حبیب الله فصیحی

بوستان ها از اجزاء اساسی چشم انداز شهری و واجد عملکردهای فراوان هستند. هرچه جوامع، شهرنشین تر و فشرده تر می شوند در اختیار بودن بوستان برای بهبود کیفیت زندگی شهری، اهمیت حیاتی تری می یابد. در این مقاله به روش ارزیابی- تحلیلی و نیز بر مبنای سنجه های مقاومت سفر و رویکرد حداقل فاصله با استفاده از تکنیک بافری در GIS، میزان برخورداری محلات شهری منطقه 20 شهرداری تهران از بوستان های شهری و دسترسی به این فضاها مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته های تحقیق نشان داد که این منطقه با 87/6 درصد زمین تحت این کاربری و سرانه 47/4 مترمربع، در مجموع وضعیت متوسطی به لحاظ برخورداری از این فضاها داشته و در آن، قسمت های حاشیه ای نوساز وضعیت برخورداری و دسترسی بهتری را نسبت به بافت های قدیمی مرکزی منطقه نشان می دهند. در بیش از 90 درصد منطقه، فاصله تا نزدیک ترین بوستان کمتر از 400 متر است و هیچ پهنه مسکونی در آن بیشتر از 800 متر از بوستان فاصله ندارد. نیمی از پهنه های مسکونی حداقل به 4 بوستان، 2/62 درصد حداقل به 3 بوستان و نزدیک به 80 درصد حداقل به دو بوستان دسترسی دارند. با وجود برخورداری منطقه از بوستان های زیاد، توزیع جغرافیایی نامتوازن بوستان ها سبب شده که حوزه های پوششی بسیاری با یکدیگر همپوشانی داشته باشند به طوری که جاهایی حتی در همپوشانی حوزه پوشش 15 بوستان قرار دارد در حالی که 9/5 درصد جمعیت و 14/7 درصد از مساحت منطقه تنها در حوزه پوشش یک بوستان و 61/2 درصد مساحت و 27/0 درصد جمعیت تحت حوزه پوشش بوستان قرار ندارد. تغییر و تبدیل گورستان های متروکه واقع در محلات مرکزی به بوستان از پیشنهادهای پژوهش می باشد.

از اوایل سال 2020 میلادی، همه گیری جدیدی با عنوان کووید-19، فضاهای شهری را تحت تأثیر خود قرار داد و به دنبال خود موجی از تحولات در ابعاد کالبدی، فضایی و اقتصادی شهر ایجاد کرد؛ به طوری که از یک پدیده پزشکی به پدیده اجتماعی، اقتصادی و در پی آن شهر و شهرنشینی تبدیل شد. از سوی دیگر در طول سال های 2021-2020، فاصله فیزیکی تعیین شده توسط مراجع ذی ربط به عنوان اولین راه حل پاسخگویی به بحران و به منظور جلوگیری از ابتلا به کووید-19 به شدت دسترسی افراد به فضاهای شهری را تحت تأثیر قرار داد. ازاین رو این پاندمیک موجب ترغیب و به تحرک واداشتن خرق عادت و نوآوری های کوتاه مدت و راهکارهای سریع به مشکلات فوری شد، به طوری که همه گیری فرصت های واقعی برای بازنگری در فضای شهری ارائه کرد. دراین بین کشور ایران و بالأخص کلان شهر تهران از این بحران مصون نبوده و با توجه به جایگاه کلان شهر تهران به عنوان پایتخت سیاسی-اداری و تصمیم گیری کشور به عنوان مطالعه موردی انتخاب گردید. این پژوهش از حیث هدف، کاربردی و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و به منظور تجزیه وتحلیل داده ها و تعیین عامل های اصلی از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است. نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی 40 گزاره تحقیق در خصوص تحلیل اثرات بحران پاندمیک (کووید-19) در بازتعریف فضاهای شهری تهران به لحاظ داشتن بار عاملی مساوی یا بیشتر از 6/0 (معیار مبنا) در 3 حیطه اصلی (بازطراحی، هوشمند سازی، چندمنظوره سازی) دسته بندی شدند. ازاین رو با توجه به بار عاملی، قرارگیری آن ها در هر عامل و ارتباط بین گزاره ها، 3 عامل اصلی، بازطراحی با 29 گزاره (167/41 درصد از واریانس کل)، هوشمند سازی با 7 گزاره (192/15 درصد) و چندمنظوره با 4 گزاره (196/9 درصد) شناسایی و به عنوان عامل های اصلی تأثیرگذار در بازتعریف فضاهای شهری شهر تهران شناخته شدند.د.

