مفهوم روشنفکری در دهه ۱۳۲۰ ﻣﻰپردازد و در تلاش است دلایل سرگردانی روشنفکران این دهه را برای مخاطبان خود واکاوی نماید. با این همه، رادی تنها به بازتاب کژفهمی های پیرامون کار روشنفکری نمی پردازد. بلکه ﻣﻰکوشد راهکارهایی نیز جهت روشن ساختن مفاهیم و تعاریف پدیدة روشنفکری ارائه دهد. او در این نمایشنامة نه تنها با استفاده از شخصیت پردازی به واکاوی مقوله ی روشنفکری در شخصیت های نمایشنامه اش ﻣﻰپردازد، بلکه نوعی از روشنفکر بومی و عمل گرا را به جامعة عصر خود معرفی ﻣﻰنماید. از اینﺭوی، نویسنده این گفتار، بر آن است با توجه به دو مفهوم روشنفکر هنجاربنیاد و تحقق باور و همچنین با بررسی تاریخی مفهوم روشنفکری، آسیب شناسی اکبر رادی از این مقوله را در ملودی شهر بارانی مورد کند و کاو قرار دهد. این تحلیل محتوا که با رویکردی جامعه شناختی به این اثر صورت می گیرد در نهایت مشخص می کند که رادی در این نمایشنامه نوعی آشتی میان روشنفکر هنجاربنیاد و تحقق باور ایجاد کرده است.

هاوارد برنتون از نمایشنامهﻧﻮیسان جنجالی انگلیسی پس از خیزش دانشجویی سال ۱۹۶۸ است. او در نمایشنامهﻫﺎیش همواره با رویکردهای بسیار انتقادی ﺑﻪ مواضع قدرت هجوم ﻣﻰبرد. چهره ها و رویدادهای مهم و متداول در درونمایهﻫﺎی نمایشنامهﻫﺎی او بت شکن و اسطورﻩزدا هستند. در این گفتار، پژوهندگان در پرتو تاریخﺑﺎوری نوین تلاش ﻣﻰکنند تا نشان دهند برنتون در ادبیات مردﻩشور (۱۹۸۴) با ترسیم دوره رمانتیسم و چهار چهره ادبی- شلی، بایرن، ماری شلی، و کلر کلرمونت- سردرگمی و تباهی آرماﻥخواهی آن نویسندگان را با روشنفکران و دیگر نمایشنامهﻧﻮیسان ﻫﻢعصرشان همانند ﻣﻰکند و به واکاوی آسیبﺷﻨﺎسی روشنفکری در جامعه و چگونگی مبارزه روشنفکر در برابر پدیده خودکامگی ﻣﻰپردازد. این گفتار موازنه دیگری را نیز در نمایشنامه بررسی ﻣﻰکند که میان حکومت خودکامه کستلری در انگستان اوایل قرن نوزدهم و خودکامگی مارگارت تاچر وجود دارد. همچنین، ﺑﻪ این موضوع نیز پرداخته ﻣﻰشود که در ادبیات مردﻩشور، وجود شکاف ژرف میان روشنفکران و مردم سبب آشفتگی و تباهی در جامعه شد. برنتون تلاش ﻣﻰکند با بازنگری در شیوه های پایداری روشنفکرانه، مانند استفاده روشنفکر از رسانه، شیوه مبارزه با خودکامگی را از نو بیان کند و پیوندی نو را با مردم ترسیم کند.