بیت الله محمودی

تفریح و تفرج از جمله نیازهای روحی و روانی هر انسان است که باعث رفع خستگی، آرامش اعصاب و روح و شکوفایی استعداد‌ها می‌شود. در کشور ما به علت کمبود مراکز تفرجی، برنامه‌ریزی برای احداث تفرجگاه کاملا ضروری است. جنگل از مهم‌ترین و جذاب‌ترین منابع گردشگری در طبیعت محسوب می‌شود که مقصد سفر بسیاری از گردشگران طبیعت است. در این مطالعه با استفاده از روش ارزیابی چند معیاره پارامتریک مبتنی بر تلفیق بهینه و امتیازدهی به شاخص‌های مربوط و با بهره‌گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)، عرصه‌های مستعد برای طرح‌ریزی تفرجی به دو شکل متمرکز و گسترده در سامان عرفی منج در جنگل‌های محدوده شهرستان لردگان در استان چهار محال و بختیاری، شناسایی و مطلوبیت تفرجی آنها مشخص گردید. در این بررسی از 6 معیار اقلیم، خاک، پوشش جنگلی، منابع آبی، شکل زمین و چشم‌انداز به عنوان عوامل محیطی و 4 معیار جذابیت‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی، دسترسی، تقاضای تفرجی و کاربری اراضی به عنوان عوامل اقتصادی و اجتماعی برای ارزیابی توان تفرجی منطقه جنگلی مورد مطالعه، استفاده گردید. در این تحقیق از 8 معیار اصلی، 15 معیار فرعی و 46 شاخص برای تعیین میزان مطلوبیت جنگل‌‌های تفرجی متمرکز استفاده شد. هر معیار با اتخاذ شیوه وزن‌گذاری، ارزش کمّی پیدا کرد.

مناطق نمونه گردشگری یکی از ارکان توسعه گردشگری در کشور است که می تواند زمینه ساز رونق اقتصادی پویا در این بخش باشد. تدوین الگوهای برنامه ریزی استراتژیک در مناطق نمونه گردشگری، زمینه و بستر پیشرفت علمی و هدفمند گردشگری در کشور را مهیا خواهد ساخت. در همین راستا در این مطالعه با استفاده از رویکرد برنامه ریزی استراتژیک، مدل تدوین راهبردها و راهکارهای توسعه گردشگری در منطقه نمونه گردشگری انشان در استان خوزستان تدوین گردید. برای شناخت راهبردهای برنامه ریزی گردشگری در منطقه نمونه گردشگری انشان از مدل کمی تحلیل SWOT استفاده شده است. شناخت نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدیدها از منظر 6 معیار جغرافیایی- طبیعی، زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، کالبدی- زیرساختی و گردشگری مورد تحلیل قرارگرفته است. نتایج ارزیابی کمی عوامل داخلی و خارجی نشان داد اولویت اول برنامه ریزی استراتژیک در منطقه اجرای راهبردهای توسعه ای (SO) است. بعد از آن راهبردهای مدیریت کنترلی (ST)، در مرحله بعد راهبردهای مدیریت کلان نگر (WT) و درنهایت راهبردهای مدیریت زیرساختی (WO) در منطقه موردتوجه باید قرار گیرد. مطابق اولویت تعیین شده برای استراتژی ها، مهم ترین راهکارهای اجرایی در منطقه، پتانسیل یابی و توسعه گردشگری جنگل و کوهستان، گردشگری ساحلی- آبی و روستایی است و در اولویت دوم صیانت پویا از منابع طبیعی و کنترل و مدیریت گردشگران است.

یکی از مهم ترین موضوعات در مدیریت و برنامه ریزی گردشگری در عرصه های طبیعی، چگونگی انتخاب فعالیت های مناسب قابل استقرار و چگونگی جانمایی آن ها است. در این مطالعه طرح ریزی و انتخاب فعالیت های گردشگری در منطقه نمونه گردشگری انشان در استان خوزستان به انجام رسید و با بهره گیری از رویکرد پتانسیل محور در برنامه ریزی گردشگری طبیعی، با شناسایی و طبقه بندی انواع جاذبه های تفرجی، پهنه بندی انواع گردشگری خرد و کلان انجام و با توجه به ماهیت گردشگری های پهنه بندی شده، فعالیت های تفرجی متناسب با هر نوع گردشگری انتخاب و جانمایی شده است. بر اساس 22 منبع تفرجی شناسایی شده در دو بخش طبیعی و انسانی، 9 گردشگری خرد و 2 گردشگری کلان طبیعت و گردشگری روستایی در منطقه پهنه بندی شد. مطابق این بررسی 40 فرصت گردشگری در کلان گردشگری طبیعت و 14 فرصت برای جانمایی در کلان گردشگری روستایی در نظر گرفته شده است. نتایج ارزیابی توان اکولوژیک در منطقه نشان داد 62 درصد وسعت منطقه دارای توان متوسطی برای طرح ریزی تفرجی در منطقه است. انتخاب و برنامه ریزی انواع گردشگری متکی به جاذبه های تفرجی در بخش های طبیعی و انسانی، الگویی مناسب برای بهره گیری از همه پتانسیل های تفرجی یک منطقه است که در این مطالعه به آن توجه شده است.

