فاطمه علایی رحمانی

شناخت منابع یک اثر، کمک شایانی به فهم آن اثر می کند و از جمله مسائلی است که موجب افزایش بینش و محتوای علمی اثر می شود. یکی از آثار در حوزه تفاسیر روایی که در قرن اخیر به رشته تحریر درآمده، کتاب « التفسیر الاثری الجامع » است. این کتاب دربردارنده ارجاعات مختلف از تفاسیر شیعی و اهل سنّت است. در این مقاله به بازشناسی و تحلیل کمّی منابع استفاده شده در تفسیر سوره حمد در این کتاب پرداخته شده و با تفکیک موارد، در جداول مخصوص به خود درج شده است. سپس با استفاده از نرم افزار، جداول و نمودار های مقایسه ای تشکیل شده و به تحلیل آماری منابع پرداخته شده است. در نهایت از تحلیل نمودارها نتایجی حاصل شده که در بررسی و شناخت این کتاب مفید است؛ ضمن آنکه مطالعه موردی سوره حمد در بازشناسی منابع کتاب، اتقان این کتاب را مبرهن می گرداند.

گرایش به مباحث عرفانی در دوره معاصر و نیاز مبرم به بازبینی متون عرفانی ، پژوهش گران را بر آن می دارد تا نگاهی دوباره به آثار عرفانی دوره های گذشته بیندازند. در این میان، کتاب منازل السائرین از جمله منابع مهم در عرفان عملی است که مجموعه ای نظام مند را جهت طی مراحل کمالات انسانی برای سالک طریق ترسیم می کند. در این پژوهش به شناسایی عامل محرک در این نظام و تطبیق آن با نظام عرفان عملی مبتنی بر نهج البلاغه پرداخته شده است. بر این اساس، «یقظه» عامل محرک در نظام منازل السائرین، و «تفکر» عامل محرک در نظام مبتنی بر نهج البلاغه است . نقطه تلاقی این دو نظام در بحث شناخت عامل محرک ، بهره گیری از انوار عقلانیت است که در دستیابی به مقام «تفکر» نقش زیر بنایی و در رسیدن به مقام «یقظه» به عنوان یکی از اسباب آن مطرح شده است.

کلام امامان معصوم(ع)، پس از قرآن کریم، از مهمترین منابع در تبیین معارف دینی هستند که با تجزیه و تحلیل کلام این بزرگواران می توان به دیدگاه ها و مبانی نظری کلام شان دست یافت. در این میان، صحیفه سجادیه که شامل دعاهای امام سجاد(ع) است، از محتوا و مضامین دقیق اخلاقی، تربیتی و اعتقادی برخوردار است. دعاهای 44 و 45 صحیفه سجادیه با عناوین دعا به هنگام فرارسیدن ماه رمضان و دعای وداع با ماه رمضان، مشتمل بر نکات اخلاقی و تربیتی نسبتاً جامعی است که تحلیل آن ها بیانگر ژرفای معارف امام چهارم(ع) در خصوص دعا در ماه رمضان است. در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا و تکنیک تحلیل مضمون، مضامین موجود در این دعاها بررسی شده و در نهایت، ساختار این دو دعا ترسیم شود. در پرتو بررسی صورت گرفته، نتایج تحلیل نشان داد محتوای این دو دعا مشتمل بر موضوعات شناخت فضائل ماه رمضان، تحمید الهی، درخواست بخشش، الهام شکر از سوی خداوند، انفاق در راه خدا، درخواست توفیق اعمال صالح و صلوات است. امام سجاد(ع) در این دو دعا، نمونه عالی از ادب نیایش در ماه رمضان را به تصویر کشیده است که این امر عاملی برای صیقل جان و آرامش روح و رابطه بین انسان و خالق هستی است.

