محمود نوذری

آموزش مفاهیم دینی، مخصوصاً معرفت، محبت و اطاعت از امام علیه السلام به کودکان، مانند هر علم دیگری نیازمند شناسایی و به کارگیری اصول و روش های صحیح، کارآمد و مؤثر است. بنابراین همان گونه که شناخت خصوصیات و توانایی های کودکان در بهینه سازی آموزش مفاهیم دینی امری مسلم است؛ شناخت اصول و روش های مربوط به آموزش مفاهیم دینی به کودکان نیز ضرورت دارد. ما با استفاده از روش تحلیلی استنباطی، به پژوهش درباره ارائه الگوی آموزشی امامت به کودکان پرداختیم. از مهم ترین یافته های نگارش حاضر این است که توانستیم الگوی آموزشی امامت را طراحی و اعتباریابی کنیم و آن را برای اعتباریابی، در اختیار متخصصان حوزه های مختلف مثل مطالعات برنامه درسی، تربیت دینی، روان شناسان تربیتی و معلمان قرار دادیم که موفق شد با میانگین بالا توافق جمعی ایشان را کسب و مورد تأیید قرار گیرد. این الگو، کودکان را در جهت کسب معرفت، محبت و اطاعت شایسته این ذوات مقدس هدایت می کند؛ تا آنان مسیر کمال و قرب الهی را بهتر، مطمئن تر و سریع تر طی کنند و از مسیر اهل بیت به سعادت دنیا و آخرت نائل شوند.

در میان نظریه پردازانی که به بررسی تحول ایمان از منظر روان شناختی پرداخته اند، فولر به عنوان صاحب نظری مهم، برجسته و تأثیرگذار شناخته شده است. این مقاله به بررسی سه مسئله مهم در این عرصه از دیدگاه او پرداخته است. اول اینکه، فولر ایمان را چگونه توصیف و تحلیل می کند؟ دوم اینکه، ایمان چگونه در طول عمر متحول می شود؟ سوم اینکه، نقاط قوت و ضعف نظریه وی کدام است؟ روش پژوهش، توصیفی تحلیلی و انتقادی است. یافته ها در پاسخ به این پرسش ها چنین است که ایمان کنش عام انسانی است و هر انسانی بماهو انسان با آن درگیر می شود و به کسب و اکتساب ایمان می پردازد. وی تحول ایمان را در قالب یک پیش مرحله و شش مرحله به تصویر می کشد. تأثیرپذیری وی از آموزه های مسیحی، تمرکز بر ساختار و عدم توجه به مضمون و محتوای ایمان و ابتنای مراحل تحول ایمان بر دیدگاه پیاژه از مهم ترین اشکالات و نقدها بر دیدگاه وی در نظر گرفته می شود.

هدف پژوهش حاضر بررسی مبانی عقل ورزى، مفهوم و اهداف تربیت عقلانی از دیدگاه علامه طباطبائی است. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که مبانی تربیت عقلانی از نظر علامه طباطبائی حداقل بر چهار مبنا استوار است: 1. منشاء عقل ورزی در انسان، واقع بینى و شعور استدلالى است، 2. منشاء ادراکات و علوم عملى عبارتند از: ادراکات نظرى، احساسات و عواطف باطنى و قدرت انسان بر تسخیر دیگر موجودات، 3. احساسات باطنى و به ویژه خوف و رجاء، باعث اعتقاد به خرافات مى شود، 4. عوامل محیطى و ارثى در درک عقلى مؤثر است. همچنین علامه طباطبائی به طور مستقل درصدد تعریف تربیت عقلانى برنیامده، اما براساس دیدگاه هاى ایشان پیرامون ابعاد عقل ورزی، تربیت عقلانى عبارت است از: تقویت عواملى که استقامت عقل را بر طریق فطرى سبب مى شود، و فراهم کردن زمینه فراگیرى و کاربست اصول منطقى و فلسفى بویژه قیاس برهانى؛ به گونه ای که متربى بتواند مسائل درون دینى و برون دینى را درک و هضم کند و اعتقادش به باورهاى دینى و عمل او به احکام از روى بصیرت باشد، و اگر جایى هم مسئله ای را به طور تعبدى مى پذیرد، دلیل عقلى او را به این تعبد رهنمون کرده باشد. از نظر علامه طباطبائی اهداف تربیت عقلانی در دو سطح طبقه بندی می شوند: 1. اهداف غایی (تحصیل سعادت انسان، هدایت انسان به سوى حق و پیروى از حق، دستیابى به کرامت و شرافت انسانى)، 2. اهداف واسطه ای (اهداف دخیل در تحقق اهداف واسطه ایِ دیگر و اهداف واسطه در نیل به اهداف غایی).

