هادی ویسی

علوم جغرافیایی علاوه بر پارادایمهای علمی، شناخت شناسی ها و روش شناسی های علمی مسلط در هر دوره، متأثر از مقیاسهای جغرافیایی بوده است. مقیاسهای جغرافیایی هدایت گر جغرافیدانان برای شناخت پدیده های فضایی و به طور کلی جهان خلقت بوده است. این تحقیق با روش تحلیلی و نگاه تاریخی به دنبال بررسی سیر تحول مطالعات جغرافیایی بر مبنای مقیاسهای جغرافیایی است و سعی کرده است پارادایم شبکه ای متأثر از عصر جهانی شدن به عنوان نگرشی جدید در جغرافیا در قالب شهرهای جهانی تبیین کند. نتایج تحقیق نشان می دهد که تا کنون بر مبنای مقیاسهای جغرافیایی سه نگرش جغرافیایی برای شناخت پدیده های فضایی وجود داشته است. نگرش موزائیکی، نگرش سیستمی و نگرش شبکه ای. تقریباً هر یک از این نگرشها در دوره های خاصی بر علوم جغرافیایی مسلط بوده است. به طوری که نگرش موزائیکی به لحاظ زمانی قدیمی تر و پارادایم مسلط فضایی در تحلیل پدیده های جغرافیایی بوده است و نگرش سیستمی مربوط به نیمه دوم سده بیستم و نگرش شبکه ای، پارادایم جدید است که در دهه پایانی سده بیستم و سالهای آغازین هزاره سوم در حال شکل گرفتن و تکمیل شدن است. در پارادایم شبکه ای تأکید بر روی روابط بین الشهری در جهان است این در حالی است که در پارادایم موزائیکی تأکید بر کشور و روابط بین الملل و در پارادایم سیستمی تأکید بر مناطق فراملی و تقسیم بندیهای جهان است. به نظر می رسد که جغرافیای نوین نیازمند هر سه رویکرد است و هیچ یک به تنهایی نمی تواند تمام واقعیتهای جهانی را توضیح دهد.

جهان اسلام که سابقه تاریخی تمدن درخشان در چارچوب دولت یکپارچه اسلامی دارد، در دوره معاصر با فروپاشی نظام خلافت و در مواجه با مدرنیته و نظام دولت ملت، دچار تجزیه و ملی گرایی شد. در سده اخیر، برخی مصلحان و فعالان سیاسی اسلامی متأثر از آموزه «امت واحده»، اتحاد جهان اسلام را برای بازساخت و نوزایی تمدن اسلامی و مقابله با قدرت های سلطه گر غربی مطرح کردند. علیرغم برخی اقدامات انجام شده تاکنون هیچ گونه دستاورد مهمی از اتحاد و همگرایی کشورهای مسلمان مشاهده نشده است. هدف این پژوهش، بررسی ریشه ها و زمینه های اصلی واگرایی کشورهای مسلمان و پاسخ به چرایی ناکامی اندیشه وحدت اسلامی است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و استفاده از داده های کتابخانه ای انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ابهام مفهومی جهان اسلام، عدم هم تکمیلی اقتصادی کشورهای اسلامی، وابستگی به جهان خارج از اسلام، رقابت و تضادهای ایدئولوژیکی درون جهان اسلام و دخالت قدرت های فرامنطقه ای و جهانی، باعث غلبه قاطع نیروهای واگرا بر نیروهای همگرا شده است.   

فضای سیاسی و اقتصادی و حتی مسائل اجتماعی و فرهنگی هر کشور تا حد زیادی متأثر از ایدئولوژی سیاسی حاکم بر آن کشور است. گردشگری به عنوان پدیده ای اجتماعی اقتصادی متأثر از عوامل گوناگونی است که در این میان، ایدئولوژی سیاسی تأثیر بسزایی دارد. رکود یا رونق این صنعت در هر کشور تا حدود زیادی به ایدئولوژی سیاسی بستگی دارد. مسئله تحقیق این است که ایدئولوژی سیاسی ایران چه تأثیری بر صنعت گردشگری در ایران داشته است و چرا ایران به عنوان کشوری با جاذبه های متعدد طبیعی و      تاریخی فرهنگی سهم قابل توجهی در جذب گردشگر بین المللی ندارد. روش انجام تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی و تحلیل محتوا (برنامه های پنج ساله توسعه، سند چشم انداز ایران در افق 1404) بوده است. داده های مورد نیاز تحقیق از نهادهای مرتبط ملی (مرکز آمار ایران، مجلس شورای اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و نهادهای بین المللی (سازمان گردشگری جهانی، شورای جهانی گردشگری و سفر، موسسه هنلی و همکاران) اخذ شده است و با رقبای منطقه ای و قطبهای گردشگری پیرامون ایران (ترکیه، دبی و مصر) مقایسه شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ایدئولوژی سیاسی حاکم بر ایران، بازار جذب گردشگر را به گردشگری زیارتی و تا حدودی به گردشگری تاریخی محدود کرده است و مانع توسعه گردشگری ساحلی و اکوتوریسم به عنوان پیشروترین بخش گردشگری در جهان شده است. همچنین نگاه ایدئولوژیکی و امنیت محور حکومت ایران به صنعت گردشگری باعث شده است که این صنعت بیشتر جنبه داخلی و مصرف داخلی پیدا کند و ایران را از منافع ارزی و بین المللی این صنعت کمتر منتفع کند.

