محمدرضا یوسفی روشن

مخروط واریزه ای از مهم ترین اشکال دامنه ای بوده که در جابجایی مواد سهم بسزایی دارند. محدوده موردمطالعه بخشی از واحد البرز مرکزی در امتداد رودخانه و محور کوهستانی هراز می باشد. هدف از این پژوهش، اندازه گیری متغیرهای مؤثر بر هندسه مخروط واریزه ای و تعیین نوع ارتباط بین حجم واریزه و متغیرهای مستقل دخیل بر هندسه مخروط های واریزه ای می باشد. برای دستیابی به این هدف، 21 مخروط واریزه ای به طور تصادفی در دامنه های مشرف در مسیر جاده هراز نمونه برداری شدند. ویژگی های مورفومتری اجزای اصلی مخروط های واریزه ای در مخروط های منتخب، با استفاده از ابزار مساحی زمینی به همراه ثبت موقعیت مکانی و ارتفاع آن ها توسط دستگاه GPSاندازه گیری شده است. نتایج تحقیق دلالت بر همبستگی در سطح 99 درصد معناداری، بین حجم واریزه به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای طول معبر و شیب متوسط دارد. همچنین متغیرهای شیب متوسط، عمق معبر و لیتولوژی در رگرسیون گام به گام، 94 درصد تغییرات حجم واریزه را به خود اختصاص داده اند. درنهایت با انجام تحلیل مسیر متغیرها مشخص شد که با کاهش یا افزایش برخی متغیرها و تغییر در میزان اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم سایر متغیرها، می توان مخاطرات ناشی از مخروط های واریزه ای را کنترل نمود.

در این مقاله به معرفی جاذبههای زمین گردشگری لندفرم های ژئومورفیک دشت سیستان به روش مطالعات کتابخانهای، مقالات مرتبط با جاذبههای زمین گردشگری لندفرم های ژئومورفیک استان و منطقه مورد استفاده قرار گرفت. در بازدید میدانی از دشت سیستان لندفرمهای ژئومورفیک مشاهده و به صورت تصویری ثبت شده است. برای تعیین رتبه فضایی پدیدههای زمین گردشگری لندفرمهای ژئومورفیک دشت سیستان از دو روش دستهبندی نبوی و امری کاظمی استفاده شد. لندفرمهای ژئومورفولوژیک مورد بررسی در دشت سیستان دریاچه هامون، چاه نیمههای زهک، رودخانه هیرمند، کوه خواجه و موفولوژی شهر سوخته میباشد. دریاچه هامون و شهر سوخته از نظر رتبهبندی پدیده به عنوان تک پدیده استانی، رودخانه هیرمند، کوه خواجه و چاه نیمههای زهک به عنوان الگو و شناساگر محسوب میشوند. از نظر ارزش فضایی، دریاچه هامون و شهر سوخته به عنوان سایت بینالمللی، رودخانه هیرمند در سایت ملی، قرار دارند. 40 درصد لندفرمهای ژئومورفیک دشت سیستان ارزش فضایی بینالمللی دارد. جاذبههای زمین گردشگری عامل مناسبی جهت شناخت لندفرمهای ژئومورفیک و توسعه منطقه سیستان را خواهد داشت.