امروزه ورزش با سبک زندگی مدرن شهری آمیخته گردیده و در راستای توسعه ورزش، سه هدف مهم موسوم به سه A مورد توجه می باشد که نخستین آنها بهبود دسترس پذیری است. در این مقاله به روش ارزیابی- مقایسه ای و با بهره گیری از تکنیک بافری در سیستم اطلاعات جغرافیایی و شاخص سرانه دسترسی، وضعیت دسترسی به مکان-های ورزشی در منطقه 20 شهرداری تهران مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته های تحقیق، میانگین سرانه دسترسی به مکان های ورزشی را 0/6 مترمربع، حداکثر آن را 0/8 و حداقل 0/027 مترمربع نشان داد. میزان دسترسی از استانداردهای جهانی و میزان های پیشنهادشده برای شهرهای کشور بسیار پایین تر بوده اما نسبت به میانگین شهر تهران تاحدودی بهتر است. جدا از پایین بودن کلی سرانه دسترسی، نابرابری های زیادی در سطح محدوده مطالعاتی مشهود است. گرچه تمامی منطقه تحت دسترس مکان های ورزشی هستند اما قسمت هایی تنها در حوزه دسترسی یک مکان ورزشی قرار دارند در حالی که در قسمت هایی، حوزه دسترسی 13 مکان ورزشی همپوش هستند.

موقعیت استراتژیک و ارتباطی شهرستان البرز باعث می شود که این منطقه در معرض جریانات و نیروهای مختلفی قرار گیرد. بنابراین به منظور قرار دادن شهرستان در مدار توسعه، ابتدا لازم است که به شناسایی وضعیت موجود در ابعاد مختلف توسعه پرداخته شود و بر اساس چنین شناختی میزان نابرابری ها و کاستی ها موجود را مشخص کرده و در نتیجه مسیر را برای اتخاذ برنامه های توسعه آتی منطقه هموار نمود. بنابراین در پژوهش حاضر، به منظور تعیین سطح توسعه یافتگی شهرستان البرز وضعیت نقاط شهری در ابعاد مختلف کالبدی، فناوری، مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با استفاده از روش آماری و مدل الکتره مورد ارزیابی و رتبه بندی قرار گرفتند. این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی، بر اساس روش تحقیق کمی- تحلیلی و روش گرد آوری داده ها نیز اسنادی بوده و بدین منظور از داده های مرکز آمار در سال 1390و اسناد مرتبط با توسعه منطقه ای استفاده شده است. نتایج پژوهش در57 شاخص مورد مطالعه حاکی از داشتن وضعیت بهتر شهر کرج در 4 بعد کالبدی، اجتماعی، مدیریتی، دانش و فناوری بوده و بهترین وضعیت برای ابعاد اقتصادی و زیست محیطی نیز به ترتیب مربوط به شهرهای محمد شهر و آسارا می باشد. نتایج نهایی مدل بیانگر قرار گیری شهرهای کرج و گرمدره در رتبه اول توسعه بوده و شهرهای کمالشهر و ماهدشت نیز سطح میانه توسعه را دارا می باشند. در مراتب بعدی شهر های آسارا و محمد شهر با برخورداری از کم ترین میزان توسعه در جایگاه سوم سطح توسعه قرار می گیرند.

