علی اکبر احمدی دارانی

میرسیّد علی مشتاق اصفهانی از شاعران بنام قرن دوازدهم و از تأثیرگذاران مکتب بازگشت است. روی گردانی از سبک هندی که همزمان با دوره فترت صفویان بود، زمینه ای را برای مشتاق و دوستانش فراهم کرد تا شیوه شاعران گذشته را بازآفرینی کنند. مشتاق کاروان سالار شد و گروهی از شاعران هم عصرش نیز با او همگام شدند. وی که از شاعران سبک عراقی تأثیر پذیرفته در قالب های غزل، قصیده، رباعی، ترجیع بند و ترکیب بند طبع آزمایی نموده است. تصحیحی که حسین مکّی در سال 1320 ش. از دیوان او منتشر کرده است، تنها متن نصحیح شده از اشعار اوست. مصحِّح سه نسخه از جمله نسخه سعید نفیسی و اقبال آشتیانی را مقابله و مقایسه نموده؛ در حالی که بیش از بیست نسخه از این دیوان وجود دارد که مکّی آنها را مدّ نظر نداشته است. در این پژوهش سعی شده با نقد این اثر اشکالات وزنی، دستوری و چاپی که از مقابله با نسخه ها به دست آمده است، ارائه گردد.

«چرخیات» نوعِ ادبی ناشناخته ای در تاریخ ادبیات فارسی است.با آنکه در تمام دوره های شعر فارسی(از آغاز تا پایان دوره قاجار)نمونه هایی از چرخیات می توان یافت؛امّا به سبب آنکه تا قرن نهم، نام مشخصی بر آن ننهاده اند ، ناشناخته مانده است. چرخیات شعری است، در قالب قصیده که شاعر،چرخ (=آسمان) و ستارگان و بروج فلکی را توصیف می کند و گاه با نیروی خیال، به معراج می رود (= معراج الخیال) تا مدحِ ممدوح را از زبان چرخ و آنچه در آن است، بیان کند. در این مقاله برای نخستین بار، چرخیاتی از معروف ترین شاعران زبان فارسی، از لابه لای دیوان ها و تذکره ها استخراج شده است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که نخستین نمونه چرخیات،از چه زمانی پدید آمده است و سابقه کاربرد این نام، برای این نوع شعر از کجاست؟ موضوع و محتوای چرخیات چیست و مخاطب آن کیست؟ چرخیات در سیر تاریخی خود، چه دگرگونی هایی را پذیرفته است و مناسبات متون در این نوع شعر، چگونه است؟ آیا چرخیات در ساختار سنّتی قصیده های مدحی و صرفاً در تشبیب قصیده ها، نمودار شده یا در دوره های بعد، کلّیت شعر را فرا گرفته است و به صورت نوع ادبی مستقلّی در شعر فارسی نمایان شده است؟

پاراگراف به عنوان بزرگترین واحد یک زبان، دارای یک هویّت درونی در کنار شکلی ظاهری است. این هویّت درونی که ناشی از وحدت موضوعی و فکری جمله های درون یک پاراگراف است، بنا بر برخی از پژوهش ها، در متون قدیمی فارسی زبان که شکل ظاهری پاراگراف را نیز نداشته اند، وجود داشته و چه بسا در متن قرآن کریم نیز وجود داشته باشد. تقسیم متن قرآن کریم به «رکوعات» از دیر زمان نشانه ی وجود همین هویّت در قرآن است. شکل ظاهری پاراگراف این هویت را آشکارتر کرده و سبب می شود تا مخاطب، متن را آسان تر و بهتر فهم کند. این کارکرد در مورد قرآن کریم همچنین سبب می شود تا قاریان حرفه ای قرآن، حد و مرز ارتباط های معنایی را به آسانی در مقابل خود دیده و این کار تمهیدی برای تلاوت متنوّع تر آیات آن توسط این قاریان است. با این وجود، متن قرآن کریم تا کنون شکل ظاهری پاراگراف را به خود ندیده و این امر ناشی از عدم پژوهشی در این زمینه است. این مقاله به عنوان اوّلین پژوهش در این زمینه، ضمن اعتراف به وجود زیبایی بصری پاراگراف و تبیین آن، به روش توصیفی تحلیلی برخی از عناصر زیباشناختی سبکی و ادبی قرآن کریم همچون التفات، ایجاز و حذف، تقابل و تکرار، سجع و وزن، و تمثیل و تشبیه را در راستای شناخت بهتر پاراگراف های قرآنی تبیین کرده و راه را برای پاراگراف بندی متن قرآن کریم یا پژوهش های بیشتر در این زمینه هموارتر می کند.