مشاهده ی مستقیم فرآیندها و جمع آوری داده های  دست اول در قالب پروژه های گردش علمی و مطالعات میدانی علاوه بر روش های نوآورانه و خلاق آموزش در کلاس درس در آموزش و پژوهش های جغرافیایی به عنوان یکی از مهمترین شاخه های علوم زمین،  اهمیت بسزایی دارد. تعامل مستمر و مشارکت فعال و هدفمند دانشجویان در جریان اینگونه یادگیری های کاوشگرانه، ضمن ایجاد جذابیت و عینی کردن موضوعات درسی، باعث تحقق یادگیری معنادار و شوق آفرین و همچنین کسب مهارت های عملی جغرافیا توسط آنان خواهد شد. برای تحقق این امر، خوشبختانه برنامه درسی آموزش جغرافیا در  دانشگاه های تربیت معلم   به گونه ای تدوین گردیده که یک معلم جغرافیا علاوه بر تسلط کافی  بر دانش موضوعی جغرافیا  (CK )،  باید از دانش و مهارت های متنوع  برای آموزش مفاهیم  این رشته ( PCK)  نیز برخوردار باشد. هدف از انجام  پژوهش حاضر، آشنایی عملی دانشجومعلمان با نحوه کاربرد راهبردهای اثربخش" آموزش تلفیقی " و "گردش علمی" از طریق ایجاد فرصت ها و تجارب یادگیری در محیط های چندگانه و ارزیابی اثربخشی آن می باشد. این پژوهش به روش کیفی انجام و بر این اساس، جمع آوری اطلاعات از طریق مصاحبه،  مشاهده،  مطالعه اسنادی و مستندات متنی و تصویری صورت پذیرفته است. اعتبار درونی  پژوهش با توجه به رضایت استادان تأیید گردید. یافته های این پژوهش نشان داد که اکثریت دانشجویان ضمن آشنایی با راهبردهای مذکور و کاربرد عملی آنها، این شیوه آموزش را لذت بخش ترین خاطره یادگیری خود در دانشگاه  برشمرده اند.

یکی از روش های فعال و عملی برای تدریس درس نقشه خوانی و کارتوگرافی برای دانشجویان در مقطع کارشناسی، آموزش تهیه نقشه ی توپوگرافی و مدل رقومی ارتفاع می باشد. پژوهش حاضر با هدف آموزش مراحل تهیه نقشه ی توپوگرافی و مدل رقومی ارتفاع می باشد. نرم افزارهای که در این پژوهش به کار گرفته شد، نرم افزار های Google Earth Pro و Arc Map می باشد. این پژوهش از نوع کاربردی و آموزشی می باشد. نمونه کار مربوط به بخش کوچکی از دره رودخانه ی هراز و ارتفاعات اطراف آن در رشته کوه البرز مرکزی می باشد. جهت تهیه داده های ارتفاعی نقاط از نرم افزار گوگل ارث استفاده گردید، در نرم افزارArc Map، جهت تبدیل فایل نقاط به یک فایل رستری، فرایند میانیابی صورت گرفت و بعد از انجام چندین فرایند نقشه توپوگرافی و DEM منطقه تولید شد. با تولید نقشه؛ فنون مختلف نقشه خوانی، موقعیت نقاط، راهنمای نقشه (Legend)، مقیاس نقشه، مفهوم خطوط تراز، خواندن ارتفاع از روی منحنی های میزان، نمایش شیب، نمایش دره رودخانه، دامنه کوه، اندازه گیری روی نقشه های توپوگرافی و ترسیم نیمرخ و موارد دیگر را به صورت عملی به دانشجویان آموزش داد. با توجه به سرفصل های درس نقشه خوانی و کارتوگرافی، دانشجویان علاوه بر مباحث تئوری درس، فرایند آموزش تهیه نقشه ی توپوگرافی و مدل رقومی ارتفاع با استفاده از نرم افزارهای کاربردی را یاد می گیرند، که هم برای آینده شغلی آنها و هم در تهیه نقشه هایی که برای مقاله علمی پژوهشی نیاز دارند، بسیار مفید خواهد بود.