توجه به بافت تاریخی شهرها (رشته استوار پیونددهنده جامعه با گذشته و احیاگر هویت شهرهاست) پیوسته بیشتر شده و حراست از آن نیز نیز در کانون توجه زمامداران جوامع قرار گرفته است. هدف از پژوهش حاضر شناسایی مؤلفه هایی با قابلیت و استعداد آسیب رسانی به بافت تاریخی شهر شوشتر و تعیین مراتب شدت آسیب هر کدام از مؤلفه هاست. روش تحلیل، اکتشافی و توصیفی-تحلیلی است. اطلاعات و داده ها از منابع اسنادی و نیز از پیمایش حاصل شده است. نمونه آماری 11 فرد خبره بوده که از میان مدیران مجرب شهرداری و اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برگزیده شده است. ارزیابی بر پایه مدل پاستاکیا صورت گرفته که در آن با توجه به موضوع پژوهش حاضر تغییراتی اعمال شده است. یافته های پژوهش گویای عملکرد 34 مؤلفه آسیب زا در بافت تاریخی شوشتر بوده که در مجموع، قابلیت و استعداد آسیب «سطح زیاد» را آشکار کرده است. از سه بُعد بررسی شده، مؤلفه های بُعد کالبدی-محیطی نقش بیشتری را در آسیب رسانی داشتند و نیز شدت زیادتر آسیب ها مربوط به این بُعد است. تعداد بیشتر مؤلفه های این بُعد نیز شدت آسیب را در سطح «بسیار زیاد» نشان دادند؛ در حالی که در هر کدام از دو بُعد اجتماعی-فرهنگی و نهادی، ضمن داشتن تعداد کم مؤلفه آسیبِ شناسایی شده، نیمی از مؤلفه ها نیز شدت آسیب را در سطح «متوسط» و پایین تر نمایان کردند. حفظ بافت تاریخی ضمن اینکه نیازمند اعتبارات کافی و بهره مندی از دانش، فنون و ابزار روز است، مستلزم ارتقا آگاهی شهروندان و اصلاح نظام مدیریتی و قوانین نیز است.جرح و تعدیل مدل ارزیابی پاستاکیا و منطبق سازی آن بر هدف های پژوهش حاضر کار بدیعی است که صورت گرفته است.

هدف این پژوهش بررسی توزیع فضایی داروخانه ها در سطح منطقه 20 شهرداری تهران است. روش پژوهش ارزیابی-تحلیلی بوده و در آن از روش های آمار فضایی و تکنیک بافری در سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. داده های مورد استفاده مشتمل بر موقعیت و مشخصات داروخانه ها، لایه های اطلاعاتی کاربری زمین، خیابان ها و بلوک های جمعیتی سال 1395 بوده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که در محدوده مطالعاتی به طور میانگین در ازاء هر 7562 نفر یک داروخانه فعال وجود دارد که در حدود استانداردهای جهانی اما پایین تر از نصاب های تعریف شده در ایران است. برای رسیدن وضعیت استاندارد وزارت بهداشت، محدوده مطالعاتی نیازمند 42 داروخانه جدید است. در تحلیل های نزدیک ترین همسایه، نسبت نزدیک ترین فاصله همسایگی، 77/0 محاسبه گردید. در تحلیل خوشه ای چند فاصله ای، منحنی نتایج مشاهده شده بالاتر از منحنی نتایج مورد انتظار بود. در شاخص موران، Z Score حاصل نزدیک به 1 (99/0) به دست آمد. موارد فوق همه گواه توزیع خوشه ای داروخانه ها در منطقه است. ترسیم حوزه های خدماتی هر داروخانه به شعاع 330 متر نیز نشان داد که 51 درصد از سطح منطقه که 7/۶۰ درصد از جمعیت به سر می برند، تحت حوزه خدماتی دست کم یک داروخانه قرار داشته و اما بقیه را داروخانه ها پوشش نداده اند. از این رو گذشته از رفع کمبودها، برنامه ریزی پراکنش متناسب مراکز خدمات درمانی و بهداشتی در منطقه نیز ضروری به نظر می رسد. اطلاعات نقشه فاصله-های اقلیدسی داروخانه ها از محل های سکونت نشان داد که شایسته است مجوزهای جدید احداث داروخانه به قسمت های شمال شرقی منطقه اختصاص یابد

