مصطفی ده پهلوان

دیرین جمعیت شناسی، شناسایی شاخصه های جمعیت شناختی جوامع گذشته براساس یافته های باستان شناختی است. فرض نخست بازسازی های دیرین جمعیت شناختی این است که تعداد، سن و جنس به دست آمده از بقایای انسانی به طور دقیق نشان دهنده میزان مرگ و میر جمعیت زنده گذشته است. براساس اصل یکنواخت گرایی، فرض می شود که ابعاد زیست شناختی مرگ ومیر و باروری انسان ها در گذشته، مانند حال حاضر بوده است. جدا از اهمیت تعداد و میزان رشد جمعیت،تحلیل ساختار جمعیت می تواند بینش قابل توجهی در مورد شیوه زندگی و فرآیندهای جمعیتی گذشته ارائه دهد. ساختار جمعیتی یک جمعیت به نوبه خود تحت تأثیر اثر تجمعی تجربه تاریخی سلامت و بیماری آن جمعیت است. در برخی شرایط، داده های جمعیت شناختی ممکن است شواهدی از علت خاصی از مرگ ارائه دهند. مرگ و میر فاجعه بار که در نتیجه یک بلای طبیعی یا شیوع یک بیماری با مرگ ومیر بالا رخ می دهد، مشخصات مرگ ومیری ایجاد می کند که ساختار سنی کل جمعیت در معرض خطر را منعکس می کند. گرچه مهاجرت تأثیر عمیقی بر توزیع جهانی بیماری ها و پیامدهایی برای بسیاری از جمعیت های بومی دارد، علل فرهنگی دیگر از جمله جنگ نیز می توانند ساختار جمعیتی را تغییر دهند. این نوشتار برآن است تا با استفاده از رویکرد دیرین جمعیت شناسی، مروری بر عوامل موثر در ایجاد و تغییر ساختار جمعیتی جوامع گذشته داشته باشد.

یکی از اساسی ترین پژوهش ها در بررسی های میدانی و کاوش های علمی باستان شناسی، ارائه یک توصیف کمّی و کیفی دقیق از ویژگی های هندسی قطعات سفالی است. این توصیفات در قالب مفاهیم طبقه بندی و گونه شناسی سفال های یک دوره تاریخی مطرح شده است و از آن ها به منظور بررسی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آن دوره استفاده می شود. امروزه، بیشتر مطالعات انجام شده در این زمینه به کمک روش های رقومی و مدل سازی های ریاضی صورت می گیرند. در این پژوهش نیز به بررسی امکان استفاده از روش ها و الگوریتم های ریاضی در طبقه بندی و گونه شناسی سفال های باستانی پرداخته می شود. آنچه در وهله اول حائز اهمیت است، معرفی مجموعه ای از ویژگی های هندسی برای منحنی لبه خارجی سفال است که در قالب توابع RTC به الگوریتم ها معرفی می شوند. این توابع ویژگی های یکتا و منحصربه فردی را برای هر منحنی لبه خارجی نشان می دهند که از آن ها در طبقه بندی و گونه شناسی سفال ها استفاده می شود. طبقه بندی نمونه ها به کمک شبکه عصبی مصنوعی و بر اساس توابع RTC انجام شده است که در آن نمونه ها با دقت حدود 95درصد و در سه طبقه کاسه، کوزه و خمره قرار می گیرند. شبکه عصبی طراحی شده یک شبکه سه لایه با یک لایه پنهان است که شامل دو نورون می شود. خروجی شبکه کدهای رقومی صفر، یک و دو هستند که به ترتیب به لبه های کاسه، کوزه و خمره اشاره می کنند. در ادامه، با تصحیح نمونه های خطادار و از مجموع 209 طرح سفال، 128 نمونه در طبقه کاسه ها (61.2درصد نمونه ها)، 42 نمونه در طبقه کوزه ها (20.1درصد نمونه ها) و 39 نمونه در طبقه خمره ها (18.7درصد نمونه ها) قرار می گیرند. پس از انجام طبقه بندی، گونه شناسی نمونه های موجود در هر طبقه نیز به کمک الگوریتم خوشه بندی اتصال همسایگی صورت گرفته که در آن فرم لبه های موجود در طبقات کاسه ها، کوزه ها و خمره ها به ترتیب در 83، 22 و 27 تیپ از یکدیگر متمایز می شوند. دقت روش گونه شناسی سفال ها نیز بین 95درصد تا 97 درصد ارزیابی می شود.