تبیین مفهوم تعلیم و تربیت در جهان بینی صدرایی که هم جامعیت دارد و هم به نگاه دین نزدیک تر است در بنای فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی بسیار ضروری و تأثیرگذار است. در ارائه تعاریف و تبیین مفاهیم هم علاوه بر رعایت سنخیت با ریشه های لغات، باید انطباق و تناسب آنها با فلسفه و جهان بینی مقبول هم مورد لحاظ و اهتمام باشند، این امر ما را به بازنگری در فهم معانی این واژه ها در این چارچوب فرامی خواند. لازمه این امر تتبع و تحقیق و تدقیق در کتب لغت و نیز اهتمام به تأمین نظر جهان بینی صدرایی است. کاربرد واژه تعلیم در مواردی است که با تکرار زیاد، اثری در نفس متعلم ایجاد می شود و این امر با رمز اصلی تعلیم در نگاه صدرایی که رسوخ هیئت حاصل از تکرار در نفس است کاملاً همخوان است. تربیت را از چهار ریشه دانسته اند که در همه موارد معنای افزایش و ازدیاد هست و این معنا با حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول و اشتداد مرتبه وجود انسانی در آثار صدرالمتألهین سازگاری دارد و آنچه موجب ازدیاد و شدت و افزونی خود متربی بشود، و وجود آن را اشتداد بخشد، تربیت نامیده می شود. آنچه برای اشتداد وجود انسان، باید افزایش یابد، تقواست و اصل و روح تقوا، ایمان است که دستیابی به لایه اول ایمان با تعلیم و لایه دوم با سلوک است و لایه سوم هم پس از کسب تقوا از طرف خداوند افاضه خواهد شد.

این پژوهش با هدف بررسی محتوای دعاهای کودکان در حرم مطهررضوی انجام شد. برای رسیدن به این هدف درک کودک از مفاهیم مرتبط با محتوای دعا چون زیارت، دعا و امام رضا(ع)بررسی شد. جامعه آماری در این بررسی کلیه کودکان 6 تا 11 سالی بودند که در زمان اجرای تحقیق در حرم مطهر حضور داشتند. با در نظر گرفتن جنسیت و تنوع سن و با اشباع نظری، نمونه تحقیق به 100 نفر رسید. روش تحقیق استفاده شده، تحلیل محتوا و ابزار تحقیق مصاحبه است. نمونه گیری به روش در دسترس و اتفاقی بود. محتوای دعاهای ایشان نشان می دهد که خواسته های مادی و دنیایی در فراوانی بسیار بالاتری نسبت به خواسته های معنوی قرار دارد. مقایسه محتوای دعا در سنین مختلف تفاوت چندانی را نشان نمی دهد و محتوای دعاهای مادی و دنیایی در تمام سنین غلبه دارد. همچنین نتایج نشان داد که کودکان بیش از همه در دسته کارکردگرا مبادله گرا قرار دارند.

نظام فلسفی و اعتقادی اسلام از ظرفیت کافی برای خلق و تدوین نظریه های تربیتی و برنامه درسی برخوردار است، لذا ضروری است تأملات و تبیین های روش شناختی متناسب با نظام فلسفی و اعتقادی اسلام، برای نظریه پردازی در حوزه برنامه درسی با رویکرد اسلامی انجام شود. پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی، تحلیلی و استنباطی، اقتضائات و الزامات نظری و بنیادین این امر را معرفی و تبیین نماید. از این رو پس از بررسی مفهوم برنامه درسی و جایگاه مبانی فلسفی در نظریه پردازی های این حوزه، به ظرفیت شناسی نظام اسلامی و تبیین مفروضات روش شناختی آن برای تولید نظریه ی برنامه درسی پرداخته شده است و در نهایت الزامات و اقتضائات اساسی برای دستیابی به برنامه درسی با رویکرد اسلامی معرفی گردیده است. تعیین ماهیت بنیادین و رویکرد اساسی برنامه درسی بر اساس مبانی فلسفی و شبکه مفهومی برخاسته از دو منبع عقل و وحی و لحاظ نمودن سه نظام فاعلی، داخلی و غایی در نظریه پردازی برنامه درسی از جمله این الزامات و اقتضائات می باشد.

تعلیم و تربیت مبتنی بر مدیریت تمایلات یکی از رویکردهای جدید در تربیت دینی است که راهکار اصلی آن جهاد با نفس و هدف اساسی آن افزایش توانایی متربیان در مدیریت گرایش هاست. مقاله پیش رو در صدد است این رویکرد به تربیت دینی را در اندیشه های پناهیان بررسی کند. تبیین این رویکرد با آسیب شناسی وضعیت موجود تعلیم و تربیت کشور و با نقطه کانونی تربیت دینی آغاز می گردد و به بازنگری در مفهوم شناسی تربیت دینی منجر می شود و با استفاده از روش تحلیل کیفی، چارچوب کلی این رویکرد شامل ویژگی های تربیت دینی بر پایه مدیریت تمایلات، مبانی، اهداف، محتوا، روش های ارائه، فضای آموزشی و مراحل تربیت دینی معرفی می شود. در این رویکرد هدف تربیت دینی ارائه برنامه ای برای مدیریت تمایلات و توان مندسازی متربی در راستای مخالفت با دوست داشتنی هاست. آگاه ساختن متربی از انواع تمایلات و ارائه تمرین هایی برای افزایش قدرت مخالفت با هوای نفس از ویژگی های محتوا، روش ها و فضای تربیتی در این رویکرد است. در مراحل تربیت دینی، در دوره اول تمرکز بر شناخت تمایلات است و در دوره دوم تمرکز بر توجه دادن به تمایلات عمیق تر و پنهان تر است.