سنجش کیفیت محیط زندگی شهری اولین مرحله در اداره کردن و مدیریت آن است. هدف این تحقیق، ارزیابی کیفیت محیط شهری در چهار محله از منطقه 17 شهرداری تهران به عنوان نمونه هایی از بافت های ناکارآمد جنوب شهرتهران است. در این زمینه، 55 شاخص مورد استفاده قرار گرفته که داده های 29 شاخص از اسناد آماری و منابع مکتوب به دست آمده و بقیه با پیمایش کسب شده اند. نمونه آماری بنا به مدل کوکران به تعداد 378 سرپرست خانوار از روی جامعه آماری 28235 خانوار ساکن محلات تعیین شده است. داده های پیمایشی با ابزار پرسشنامه گردآوری شده اند. داده های دسته نخست، با توجه به رقم های استاندارد، با دامنه ارقام 5-1 انطباق یافته و با داده های پیمایشی هم سو و هم مقیاس شده اند. سطح کیفیت محیط برای هر شاخص به صورت درصدی از شرایط مطلوب محاسبه شده و مبنای تحلیل قرار گرفته است. یافته ها دلالت بر وضعیت نامطلوب کیفیت محیط در محلات مورد مطالعه دارند. وضعیت نسبی بهتر از آن 11 شاخص محیط زیستی است که تقریباً نیمی از شرایط مطلوب در آنها مشهود است. کالبد محلات همه از نظر تخصیص کاربری های عمومی و خدماتی، کاستی دارند. محله مقدم پایین ترین و محله بلورسازی بالاترین رقم کیفیت محیط را در تمامی ابعاد دارا هستند. برای ارتقاء کیفیت محیط تسریع در نوسازی بافت با تسهیل مقررات و استفاده از فضای آزاد شده از با به زیربردن خط های آهن برون شهری که در حال حاضر معارضات قضایی دارد و نیز بهزیر بردن بخش باقی مانده از خطوط ریلی که از محلات گذر می کنند، توصیه می گردد.

ارتقاء مطلوبیت فضاها که به معنای پذیرفته شدن آنها از جانب مردم و تأثیرگذاری بر استفاده کنندگان است، هدف مهمی از بازآفرینی شهری است. هدف این پژوهش بررسی نقش بازآفرینی شهری در مطلوبیت محور حرم در شهرری از منطقه 20 شهرداری تهران، به عنوان یک فضای عمومی کهن است. تحقیق، روشی توصیفی تحلیلی داشته و مبتنی بر داده های پیمایشی گردآوری شده از 240 فرد نمونه از کسبه قدیمی فضای عمومی یادشده می باشد. برای تحلیل داده ها از آزمون تی تک نمونه ای در نرم افزار SPSS  و مدل معادلات ساختاری نرم افزار AMOS استفاده شده است. یافته های تحقیق حاکی است که مطلوبیت فضا در ابعاد کالبدی و اجتماعی بالاتر از حد متوسط و در ابعاد محیط زیستی و اقتصادی، پایین تر از حد متوسط قرار دارد. قابلیت فضا برای حضور زنان و حضور افرد در سنین مختلف، تسهیلات عبور پیاده، ایمنی فضا، دسترسی مناسب، آسایش استفاده کنندگان، و احساس تعلق به فضا شاخص هایی از 25 شاخص مطلوبیت فضا بوده اند که وضعیت موجود، شرایط مطلوب تری از آنها را ارائه می دهد. از آن جا که طرح های اجرا شده بیشتر ماهیتی کالبدی و فیزیکی داشته و کمتر فرهنگی یا اجتماعی بوده اند، شاخص ها و ابعاد مربوط به این ابعاد نیز دستخوش تغییر و تاثیرپذیری زیادتری گردیده اند. تسهیل حضور زنان، تسهیل عبور پیاده، ایمن سازی فضا، زیباسازی فضا، رفع آلودگی صوتی و توجه به تنظیف فضا سبب شده که شاخص های مربوط تاثیرپذیری و تغییرات مثبت بیشتری را نمایان سازند. طرح های بازآفرینی اجرا شده از ابعاد فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی غفلت نموده و از این رو فضا به لحاظ مطلوبیت، در این ابعاد کاستی و ضعف زیادتری دارد.