به تازگی کاوش های باستان شناختی در گورستان شرقی قره تپه ی سگزآباد منجر به کشف گورهایی متعلق به اواخر هزاره دوم و نیمه نخست هزاره اول پ.م.( عصر آهن 2 و 3) گردید. به لطف کاوش های انجام شده در این گورستان، یافته هایی در اختیار قرار گرفته که می توانیم بر اساس آن ها بخشی از جنبه های اجتماعی زندگی جوامع هزاره اول پ.م ساکن در منطقه را بازسازی نماییم. گورها یکی از مهمترین بافت های باستان شناختی کشف کالاهای شأن زا هستند. در زمینه نوع کالاهای شأن زا، تغییرات در نوع و ارزش آن ها در طول زمان و چگونگی توزیع آن ها در جامعه ی عصر آهن 2 و 3 منطقه پرسش ها و ابهامات زیادی وجود دارد. با توجه به مباحث نظری موجود در زمینه ی شأن و کالاهای شأن زا و مطالعه ی یافته های حاصل از کاوش های این گورستان نویافته می توان کالاهایی از قبیل صدف دریایی، مهره های تزیینی از جنس عقیق قرمز و آنتیموان، مهرهای استوانه ای سبک آشور نو، مهرهای استوانه ای با طرح هندسی و زیورآلات و ابزار آهنی را به عنوان کالاهای شأن زا در نظر گرفت. شواهد بدست آمده از این گورستان حاکی از تلاش نخبگان در هزاره اول پ.م. برای حفظ شأن و منزلت اجتماعی خود از طریق اختیار کردن دسته ای جدیدی از کالاهای شأن زا است. این کالاها به عنوان نشانه ای از پیوند و تعامل با سرزمین های دوردست می توانست در حفظ و توسعه ی شأن و جایگاه اجتماعی نخبگان نقش موثری داشته باشند. همچنین یافته های بدست آمده از این گورستان حاکی از تلاش بخشی از رده های پایین تر جامعه برای افزایش شأن اجتماعی خود و بهره مندی از امتیازات آن است.

در روند پروژه تعیین عرصه و حریم قره تپه سگزآباد و تپه قبرستان در تیرماه 1395 ه .ش.، شواهدی از یک گورستان در شرق قره تپه و جنوب غرب تپه قبرستان متعلق به عصرآهن 2 و 3 آشکار شد و در کاوش های 1397 و 1398 ه .ش.، در کارگاه 13 و 12 قره تپه سگزآباد، یافته های ارزشمندی به دست آمد. از جمله این یافته ها، دو شئ لوح مانند هستند؛ یکی از این دو شئ از جنس سنگ و با شکل چهارگوش و به رنگ خاکستری روشن با درازا و پهنایِ 18×5/12 و ضخامت 8/2 سانتی متر با سوراخ هایِ کورِ دایره ای است، این سوراخ ها در 4 ردیف عمودی و 9 ردیف افقی به عمق 4/1 سانتی متر بر یک رویِ شئ ایجاد شده اند. شئ مذکور از گور شماره 8 کارگاه 13 یافت شد. نمونه دیگر، بخشی شکسته از یک شئ گِلی چهارگوش به رنگ خاکستری روشن با ابعادِ 5.1×5.86×2.81 سانتی متر با 6 سوراخِ کور دایره ای به عمق 2.2 سانتی متر است که از کارگاه 12 به دست آمد. با توجه به این موضوع دو پرسش اصلی مدنظر این پژوهش عبارتنداز: نمونه های پیشین ازلحاظ ریخت شناسی که مشابه یافته های قره تپه سگزآباد هستند، چه کاربری یا کاربری هایی داشته اند؟ دو شئ یافت شده در قره تپه سگزآباد دارای چه نوع کاربری بوده اند؟ دو شئ موردنظر قابل مقایسه با نمونه های به دست آمده از تپه کول تاریکه، هفتوان تپه، همچنین نمونه های به دست آمده از جیران تپه ازبکی و گورستان سیلک در هزاره اول پیش ازمیلاد، هستند. در این نوشتار به بررسی این اشیاء ازلحاظ ریخت ظاهری و مقایسه آن با دیگر یافته های مشابه پرداخته شده و احتمال می رود یافته های مذکور براساس نمونه های دیگر و همچنین نمونه هایی از دوره های قدیمی تر، نوعی لوح برای بازی شمارشی باشند، نَه لوح شمارشی صرف؛ در این راستا ابتدا با جای گذاری یافته ها در بافت باستان شناختی و مقایسه تطبیقی با محوطه های هم دوره و سپس سنجش نتایج با نمونه های متقدم از این یافته ها در محوطه های دیگر، به صورت مقدماتی پیشنهادِ کاربری بازی شمارشی یا تخته بازی برای اشیاء مذکور ارائه شده است.