یکی از مهمترین اولویت های نظام های آموزشی، اصلاح و بهبود مستمر جریان یادگیری و بازنمایی متناسب رابطه یاددهنده - یادگیرنده می باشد. با رشد وپیشرفت تکنولوژی وایجاد موقعیت های یادگیری اثربخش مبتنی بر فناوری دیجیتال، آموزش الکترونیکی به عنوان پارادایمی غالب در قرن بیست ویکم مورد توجه صاحب نظران، مدیران، اساتید و معلمان قرار گرفته است. در این میان، نقش دانشگاه فرهنگیان که وظیفه مهم تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص مورد نیاز آموزش وپرورش کشور را بر عهده دارد، از اهمیت ممتازی برخوردار است. هدف از انجام این پژوهش تدوین راهبرد آموزشی موثر در زمینه کاربرد و چگونگی  تولید محتوای  یادگیری چند حسی مبتنی بر ابزار الکترونیک و زمینه سازی تحقق، تولید و اشاعه دانش در غالب مفهوم «مدیریت دانش» در آموزش جغرافیا می باشد. این پژوهش کیفی و کاربردی  بوده و جهت طراحی و تولید کتاب محتوای الکترونیک، از نرم افزارهای مختلف از قبیل: ActivInspire،  Power Point، Auto Play ، Movie Maker، استفاده شده است. یافته های تحقیق  نشان  می دهد که تولید محتوای الکترونیکی در درس جغرافیا تأثیر زیادی در یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانشجویان داشته است.

سرزمین ایران در زمینه ی ژئوتوریسم و جاذبه های زمین گردشگری در سطح ملی، منطقه ای و محلی از پتانسیل های بالایی برخوردار است. دشت مختاران در جنوب بیرجند، ژئوسایتی است که دارای میراث زمین شناسی و ژئومورفولوژی در مقیاس کوچک می باشد. هدف پژوهش حاضر، معرفی و ارزیابی جاذبه های زمین گردشگری لندفرم های ژئومورفیک دشت مختاران و نواحی مجاور آن در زمینه رشد و توسعه گردشگری می باشد. دشت مختاران از نظر شکل هندسی به صورت یک شکل بیضوی با کشیدگی جنوب شرق – شمال غرب بوده که تمامی پیرامون آن را ارتفاعات و بخش مرکزی آن را دشت تشکیل می دهد. وسعت دشت مختاران 1264 کیلومترمربع است. جاذبه های متنوع ژئوتوریسم دشت مختاران شامل دق اکبرآباد، نبکاها، تپه های ماسه ای، مخروط افکنه های بهم پیوسته، دشت ریگی، کراتر گیوشاد درشمال غربی و کراتر آغل کوه در جنوب دشت مختاران می باشد. جاذبه های زمین گردشگری آن با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی، کتابخانه ای و بازدید میدانی مورد بررسی قرار گرفته است. دسترسی آسان از دو مسیرجداگانه، فاصله کم آن با شهربیرجند، وجود لندفرم های ژئومورفیک در دشت مختاران با فاصله ی کم، معدن پرلیت سربیشه، منشورهای بازالتی گورید، بدلند، اقدامات آبخیزداری از پتانسیل ها و فرصت های مناسب توسعه ژئوتوریسم در دشت مختاران می باشد .

   یکی از درس های کاربردی برای دانشجویان رشته آموزش جغرافیا، درس مبانی سنجش از دور است. این درس با توجه به سرفصل ها، به صورت کاربردی، پروژه محور تدریس می شود و این روش تدریس برای دانشجویان بسیار مفید، آموزنده و کاربردی بوده است؛ چرا که دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه فرهنگیان، در تکنیک دانلود و بکارگیری تصاویرماهواره ای، کار با نرم افزار ENVI و Arc GIS مسلط خواهند بود. پژوهش حاضر با هدف برآورد سطح پوشش گیاهی و زمین های زارعی شهرستان بیرجند از طریق تصاویر ماهواره ای لندست 8 با استفاده از شاخصNDVI در شهرستان بیرجند انجام شده است. داده های مورد استفاده عبارتنداز: داده های حاصل از منابع کتابخانه ای، داده های آماری و تصاویر ماهواره ای لندست 8 در تاریخ 28/06/2020 میلادی. تصاویر ماهواره لندست 8 Multi Spectral و سنجنده OLI – TIRS در نرم افزار ENVI ورژن 3/5 با استفاده از نقشه شیب فایل شهرستان بیرجند، با پیکسل سایز30 متری برش زده شد. پیش پردازش، تصحیحات رادیومتریک و تصحیحات اتمسفریک انجام شد و تصویر لندست Flaash  شده با باند8 Panchromatic لندست 8 به 15متری ارتقا یافت. براساس زبان برنامه نویسی IDL، با استفاده از شاخص  NDVI، ROI تصاویر لندست8 بدست آمد، سپس خروجی Thershohid بین حداکثر 1 تا حداقل 2/0 محاسبه شده و با یک خروجی Shipe file  در ENVI و نرم افزار Arc Map مساحت پوشش گیاهی و سطح زیرکشت زمین های زارعی شهرستان بیرجند در تاریخ اخذ تصاویر ماهواره ای محاسبه و نتیجه گیری انجام شده است.