از شکل های متداول بهره برداری از جنگل های زاگرس، استفاده از چوب هیزمی برای مصارف سوختی است. این نوع بهره گیری سنتی آسیب های زیادی را به ساختار و موجودیت اکولوژیک جنگل ها وارد ساخته است. شناخت و ارزیابی میزان وابستگی خانوارهای جنگلی به چوب هیزمی، علاوه بر اینکه تصویر روشنی از میزان وابستگی جوامع محلی به جنگل را نشان می دهد، زمینه و بستری جهت اجرای راهکارهای جایگزین چوب هیزمی را نیز فراهم می سازد. در همین راستا در این تحقیق با بهره گیری از روش پیمایش و تکمیل پرسشنامه از طریق مصاحبه با 131 خانوار روستایی در ناحیه عرفی منج شهرستان لردگان در استان چهارمحال و بختیاری، درصد وابستگی به چوب سوخت در مصارف مختلف روستایی مورد ارزیابی قرار گرفته است. مطابق نتایج 7/57 درصد خانوارها جهت طبخ غذا از اجاق هیزمی، 4/69 درصد از تنور هیزمی، 35 درصد از بخار هیزمی، 34 درصد از آبگرمکن هیزمی برای گرم کردن آب و 46 درصد از روستاییان از اجاق هیزمی برای گرم کردن شیر و دوغ استفاده می کنند. در واقع می توان گفت جنگل نشینان در سامان های عرفی مورد مطالعه وابستگی شدیدی به جنگل برای تأمین و مصرف چوب هیزمی دارند. توجه به توسعه زیرساخت های انرژی در روستاها و همچنین کاربست انرژی های نو مانند انرژی خورشیدی، می توان تا حدود زیادی از وابستگی به چوب هیزمی کاست و در نتیجه روند تخریب جنگل ها آهنگی کاهنده به خود گیرد.

ارزیابی میزان پایداری و موفقیت جنگلکاری ها، استراتژی و راهنمای مناسبی را جهت مکان یابی صحیح عملیات های توسعه و احیای جنگل ها فراهم می کند. در این مطالعه وضعیت پایداری جنگلکاری های مانگرو در 7 رویشگاه سواحل استان سیستان و بلوچستان ایران در دوره زمانی 1374 تا 1390 ارزیابی شده است. فرایند ارزیابی از طریق بررسی کمّی شاخص های تغییرات سطح، تغییرات تراکم، رشد ارتفاعی و زادآوری جنگل به انجام رسید. در این خصوص از تفسیر چشمی تصاویر ماهواره ای و روش نمونه برداری تصادفی با قطعات نمونه 1 آری دایره ای شکل استفاده شد. مطابق این بررسی در بازه زمانی 16 ساله، 5 میلیون و 457 هزار اصله نهال حرا در سواحل استان کاشته است که عمدتا فاصله کشت آنها 3×3 متر بوده است. نتایج نشان داد 1170 هکتار عرصه از سواحل استان به جنگلکاری حرا اختصاص داده شد که این میزان در سال 1390 به 303/9 هکتار کاهش پیدا کرده است. همچنین مطابق این بررسی رویشگاه های پزم و تنگ در وضعیت ناپایداری خیلی زیاد، رویشگاه های تیس و گالک در وضعیت ناپایداری زیاد، رویشگاه های ناصرآباد و بیردف در وضعیت گرایش به ناپایداری و تنها رویشگاه راشدی در وضعیت پایداری بسیار بالا قرار دارد. بر اساس این مطالعه در مجموع میزان موفقیت جنگلکاری های انجام شده 25/9 درصد است. نتایج ارزیابی پایداری نشان داد به جز رویشگاه راشدی، همه خورهای جنگلکاری شده در وضعیت ناپایداری قرار دارند. مکان یابی نامناسب و وقوع طوفان گونو در سال 1386 دلیل اصلی عدم موفقیت 74/1 درصدی عملیات جنگلکاری در منطقه است. 