بوستان ها در زمره فضاهای عمومی شهری قرار دارند که با صنعتی شدن جوامع و فشردگی جمعیت در فضاهای مصنوع، نیاز به آنها احساس شده و به جزء جدایی ناپذیر طرح های زیرساختی شهری تبدیل گردیده اند. این پژوهش به بررسی وضعیت برخورداری از بوستان ها و تحلیل دسترسی پذیری به این فضاها در شهر 540 هزار نفری اسلامشهر پرداخته است. روش تحقیق ارزیابی- مقایسه ای بوده و در آن برای تحلیل برخورداری، از شاخص های سرانه و کاربری زمین استفاده شده و برای تحلیل دسترس پذیری مبتنی بر سنجه های مقاومت سفر، ابزار بافری سیستم اطلاعات جغرافیایی به کار گرفته شده است. یافته های تحقیق نشانگر سرانه پایین بهره مندی از بوستان ها (2/2 مترمربع) و نسبت پایین کاربری زمین (3/1 درصد پهنه شهر) بوده است. همچنین توزیع فضایی بوستان ها بسیار نامتوازن بوده به طوری که حدود 42 درصد مساحت شهر که در آن بیش از 5/29 درصد جمعیت به سر می برند در حوزه دسترس بوستان ها قرار نمی گیرد در حالی که در جاهایی از جنوب شهر، حوزه دسترس 10 بوستان با یکدیگر همپوش هستند. به لحاظ دسترسی، منطقه چهار شهرداری در جنوب اسلامشهر وضعیت مناسب تری داشته است به طوری که نیمی از ساکنان آن در فاصله حداکثر 60 متر از یک بوستان به سر می برند. در مقابل منطقه 5 شهرداری تنها واجد یک بوستان بوده و فاصله اغلب ساکنان تا بوستان زیاد است. تحقق عدالت محیطی اقتضا دارد که کاربری بوستان در سطح شهر افزایش یافته و به ویژه کاربری های جدید در پهنه های     دسترس ناپذیر استقرار یابند.

رضایتمندی به عنوان یکی از روش های کارآمد برای ارزیابی موفقیت برنامه ها و طرح های توسعه شهری مطرح است و ابزاری برای سنجش اینکه در حال حاضر کدام نوع مسکن و محیط سکونت نیازها، انتظارات و آرزوهای ساکنان خود را برطرف می کنند، به شمار می آید. هدف این مقاله، مقایسه محلات امیریه و پای توپ شهر بجنورد به لحاظ میزان رضایت ساکنان از سکونت و زندگی در این محلات است. داده های مورد تحلیل، پیمایشی هستند و با ابزار پرسشنامه از 229 سرپرست خانوار نمونه ساکن در شهر بجنورد کسب شده اند. 26 متغیر شامل شاخص های مربوط به خانه و محله با توجه به ادبیات تحقیق انتخاب شده و اطلاعات پیمایشی مربوط به آن ها به نرم افزار SPSS واردشده اند تا آزمون تی تک نمونه ای اجراشده و پارامترهای آماری دیگر محاسبه گردند. تهیه نقشه های پهنه بندی با تعیین و ورود مختصات نقاط موقعیت پاسخگویان به سیستم اطلاعات جغرافیایی و تهیه یک لایه نقطه ای واجد اطلاعات ارزیابی پاسخگویان از گویه ها، صورت گرفته است. رضایت از سکونت در مجموع در محلات موردمطالعه در سطح پایین تر از متوسط قرار داشته و در محله پای توب اندکی بالاتر از محله امیریه است. رضایت پاسخگویان در مورد شاخص های مربوط به خانه، پایین تر از شاخص های مربوط به محله است. در نقشه پهنه بندی، بیش از 90 درصد از سطح پهنه مطالعاتی به لحاظ کلی سطح رضایت متوسط از سکونت را نمایان ساخته و اندک قسمت هایی نیز سطح رضایت کم را نشان می دهند که بیشتر منطبق بر شمال شرق محله امیریه و جنوب غرب محله پای توپ هستند. آنچه بیشتر سبب تنزل رضایت گردیده، شاخص های با ماهیت کالبدی هستند تا شاخص های اجتماعی. در خصوص امکانات و خدمات زندگی، بیش از آنکه کمیت و صرف وجود خدمات در جلب رضایت تأثیرگذار باشد، کیفیت خدمات مؤثر هستند. برای ارتقاء رضایت سکونتگاهی توجه به بازآفرینی محلات و بهبود کیفیت مسکن ضروری هستند.