پایش و استخراج تغییرات سطح آب دریاچه ارومیه درطول سال های اخیر مورد توجه واقع شده است. یکی از ابزارهای موثر در زمینه تغییرات خط ساحلی ومساحت آن، استفاده از فناوری سنجش از دور و بهره گیری از داده های ماهواره ای است. استفاده از تصاویر ماهواره ای به دلیل پوشش وسیع مکانی، قدرت تفکیک بالا، هزینه کم، آرشیو زمانی، دسترسی رایگان به تصاویر ماهواره ای و وجود نرم افزارهای کاربردی و شاخص های طیفی کاربردی، اهمیت فراوانی در مطالعات برآورد مساحت پهنه های آبی پیدا کرد. حداکثر سطح دریاچه ارومیه در دوران پرآبی در حدود 6100 کیلومترمربع ارزیابی شده است؛ با این حال، وسعت دریاچه ارومیه درطول سال های اخیر کاهش محسوسی داشته است. تبدیل دریاچه به پلایا؛ زمین های کشاورزی، باغات و شهرهای اطراف دریاچه را تهدید نموده است؛ و بزرگترین زیست گاه آرتمیا از بین رفته و معظلات اقلیمی، اقتصادی و اکولوژیک در منطقه ایجاد گردید. در این مقاله از تصاویر ماهواره ای لندست8 برای برآورد نسبی مساحت دریاچه ارومیه مورد استفاده قرار گرفته است. شاخص های طیفی مختلفی برای پهنه های آبی وجود دارد، شاخصی که برای پهنه های آبی دریاچه ارومیه مورد استفاده قرار گرفت، شاخصMNDWI می باشد. جهت بررسی مساحت دریاچه ارومیه، خروجی Shipe File در ENVI انجام شد. فایل خروجی شیب فایل درArc Map فراخوانی شد و مساحت دریاچه ارومیه برحسب کیلومترمربع محاسبه شد. با توجه به تصاویر ماهواره ای لندست با مقادیرROI بین 1تا 0/2 درصد، مساحت دریاچه ارومیه در تاریخ اخذ تصاویرکه مربوط به 20/05/2021 دانلود گردید، 844/3107 کیلومترمربع برآورد شده است.

ژئومورفولوژی علم شناسایی اشکال و فرم های مختلف زمین و تحلیل عوامل مؤثر برشکل گیری آنها درگذشته،حال و آینده می باشد. در آموزش جغرافیا علاوه بر روش های نوآورانه و خلاق آموزش در کلاس درس، مطالعات میدانی و مشاهده ی مستقیم لندفرم های ژئومورفیک در قالب بازدید علمی اهمیت بسزایی دارد. منطقه مورد مطالعه و بازدید در این پژوهش استان های خراسان جنوبی، رضوی، گلستان، مازندران و سمنان می باشد. هدف از این پژوهش معرفی لندفرم های ژئومورفیک به دانشجویان رشته آموزش جغرافیا ورودی مهر1397 می باشد. ابزار و داده های اصلی این پژوهش نقشه های زمین شناسی و ژئومورفولوژی مناطق مورد بازید، Google Earth Pro و دستگاه GPS تشکیل شده است. روش کار مبتنی بر شناسایی لندفرم ها و مشاهده مستقیم در بازدید های میدانی می باشد. در مرحله بعد تجسم لندفرم های ژئومورفیک و پدیده های جغرافیایی با واحدهایی که در کلاس درس در طول8 ترم گذاشته خواندند؛ می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد که مشاهده مسقیم لندفرم های ژئومورفیک نقش بسزایی در معرفی و آموزش دشت سر، باهادا، پلایا، تراس های رودخانه ای، جهت رشته کوه ها، ژئوتوریسم، سواحل، خلیج، نوسانات تراز آب دریای خزر، انواع سواحل، جلگه، زمین های پف کرده، نبکا و مخاطرات طبیعی برای دانشجویان داشته است. لذا می توان نتیجه گیری نمود که بازدید های علمی تاثیری مهمی در آموزش و تفیهم پدیده های جغرافیایی خواهد داشت. پیشنهاد می گردد در دانشگاه فرهنگیان درترم 8 بازدید علمی یک هفته ای خارج از استان برای همه ی ورودی دانشجویان برنامه ریزی گردد.

