حسین فقیهی

ادبیات، اعم از نثر و نظم همه آنها به صورت منسجم و یکدست نیستند، بلکه برخی در مرتبه عالی، برخی متوسط و بعضی نیز ضعیف اند و همین موضوع اندیشمندان سخن سنج را بر آن داشته است تا به نقد سره و ناسره آن بپردازند و نقد ادبی آن است که به ارزش و اعتبار آثار ادبی پرداخته شود و نیک و بد آن در معرض دید خوانندگان آن آثار قرار گیرد. با این بیان می توان فهمید که یک اثر ادبی، به ویژه شعر، آن است که منتقد با نگرش عمیق و دقیق، عبارات و مضامین آن را ارزیابی کند. در نقد ساختاری، اجزای یک سروده را نباید به صورت کیبعدی بررسی کرد، بلکه باید در مقوله های آوایی، لغوی و نحوی نیز تجزیه و تحلیل نمود و در بررسی آوایی به ساختار وزن، قافیه، ردیف و موسیقی کلام و معنی شعر نیز توجّه ویژه کرد. با این توصیف بررسی ساختار شعر، امکان پذیر نیست جز آنکه در پرتو تصویرهای خیالی انجام گیرد. شعر قیصر امین پور، شاعر دردآشنای پس از انقلاب نیز در همین راستا گام برمی دارد. ویژگی های شعر امین پور عبارتند از: ستایش و عشق، تصویرسازی های زیبا، مذهب اعتراض، غمگنانه بودن، تکرار و بازی با کلمات، به کارگیری تلمیحات، هنجارگریزی دستوری و واژگانی، نارسایی وزن و موسیقی، حشوگویی و سروده های سست و کم ارزش، ادبیات کودکانه، تتبع از شاعران دیگر، استفاده از واژه های عامیانه و بهره گیری از آرایه های شعری از قبیل: تشبیه، استعاره، جناس، پارادوکس یا تناقض نمایی، غلوّ، مراعات نظیر، ساختار آوایی، ترکیبات نو، تضاد، تمثیل و غیره.

استدلالی از موارد با ارزش علمی است که در تمام زمینه های دانش بشری از قبیل مباحث فلسفی، حکمی، اخلاقی، شرعی، تعلیمی و ... به کار می رود. این نوع نگاه ریشه در مباحث افلاطون و ارسطو درباره ی کارکرد هنر و شعر دارد. در این میان، برداشت شاعران فارسی گو از جمله نظامی که بین شعر و حکمت و دانایی قائل به همپوشانی معنایی بودند، با دیدگاه ارسطو قرابت بیشتری دارد. زیرا او برخلاف افلاطون که شعر را محصول «جذبه و بی خبری» شاعر می دانست و «الهام» شاعرانه را به شکلی از جنون مرتبط می کرد، معتقد است شاعر که از نوعی آگاهی برتر برخوردار است، می تواند با تقلید از «واقعیت آرمانی» به تطهیر و تزکیه روح آدمی یاری رساند. بنابراین کار شاعر ریشه در نوعی منطق و خرد دارد که هر نوع نگاه استدلالی را پوشش می د هد. نظامی که بر علوم عصر خود نظیر: منطق، فلسفه،کلام، پزشکی و نجوم آگاهی داشته، همواره نتایج کاربرد حکمت و خرد را ارج نهاده است. نگاه منطقی نظامی موجب شده که او در اثبات و تأیید و تفهیم اشعارش به انواع استدلال مانند: قیاس، استقراء و تمثیل در زمینه های: ادبی، عقلی، اجتماعی، تعلیمی، تمثیلی، کلامی، تأویلی، نقلی، شرعی، جغرافیایی و تاریخی روی آورد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در خسرو وشیرین و مخزن الاسرار که به ترتیب آثاری غنایی و تعلیمی محسوب می شوند، بیشترین نوع استدلال شامل قیاس در زمینه های عرفانی، حکمی تعلیمی، پزشکی، اسطوره ای و هرمونتیک از شکل اول است، تمثیل در مرحله ی دوم قرار دارد و استقراء به ندرت به چشم می خورد.