بهره مندی از محل اقامت رضایت بخش یکی از با ارزش ترین جنبه های زندگی مردم و یکی از عناصر اصلی استانداردهای زندگی مادی است. هدف این پژوهش، ارزیابی کیفیت مسکن در محله کیانشهر تهران و پی بردن به تفاوت های فضایی کیفیت مسکن در سطح این محله است. کیانشهر محله ای از منطقه 15 شهرداری در جنوب شرق تهران با حدود 508 هکتار مساحت و 77201 نفر جمعیت است. پژوهش ماهیتی کاربردی و روشی توصیفی - تحلیلی دارد. داده ها برگرفته از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 و نیز پیمایش است. نمونه آماری پیمایش متشکل از 378 سرپرست خانوار ساکن هستند. ابزار گردآوری داده در پیمایش پرسشنامه حاوی 28 گویه برای ارزیابی 28 شاخص بوده است که پاسخگو باید در 5 طیف کیفی از بسیار خوب تا بسیار بد، هر گویه را ارزیابی می کرد. تحلیل ها با قیاس میانگین رقم ارزیابی شده با رقم میانگین فرضی صورت گرفته اند و برای تحلیل فضایی، مختصات نقاط موقعیت افراد پاسخگو در سیستم نصف النهار جهانی تعیین شدند و از آنها یک لایه واحد با عارضه های نقطه ای، تشکیل و نقشه توزیع فضایی با ابزارهای Interpolation و Symbology در Arc GIS ترسیم شد. یافته های تحقیق بیان کننده سطح متوسط کیفیت مسکن هستند. از 28 شاخص، 1 شاخص سطح بسیار مطلوب، 7 شاخص سطح مطلوب، 3 شاخص سطح نامطلوب و 15 شاخص سطح متوسط را نشان دادند. نوعی دوگانگی در کیفیت مسکن محله وجود دارد؛ به گونه ای که در یک سوم محله که نخستین مجموعه های آپارتمانی ارزان قیمت برای طبقات کم درآمد در اواخر دهه 1350 و اوایل دهه 1350 بنا شده اند، کیفیت مسکن بسیار نازل بوده است؛ در مقابل، در دو سوم سطح محله که در دو سه دهه اخیر در آنها ساخت و ساز در زمین های خالی یا نوسازی بافت انجام گرفته، شهرسازی مبتنی بر طرح جامع بوده است و ساختمان ها منطبق با اصول مهندسی بنا شده اند؛ بنابراین، کیفیت مسکن در سطح بالاتر قرار دارد. کیفیت مسکن در محله مطالعه شده رابطه نزدیکی با قدمت بلوک های ساختمانی و زمان احداث دارد؛ به طوری که در قسمت های قدیمی تر، ساختمان ها از لحاظ کیفیت مصالح و رعایت اصول مهندسی ساختمان و همچنین ازنظر طراحی و خدمات، به دلیل عدم انطباق پذیری با مقررات طرح جامع و کنترل مدیریت شهری، از سطح نازل تری برخوردارند.