یکی از رویکردهای مفسران عصری، با هدف کاربست و تطبیق آیات هم سیاق آیه اکمال در قرآن، رویکرد تفسیر فرهنگی است. برخی از مفسران با اشاره به تحولات گوناگون معنای نعمت ذیل این آیه، در طراحی الگویی ساختاری، برای اثبات معنای نعمت به معنی «ولایت الهی» تلاش کرده اند. پژوهش پیش رو با روش توصیفی تحلیلی سیر تطور معنای نعمت را با تأکید بر آراء مفسران، به ویژه با نگاه عصری و تفسیر فرهنگی بررسی می کند. مهم ترین یافته های پژوهش حاکی است که مفسران در تفاسیر فرهنگی از طریق تأکید بر ضرورت تشریع احکام توسط پیامبر برچیده شدن پدیده نسخ بعد از نزول این آیه را نتیجه گرفته اند. لذا مانایی آموزه های قرآنی، اکمال دین و همچنین واکاوی شبکه ارتباطی آیات مراد از نعمت در آیه مذکور به معنای ولایت و تطبیق آن با ولایت امیرمؤمنان علی را به عنوان مصداق برتر تأیید می کند. از منظر نگارندگان این پژوهش، مبنای معناشناختی و مصداق شناختی نگره مذکور محل بررسی و بازاندیشی است. اختصاص و محدود کردن نعمت به مراسم حج به تضییع محتوا و پیام آیه می انجامد و تبعات عدم فهم دقیق تر آیه را به دنبال دارد. از جمله راهبردهای مفسران تفسیر فرهنگی، بیان معانی گسترده تر نعمت از جمله اسلام و شناخت با توجه به تفسیر روشمند آیات و اصل فرازمانی و فرامکانی بودن قرآن است.

تبیین تأویل آیات قرآنی در مواجهه با دلالت انگاری آیات ، یکی از دغدغه های مفسران شیعه و سنی به شمار می آید . شناسایی دقیق وجود افتراق و اشتراک فریقین در دلالت ها و تأویلات یک آیه ، به فهم بهتر آیات و دست یابی به مقصود آن سوره می انجامد. در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی ، اختلاف فریقین در تفسیر و مراد آیات " وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَهٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَهٌ " مورد بررسی قرار گرفته است . اختلاف اصلی مطرح در این آیات بدین صورت است که گروهی آیه را تأویل به رؤیت قلبی و حقیقت ایمانی و معرفت عقلی خداوند در قیامت و گروهی دیگر آن را به معنی مشاهده ی نعمات بهشتی و رحمت الهی تفسیر و تأویل می کنند. در روایات شیعی، ائمه ی اهل بیت، (علیهم السلام) به خصوص امام رضا (علیه السلام) مخاطب خود را با استدلال های عقلانی و نیز ارجاع به آیاتی نظیر « لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ » دعوت می کند. از رهگذر تحلیل و بررسی این آیات چنین بدست می آید که اهل سنت به اتفاق تا قرن سه هجری به بحث تفسیر مادی از «نظر» در آیه مذکور نپرداختند. زیرا مکتب کلامی اشاعره تا قرن 2 و 3 وجود نداشته و از اواخر قرن سه هجری، مکتب معتزله موضوع بحث محافل بوده است.