تضاد بین مسائل و نیازهای اجتماعی و اقتصادی در سطوح مختلف به خصوص در سطح جوامع محلی و رویکردهای برنامه ریزی و مدیریت در عرصه های جنگلی، بعنوان بزرگترین معضل عدم اجرای موفق برنامه ها و طرح های مربوط به جنگلهای کشور مطرح است. تحلیل جایگاه مسائل اجتماعی در فرایند برنامه ریزی و مدیریت جنگل های کشور از چشم انداز میان رشته ای با تحلیل پژوهش های انجام شده در حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مرتبط با منابع طبیعی و جنگلداری کشور، هدف این مقاله بوده است. در همین راستا با بهره گیری از روش کیفی تحلیل مضمون، به تحلیل محتوای آثار پژوهشی مرتبط در بازه 10 ساله 1388 تا 1398 اقدام گردید. 217 مقاله برای بررسی اولیه و 31 مقاله نهایی جهت استخراج مضامین بکار رفته در خصوص مسایل اجتماعی و مدیریت جنگل انتخاب گردید. مطابق این بررسی 372 مضمون فرعی در قالب 14 مضمون اصلی و 2 بعد مدیریتی و ساختار اجتماعی و اقتصادی طبقه بندی گردید. این تحلیل نشان می دهد مسائل و مضامین اصلی و فرعی مرتبط با ساختار اجتماعی و اقتصادی مناطق جنگلی کشور که در خود مسائل اجتماعی را موجب می شوند در سطح بسیار کوچک و محصور در حلقه مدیریت اجرایی جنگل های کشور واقع شده اند. بدین معنی که در فرایند تصمیم گیری این مضامین تنها و صرفاً نقش تسهیل کنندگی را عهده دار هستند. این موضوع عامل اصلی موفق نبودن اجرای طرح های جنگل داری و مستمر بودن تخریب جنگل در رویشگاه های جنگلی شمال و خارج از شمال است.

مقدمه: جوامع محلی به طور سنتی و تاریخی با طبیعت و اجزای ساختاری آن در ارتباط هستند. در این تعامل، نیازهای معیشتی مرتفع و زیست روستایی و عشایری شکل می گیرد. تنوع فرهنگی و اجتماعی در جوامع محلی، موجب تنوع در مواجهه و بهره گیری از منابع طبیعی می شود. هدف پژوهش: در این مطالعه با استفاده از رویکرد کیفی تحلیل مضمون، تلاش شده است پس از معرفی شهرستان های بختیاری نشین در حوزه جنگل های زاگرس، مقالاتی که به تحلیل مسائل اجتماعی و اقتصادی جوامع جنگل نشین بختیاری پرداخته اند مشخص و در ادامه وابستگی های این جوامع به منابع جنگلی معرفی گردد. روش شناسی تحقیق: این مقاله از نوع توصیفی است که با روش کیفی تحلیل مضمون، به تحلیل محتوای آثار پژوهشی مرتبط با موضوع مواجهه جوامع محلی با عناصر جنگلی زاگرس مرکزی پرداخته است. قلمروجغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی پژوهش حاضر جوامع محلی بختیاری نشین زاگرس مرکزی می باشد. یافته ها و بحث: در مجموع 11 شهرستان بختیاری نشین در داخل یا مجاورت جنگل های زاگرس توزیع شده اند. از 13 مقاله بررسی شده، 11 مقاله به استان چهارمحال و بختیاری و تنها 2 مورد به استان لرستان اختصاص دارد. مطابق این بررسی شکل های اصلی تقاضا و وابستگی جوامع محلی بختیاری نشین مستقر در درون و مجاور عرصه های جنگلی زاگرس مرکزی شامل چوب هیزمی، زراعت زیر اشکوب، چرای دام، استفاده از گیاهان دارویی و خوراکی، برداشت میوه های جنگلی، توسعه مساکن روستایی و تفرج است. نتایج: نکته قابل توجه و عمدتا مغفول مانده در تحلیل رابطه انسان با جنگل این است که رابطه یاد شده صرفا فرایندی مکانیکی و ابزارگرایانه نیست که تنها جوامع محلی تنها برای رفع نیازهای خویش به جنگل به چشم منبع تأمین نیازها نگاه کنند، بلکه این رابطه حالت وجودی و هستی شناختی دارد که وابستگی مستقیم موجودیت جنگل نشینان به جنگل را تحقق می بخشد.