دستور الکاتب فی تعیین المراتب یکی از مهم ترین کتاب ها در موضوع انشا و نامه نگاری در قرن هشتم است. این کتاب یک بار در فاصله سال های 1964 تا 1976 م در سه مجلد در مسکو به چاپ رسیده است. چندی است، مجلد اول این کتاب بر مبنای همان تصحیح، دوباره به صورت چاپی عرضه شده است و هرچند ویراستارِ چاپ جدید، به جز یک نسخه از نسخه های متأخر این کتاب را در دست نداشته که آن را با متن چاپی بسنجد، این چاپ، تصحیحی دیگر از دستور الکاتب محسوب شده است و به علّت شتابزدگی و ناآشنایی مباشر چاپ حاضر با فن تصحیح و بی توجهی به نثر این کتاب و تغییر در ضبط نسخه ها و ناهمسانی در رسم الخط، آن را از صورت اصلی نوشته که از قلم نویسنده جاری شده و هدف اصلی مصحح متن رسیدن به آن است، دور کرده و متنی آشفته و نابسامان منتشر شده است. در این مقاله به نقد و بررسی این چاپ جدید می پردازیم.

در میان متون ادب فارسی، هفت رمانس منثور وجود دارد که مربوط به دوره های مختلف تاریخی است. اختلاف زمانی در روایت هر رمانس، حجم زیاد و نیز گستردگی جغرافیایی این متون، روساخت آن ها را متنوع ساخته است؛ این تنوع و تفاوت در شیوه روایت رمانس ها، ارتباط تنگاتنگی با تحوّلات فکری و فرهنگی در جامعه ایران داشته، با این حال، الگویی ثابت در ساختار اسطوره ای رمانس ها حفظ شده است. در این مقاله براساس الگوی ساختارگرایی لوی استروس، کمینه های روایی رمانس های منثور فارسی را استخراج و ساختار آن ها را بررسی کرده ایم. یافته های پژوهش نشان می دهدکه ساختار اصلی این متون مبتنی بر آیین پاگشایی یا آشناسازی قهرمانی است. قهرمان با انگیزه ای که عموماً جست وجوی معشوق است، از خانه دور می شود و سفری طولانی با تحمل انواع سختی ها در پیش می گیرد؛ آزمون هایی دشوار از سر می گذراند و درنهایت با پیروزی بر دشمنان و به دست آوردن خواسته به خانه برمی گردد. با بررسی تطبیقی داستان ها می توان ژرف ساخت مشترک آن ها را که میل به جاودانگی و کمال است، بازیابی کرد.

شعر حافظ از قرن هشتم به این سو با ذهن و زبان فارسی زبانان ارتباط برقرار کرده؛ به همین سبب، برخی از ساخت های تاریخی زبان شعری او با زبان فارسی رایج امروز انطباق یافته و توجیه و تفسیر شده است. عبارت «هیچ کاره نیست» که حافظ آن را در بیتی به کار برده (ما را ز منع عقل مترسان و می بیار/ کان شحنه در ولایت ما هیچ کاره نیست)، ذهن شارحان شعر او را به خود مشغول کرده و آنان برای حلِّ تناقضی که در معنای این بیت به نظر می آمده است، بدون ذکر شاهدی از متون نظم و نثر قدیم، کوشیده اند آن را با برخی مثال ها از فارسی امروز تطبیق دهند. شارحان «هیچ کاره نیست» در این بیت حافظ را به دو صورت توجیه کرده اند: «همه کاره است» یا «کاره ای نیست» که با توجه به معنای کلی بیت، تنها یک صورت آن پذیرفتنی است. در این مقاله برای گشودن دشواری این عبارت، به کارکرد «هیچ» در تاریخ زبان فارسی در محور همنشینی و کارکردهای دستوری متفاوت آن توجه شده است که بیشتر دستوریان و فرهنگ نویسان به آن نپرداخته اند. برخلاف نظر شارحان، با ذکر برخی شواهد از کاربرد «هیچ» در متون نظم و نثر، نشان داده شده است که با آگاهی از نکته ای دستوری می توان این ساخت زبانی حافظ را توجیه و تبیین کرد.

«نامه منظوم» که با نام های «شعرنامه»، «مکاتبات منظوم» و «مراسلات نظمی» نیز خوانده شده است، یکی از گونه های ادبی ناشناخته ای است که از ابتدای شعر فارسی نمونه های فراوانی از آن را در متون نظم و نثر می توان یافت. نامه های منظوم زیرگونه های دیگری چون: «تقاضانامه»، «معذرت نامه»، «تعزیت نامه»، «عنایت نامه»، «استغاثت نامه»، «شعرِ شکر»، «استمالت نامه» نیز دارد که در سراسر ادبیات فارسی پراکنده اند. در این پژوهش بر اساس مجموعه ای از نامه های منظوم که با در نظر داشتن قرینه هایی از لابه لای دیوان ها، تذکره ها و متون تاریخی فراهم آمده است، اغراض اصلی از سرایش شعرنامه ها چون تقاضا، مدح، سپاس، هجو، تهنیت و تسلیت به مخاطب، بیان شده است و سپس عناصر ساختاری و محتوایی نامه های منظوم که به اقتضای مطلب و با توجه به شرایط خاص، صورت های گوناگون به خود گرفته و قالب های گوناگون یافته است، نقد و تحلیل شده اند. یکی از وجوه اهمّیت این پژوهش معرفی گونه ادبیِ بسیار وسیعی است که در ضمن آن از یک سو می توان تمایزات و تشابهات زیرگونه های آن را برجسته کرد و از سوی دیگر مناسبات طبقات مختلف اجتماعی را که نامه منظوم را ابزاری برای ایجاد ارتباط در بین خود برگزیده بودند، نشان داد و از منظری تازه به این بخش از شعر فارسی نگریست.