کشف بقایای سه بنای شاخص از دورۀ هخامنشی در محدودۀ دشت برازجان تحت عنوان «چرخاب، سنگ سیاه و بردک سیاه»، فصلی تازه در مطالعات باستان شناسی کرانه های خلیج فارس و دورۀ هخامنشی گشود. کاوش در محدودۀ این سه بنا طی دو دوره در دهۀ 1350 و 1380 ش. منجر به آشکار شدن بخش های مختلف و اجزای معماری آن ها گردید. وجود عناصر برجستۀ معماری هخامنشی از جمله: تالار ستون دار مرکزی، ایوان های ستون دار جانبی و پایه ستون های سنگی، درکنار موقعیت استقراری کاخ های مزبور در پهنۀ دشت و حاشیۀ رودخانه های دائمی دالکی و شاپور و رودخانۀ فصلی آردو، ضمن طرح پرسش های کلی درخصوص ساختار فضایی هریک از این کاخ ها، بستری مستعد جهت ارائۀ نظریات جدید درمورد چگونگی و چرایی انتخاب مکان و احداث یک بنای حکومتی در دورۀ هخامنشی را فراهم ساخت. محدودیت کاوش های صورت گرفته در محدودۀ بناهای مذکور، موجب کمبود و بعضاً نقص اطلاعات از کیفیت پراکنش فضایی آن ها گردیده است؛ بر همین اساس و به منظور پُر شدن خلاء اطلاعاتی موجود، محوطۀ چرخاب برازجان باتوجه به حجم بالای رسوبات سیلابی نهشت یافته (حدود 5/1 متر) و عدم امکان دسترسی سهل و آسان به لایه های فرهنگی دورۀ هخامنشی در آن، برای مطالعه با استفاده از روش های نوین در باستان شناسی از جمله بررسی «آرکئوژئوفیزیک» انتخاب شده تا نتایج حاصل از آن مبنای کاوشی هدفمند در پیرامون بنای اصلی کاخ قرار گیرد؛ به این منظور در وهلۀ نخست، جبهۀ غربی و شمال غربی بنا به وسعتی بالغ بر 13 هکتار، با روش مغناطیس سنجی مورد بررسی آرکئوژئوفیزیک قرار گرفت و باتوجه به پراکندگی آنومالی های آشکار شده، موقعیت های مکانی مشخصی برای حفر گمانه و کاوش درنظر گرفته شد. پژوهش حاضر با تمرکز بر خلاء مطالعاتی مذکور، دست مایۀ قرار دادن نتایج حاصل از بررسی آرکئوژئوفیزیک صورت گرفته در محدودۀ پیرامون کاخ چرخاب و یافته های باستان شناختی به دست آمده از کاوش متعاقب آن، به بررسی کیفی پراکنش آثار هخامنشی در محدودۀ بنای این کاخ می پردازد؛ بر همین اساس، کاوش های صورت گرفته در این بخش، یافته های منقول و غیرمنقول جدیدی از دورۀ هخامنشی را به دست داده که با یافته های باستان شناختی کاخ چرخاب متفاوت بوده، اما قابل قیاس با نمونه های مشابه به دست آمده از کاخ های سنگ سیاه و بردک سیاه شهرستان دشتستان و کاخ اختصاصی کورش (کاخ P) در مجموعۀ پاسارگاد است.