هدف کلی از آموزش جغرافیا دردانشگاه فرهنگیان تربیت دانشجو معلمان متعهد و متخصص و همچنین علاقه مند به دانش جغرافیا می باشد. آموزش تهیه انواع نقشه های کاربردی از طریق داده های DEM یکی از مهمترین راه های دریافت اطلاعات از محیط طبیعی و انسانی می باشد. مدل رقومی ارتفاع یا همان مدل رقومی زمین را می توان یک نقشه رقومی رستری دانست، که حاوی اطلاعات ارتفاعی تمامی نقاط یک محدوده است. مدل رقومی ارتفاعی برای هر سطح به صورت پیکسلی ارائه می شود که قدرت تفکیک مکانی و دقت آن به اندازه ابعاد هر پیکسل بستگی دارد. به طور کلی داده های مورد نیاز برای تولید مدل های ارتفاعی را می توان با استفاده از روش های برداشت زمینی، تداخل سنجی راداری، لایدار و فتوگرامتری تهیه و تولید کرد که هر سه محصول (داده های ارتفاعی) یکسانی با دقت های متفاوت تولید می کنند. هدف از این پژوهش آموزش تهیه نیمرخ ارتفاعی، منحنی میزان، نقشه شیب و جهت از طریق داده های DEM می باشد. داده های اصلی این پژوهش نقشه DEM می باشد که از وب سایت سازمان زمین شناسی ایالات متحده آمریکا دانلود گردید. ابزاری که در این پژوهش برای تولید نقشه ها بکار گرفته شده، نرم افزار Arc Map10.6 می باشد. روش کار آموزش تهیه نیمرخ ارتفاعی، خطوط هم ارتفاع، روش های مختلف برش رستری، نقشه شیب، نقشه تحلیل سطوح زمین، جهت شیب، نقشه سایه و روشن و ترسیم میدان دید از طریق منوهای مختلف در نرم افزار Arc Map10.6 می باشد.

ماده درسی الزامی تحت عنوان «ژئوتوریسم با تاکید بر ایران « در برنامه درسی آموزش جغرافیای دانشگاه فرهنگیان تعریف شده که فلسفه وجودی و سرفصل های ارائه شده برای آن جای تامل دارد؛ به طوری که اساتید این رشته در تدوین و ارائه آن و دانشجومعلمان نیز از درک عمیق محتوای آن عاجز شده اند. جهت بررسی این موضوع، از روش تحقیق کیفی در قالب مقایسه تطبیقی استفاده شده و عنوان و سرفصل های ارائه شده برای این درس با منابع ذکر شده برای آن در برنامه درسی کارشناسی آموزش جغرافیا دانشگاه فرهنگیان و همچنین، برنامه های درسی کارشناسی رشته های جغرافیا و زمین شناسی سایر دانشگاه ها مورد مقایسه قرار گرفته است. نتایج به دست آمده، وجود این تناقض را تایید می کند. پیشنهاد می شود که و به جای این ماده درسی، «جغرافیای گردشگری با تاکید بر اجرای گردش های علمی دانش آموزی» جایگزین گردد که با اهداف و ساختار برنامه درسی آموزش جغرافیا در دانشگاه فرهنگیان همخوانی دارد.