اهل «تقوی» در لسان قرآن به «متقین» نام بردار هستند. این واژه در زمره واژگان پربسامد قرآنی است و در نظام معنایی قرآن در ارتباط با کلمات دیگر صبغه معنا شناسانه ویژه ای می یابد. طیف وسیع و گستردگی مفهوم متقین در قرآن و بررسی ساختار و سیاق آیات متمرکز بر فهم «تقوی» سبب فهمی درست و جامع از آیات قرآن می شود .نوشتار حاضر ضمن استخراج فهم ساختاری متقین با توجه به سیاق مقامی و مقالی ، در پی پاسخ گویی به این سؤال است که مطابق آیات قرآنی کدام یک از واژگان و مفاهیم با «متقین» بر محور هم نشینی ، دارای رابطه معنایی یا تقابل معنایی اند. بررسی توصیفی تحلیلی معنای لغوی «تقوی» در قرآن حکایت از آن دارد که تمامی معانی گفته شده برای آن ازجمله: حفظ، ستر، خوف، حذر، تجنب ذیل این معنا قرار می گیرند. از ره گذر تحلیل کاربردها و مفاهیم هم نشین با این واژه مشخص شد که مفاهیمی مانند: ترساندن از عذاب الهی تا القای مفاهیم نیکوی اجتماعی نظیر: عدالت، قول سدید، عدم عصیان، عدم تعصب را در برمی گیرد. در حقیقت، مفهوم «تقوی» در بافت سوره های قرآن، مفهومی همه گیر است بدین معنی که همه نیکی ها را شامل شده و همه بدی ها را از خود نفی می کند و در حقیقت اهل تقوا اختصاص به مؤمنین ندارد بلکه در قرآن مشرکان و کفار هم دعوت به تقوا شده اند.

کشف تناسب میان آیات از موضوعات مهم در عرصه مطالعات علوم قرآنی است که در فهم مراد خداوند از نزول آیات و سور مؤثر است، به همین دلیل مفسران و دانشمندان علوم قرآنی از دیرباز به کشف این ارتباط اهتمام ورزیده اند. با این وجود ویژگی های خاص این موضوع و گستردگی دامنه این مبحث سبب شده، تبیین موضوع تناسب اسماء الحسنی هر سوره با محوریت غرض آن سوره با ابهاماتی مواجه شود. نوشتار حاضر این نوع از تناسب را در سور مفتوحه با واو سوگند در جزء سی ام قرآن کریم (النازعات، البروج، الطارق، الفجر، الشمس، اللیل، الضحی، التین، العادیات) مورد بررسی قرار داده است، ابتدا معنای لغوی اسماء ذکرشده در هر سوره بیان گردیده، سپس رابطه میان این اسماء با غرض اصلی آن سوره تبیین شده در نتیجه اسماء مذکور در هر سوره از سور مورد نظر و غرض آن هم راستا و متناسب هستند.

روابط افراد و جوامع مسلمان با دیگر افراد و ملل مسلمان و غیرمسلمان از موضوعاتی است که در آیات قرآن کریم بدان پرداخته شده است. لزوم مرزبندی از مسائل مرتبط به روابط مسلمانان است در اسلام و آیات الهی بدان تأکید شده است. گاه مرزبندی در حوزه ی جغرافیایی و زمینی است؛ گاه در مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و دینی. با توجه به ضرورت مرزبندی اعتقادی، سیاسی و اجتماعی ایران اسلامی با دشمنان و لزوم اطاعت و تبعیت از قرآن کریم، پژوهش حاضر با استفاده از فرایند تحلیل مضمون و نرم افزار MAXQDA به بررسی آموزه های قرآنی در مرزبندی ارتباط ولایی پرداخته است. بررسی این آموزه ها بیانگر آن است که در آیات الهی درباره ی این موضوع چهار رویکرد اثبات، نفی، نهی و ذم وجود دارد. مضمون اثبات به دو مضمون فرعی جبهه ی حق و جبهه ی باطل قابل تقسیم است. جبهه ی حق شامل مضامین پایه خداوند، پیامبر(ص)، مؤمنان و فرشتگان می شود و جبهه ی باطل شامل مضامین پایه ی شیطان، طاغوت، کافران، یهود و نصارا و ظالمان می گردد. مضامین پایه ی نفی نیز شامل سه گروه غیرخداوند، کافران و مؤمنان غیرمهاجر می شود. همچنین خداوند مؤمنان را از ارتباط ولایی با کافران، یهود و نصارا، مسخره و بازی گیرندگان دین، افراد مورد غضب الهی و دشمنان خود و خداوند نهی می فرماید و درنهایت، ولی قرار دادن شیطان و نسلش به جای خداوند و ولی قرار دادن کافران نیز درآیات الهی مورد مذمت قرار گرفته است.