دریافت علوم اسلامی بدون شناخت اسلام امکان پذیر نیست. علوم زیادی از مناطق مختلف جهان توسط مسلمانان اخذ و در جهان اسلام نشو و نما گردید. از این رو علوم متعددی در جهان پا به عرصه ظهور گذاشت و مسلمانان توانستند در تمامی علوم از سایرین پیشی جویند و با تأسیس بیت الحکمه های و دانشگاه های اسلامی دانشمندان بزرگی را به دنیا معرفی نمایند. این دانشمندان با تاسی از علوم اسلامی و قرآن آثار متعدد مادی و معنوی از خود به یادگار گذاشتند که امروزه آرایه تمامی موزه های جهان اسلام و غیر اسلامی شده است. گفتار حاضر بر آن تا با رویکرد منطقی و با روش توصیفی تبیینی، تحول علم و دانش و دستاوردهای دانشمندان مسلمان را با تاسی از قرآن در تمامی عرصه مورد بررسی قرار داده و به معرفی آنها بپردازد.

منطقه شمال غرب ایران در هزاره اول پ.م نقش مهمی در انجام مراوادت، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران با سرزمینهای پیرامونی ایفا می کرده است. با توجه به اهمیت بالای منطقه، ابهامات زیادی در شناخت ویژگی ها و تعاملات فرهنگی این منطقه به ویژه در دوران هخامنشی و اشکانی وجود دارد. معرفی و تحلیل باستان شناختی هر چه بیشتر یافته های فرهنگی گذشته و جدید می تواند سهم زیادی در روشن ساختن ابهامات فرهنگی منطقه داشته باشد. قلعه قوناق قیران از معدود محوطه های مربوط به دوره هخامنشی در استان اردبیل است. این قلعه بزرگترین استقرار دارای ظروف منقوش مثلثی مربوط به دوره هخامنشی در دشت اردبیل است که تا کنون بررسی و کاوش نشده است. بررسی باستان شناختی قلعه قوناق قیران به شیوه روشمند و با اجرای عملیات نقشه برداری نمونه برداری مستندسازی و تحلیل یافته ها انجام شد. هدف، مطالعه ۲۵٪ داده های فرهنگی داخل کارگاه های سطح قلعه بود. از آنجایی که هدف اصلی این پروژه شناخت ویژگی های ظروف منقوش مثلثی بود، پس از طبقه بندی سفال ها و گزینش نمونه های شاخص مطالعه و مقایسه تطبیقی آن ها با دیگر محوطه های هم زمان در داخل و خارج ایران انجام شد از این قلعه همچنین سفال های منقوش سبک اردبیل و سفالهای لعاب دار با لعاب سبز متعلق به دوره سلجوقی به دست آمد که نشانگر توالى استقرار در آن است. ویژگی های بارز معماری دفاعی قلعه قوناق قیران و شرایط محیطی و توپوگرافیک آن نشان از اهمیت و جایگاه سیاسی این محوطه دارد.

راه ابریشم مهمترین شاهراه ارتباطی- تاریخی میان تمدن های کهن بوده که در برهمکنش های تمدن ها و فرهنگ های گوناگون نقش به سزائی داشته است. بی شک دولتمردان و بازرگانان به منظور تسلط بر این جاده، شیوه های مبادلاتی و برنامه ریزی های دقیقی را پایه ریزی کرده اند. در طول مسیر این جاده در ایران، از شهرستان شاهرود تا دروازه های کاسپی (ایوانکی) مانند گذرگاه طبیعی باریکی عمل می کرده است که از شمال به کوههای البرز و از جنوب به دشت کویر محدود می شود. با مطالعه متون تاریخی و بررسی باستان شناختی در طول این جاده در منطقه میان گرمسار تا سمنان و تفسیر آنها در چهارچوب نظری امنیت، به تبیین و تحلیل نقش و اهمیت استراتژیک امنیت در شکل گیری جاده ها و بویژه جاده ابریشم پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد که در گذشته برای شکل گیری یک راه ارتباطی بین المللی باید بسترهای طبیعی و امکانات لازم برای تأمین امنیت زیست محیطی، جانی و مالی و تجاری (مبادلات) فراهم می شده است.