این مقاله بر نقد جامعه شناسانه رمان معاصر تمرکز دارد. راهنمای نظری این پژوهش ایده انواع سرمایه پیر بوردیو است. بوردیو بر این باور است که نظریه سرمایه اقتصادی مارکس مبادلات را به نوع تجاریِ آن تقلیل می دهد؛ در حالی که توضیح دادن ساختار و کارکرد جهان اجتماعی بدون در نظر گرفتن سرمایه در تمام شکل هایش امری محال است. در پرتو این نظریه با بررسی انواع سرمایه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و نمادین و قدرتی که از این راه برای زنان حاصل می شود، به بازنمایی جایگاه آنان در رمان قصه تهمینه ، اثر محمد محمدعلی، می پردازیم و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و روایت شناسی به این نتیجه می رسیم که در فضای اجتماعی این رمان هیچ سرمایه متقارنی برای زنان وجود ندارد. آنان فقط با تکیه بر یک بُعد از سرمایه شان، در میان خود، به تخاصم آشکار و پنهان می پردازند؛ در همین محیط برای جای گیری در قدرت منازعه می کنند و به فرادست و فرودست تقسیم می شوند. بنابراین، اگر چه در فضاهای خرد زنانه مادرانی با «قدرت پدرانه» می بینیم، در فضای کلان اجتماعی سرمایه های تثبیت شده، کلان، و گسترده متعلق به مردان است و زنان قصه، حتی تهمینه، در جوار آن ها حاشیه ای بر متن تلقی می شوند. به این ترتیب، متن به نوعی آگاه یا ناخودآگاه در بازتولید فرادستی مردان و فرودستی زنان در عرصه ها تجربه ای عینی و کلیدی به دست می دهد.  

این پژوهش، درباره آموزه های تربیتی در سیره ابن خفیف عارف قرن چهارم هجری و اثر برجای مانده او یعنی سیره ابن خفیف است. نگارنده تلاش کرده با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتاب خانه ای به بررسی آموزه های تربیتی در سیره ابن خفیف و آثارش بپردازد. سیره ابن خفیف، توسط شاگردش، ابوالحسن دیلمی به زبان عربی تالیف و توسط رکن الدین یحیی بن جنید شیرازی به فارسی نگارش یافته است که دارای سیزده باب است و هر باب در خصوص موضوعی است که دارای مطالب تربیتی، اخلاقی و دینی می باشد. با توجه به اینکه او عارف و صوفی بزرگ بود بسیار مورد توجه و علاقه و احترام و تکریم مردم دوران خویش بود تا جایی که حتی به او لقب شیخ کبیر را داده بودند. طبق بررسی، سیره ابن خفیف، به انجام فرایض دینی مانند نماز، روزه، قرائت قرآن و غیره توجه خاص داشته و همچنین دارای محاسن اخلاقی مانند تواضع، نیکوکاری، سخاوت، انصاف، رعایت حقوق هم نوعان و... بودند و در راه عرفان و تصوف مانند ریاضت، شریعت، توحید و... گام های موثری برداشتند.

مقدمه: موضوع این جستار، مقایسه طنز اجتماعی دهخدا و سید اشرف الدین گیلانی می باشد. طنز یکی از گونه های ادبی زبان است که اساس آن بر تضاد و ناهماهنگی با نظام و قراردادهای ذهنی مخاطب بنا شده است. طنزپرداز با نیتی اصلاح گرانه، کاستی ها و معایب جنبه های مختلف زندگی را به شیوه مضحک و مبالغه آمیز به نمایش در می آورد. یکی از مضامین آثار طنزآمیز، طنز اجتماعی است که در آن نابسامانی ها و تیرگی های موجود در برخی از سطوح مختلف اجتماعی چون آداب و سنن، نظام ها، هنجارها، اقشار گوناگون و... مورد انتقاد قرار می گیرد. از پیشگامان طنزپردازی در عصر مشروطیت باید به علی اکبر دهخدا و سید اشرف الدین گیلانی اشاره نمود که هر دو در یک برهه زمانی مشترک، از سلاح برنده طنز جهت مبارزه با نابسامانی ها و معایب و مفاسد اجتماعی روزگار خویش بهره می جستند. روش: شیوه این پژوهش توصیفی و تطبیقی است. یافته ها : در این تحقیق با مقایسه آثار طنزآمیز دهخدا و سید اشرف، وجوه تشابه و تمایز بسیاری میان طنز اجتماعی شان مشاهده گردید. چنانکه بسیاری از معضلات و نابسامانی های اجتماعی آن روزگار به صورت مشترک هدف انتقادی هر دو تن واقع می شود. اما با وجود این، طنز اجتماعی دهخدا عمیق تر و درک وی از معایب اجتماعی گسترده تر می باشد. از سوی دیگر، به دلیل فزونی مدت زمان طنزپردازی سید اشرف، مفاسد و نابسامانی های اجتماعی گسترده تری در آثار وی بازتاب یافته است.