نقد جامعه شناختی، از شیوه های شناخته شده در حوزه نقد ادبی، با تأکید بر ارتباط دوسویه ادبیات و جامعه، می کوشد نحوه بازنمایی ساختارهای اجتماعی را در آثار ادبی ارزیابی کند. این شیوهْ عمده مطالعات خود را بر روی نوع ادبی رمان که از میان انواع ادبی، بیشترین تناسب را با زیست جهان مدرن دارد، متمرکز کرده است. پژوهش حاضر بر آن بوده است تا از میان آثار برگزیده ادبیات داستانی معاصر، رمان بی کتابی، نوشته محمدرضا شرفی خبوشان را از دیدگاهی جامعه شناسانه بررسی و آن را در پیوند با جامعه ای که این اثر مولود آن است، ارزیابی کند. درهمین راستا، مقاله پیشِ رو از طریق کاربست نظریه های جامعه شناسی ادبیات، به ویژه آراء گلدمن و با تمرکز بر فرآیند تقلیل جایگاه و ارزش کتاب به اُبژه ای صرفاً تزئینی در این اثر، گفتمان مردسالار و دیگر ساختارهای معنادار،  کوشیده است نشان دهد چگونه برخی خُرده فرهنگ ها ابتدا در بطن نظام های اجتماعی نفوذ می کند و بعد با تکرار مداوم، تبدیل به عادت واره می شود؛ سپس این عادت واره به تدریج در سیر تاریخی خود، رسوب می کند تا اینکه سال ها بعد، در زمانه ای دیگر، در برخورد با شرایط اجتماعی جدید، با خروج از حالت رسوب شدگی، به حالت هشیاری و بیدارشدگی می رسد و دوباره به چرخه می افتد. برآیندِ نهایی نشان می دهد نویسنده میان پیرنگ، کلیت و ساختار منسجم متن، با فرامتن، از طریق به کارگیری ساختارهای معنادار پیوند برقرار می کند؛ به نحوی که از یک سو می توان ساختار حاکم بر جامعه زمان قاجار را در ساخت هنری رُمان بازجُست و از سوی دیگر، همان ساختارها را می توان در هیئتی جدید در زمانه مؤلف رؤیت کرد.

پس از رواج صنعت چاپ به صورت مدرن از دهه سی شمسی به این سو، شیوه نامه های فراوان و گوناگونی برای نشان دادن کاربرد درست علائم نگارشی (نشانه گذاری) تدوین شده است؛ با گذشت زمان، هم تعداد علائم نگارشی فزونی یافته است و هم نویسندگان شیوه نامه ها کوشیده اند، مسائل گوناگونی برای کاربرد هریک از علائم نگارشی به مخاطبان پیشنهاد دهند تا چیزی از دایره شمول قواعد آنها بیرون نماند. اکنون انبوهی از شیوه نامه ها در دسترس همگان است، بی آنکه در بسیاری از آنها بتوان قاعده ای نو یا متفاوت با قواعد موجود قبلی یافت. این درحالی است که نقد و ارزیابی دقیقی درباره پیشنهادهای نویسندگان این شیوه نامه ها برای کاربرد علائم نگارشی منتشر نشده است. در پژوهش حاضر هجده شیوه نامه رایج که در آن به کاربرد علائم نگارشی پرداخته اند، به روش تحلیلی و انتقادی بررسی شده است؛ در ضمن آن، تناقض های درونی، اختلاف دیدگاه های نویسندگان و افراط و تفریط های آنان با رعایت اصل اعتدال، در قالب شاهدها و مثال های آنان نقد و ارزیابی می شود؛ در پایان هر بخش، درباره اختلاف ها، پیشنهادهایی ارائه شد تا زمینه ای برای بازنگری در تدوین شیوه نامه ها فراهم آید و با کاسته شدن تشتّت شیوه های ویرایش، نارسایی های مفهومی ناشی از کاربرد نابجای علائم نگارشی نیز زدوده شود. گفتنی است در پژوهش حاضر سعی بر این است تا حدّ امکان از تعداد کاربردهای علائم نگارشی کاسته شود؛ زیرا افزایش پیشنهادهای نویسندگانِ شیوه نامه ها تشخیص کاربرد ها را برای ویراستاران و دیگر کاربران دشوار می کند.