ایران در مسیر توسعه با چالش های فراوان زیست محیطی، ساختاری و ژئوپلیتیکی مواجه است. ادامه روندها و فرایندهای موجود در ایران، توسعه را برای ایرانیان دور از دسترس خواهد کرد. به نظر می رسد تغییر نگرش و راهبرد کشورداری بر اساس ظرفیتهای جغرافیایی و محیطی کشور می تواند به اصلاح روند توسعه کمک شایانی کند. در این میان، منطقه بکر سواحل اقیانوسی مکران به عنوان مهمترین منطقه راهبردی ایران که ظرفیتهای بی شماری دارد، می تواند در خدمت توسعه ایران قرار گیرد. بر این اساس، هدف پژوهش، شناخت چالش های توسعه در ایران و ضرورت تبیین تغییر نگاه راهبردی در سیاستهای کلان کشور از رویکرد راهبردی خشکی پایه به رویکرد راهبردی دریاپایه و ساحلی بر اساس ظرفیتهای منحصر به فرد منطقه مکران است. نتایج پژوهش نشان می دهد که سواحل مکران به دلیل دسترسی مستقیم به آبهای اقیانوسی، بکر بودن و موقعیت راهبردی و کریدوری از ظرفیت و توانمندی بسیار بالایی برای برنامه های توسعه اقتصادی، صنعتی، خدماتی، شهری و گردشگری برخوردار است که می تواند دروازه و پیشران توسعه پایدار ایران گردد. لازمه فعال سازی ظرفیت های مکران، انتخاب و اجرای آمایش سرزمین و راهبرد دریایی و ساحلی است که نه تنها می تواند باعث تولید امنیت و توسعه در جنوب شرق ایران گردد؛ بلکه می تواند باعث تقویت جایگاه و مناسبات بین المللی ایران، تولید قدرت، نجات و بازخیزی تمدن ایران گردد که می توان از آن به عنوان «دروازه امید و توسعه ایران» یاد کرد. واژگان کلیدی: راهبرد دریایی، آمایش سرزمین، سواحل مکران، بندر چابهار، توسعه پایدار.

گسترش فضایی شهری، برآیند سیطره شهرنشینی بر فضای جغرافیایی است که روند تبدیل زمین به کاربری های شهری را شامل می شود. روندهای جدید گسترش فضایی مخصوصاً در نواحی کلان شهری کشورهای درحال توسعه آبستن چالش های متعدد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است که مطالعه روند و مکانیسم آن ها از روش های مفید برای یافتن راهبرد توسعه پایدار فضایی است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی-توسعه ای است که به روش کیفی-کمّی انجام شده است. در بخش کیفی با استفاده از روش تصمیم گیری گروهی دلفی، دیدگاه خبرگان در زمینه شناسایی و مقایسه دوبه دوی شاخص ها اخذ شد و در بخش کمّی با بهره گیری از مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM) در نرم افزار Micmac به تجزیه وتحلیل داده ها پرداخته شده است.یافته های تحقیق نشان می دهد که به ترتیب مهاجرت های داخلی، برهم خوردن تعادل جمعیتی در پهنه سرزمینی، ناپایداری نظام سکونتگاهی، کنترل ضعیف قانونی، توزیع بی عدالتی، مهاجرت های خارجی، ناپایداری اجتماعی، فقر، نابودی شیوه زندگی روستایی، حاشیه نشینی، افزایش نرخ جرایم و بزهکاری، کنترل ضعیف اجتماعی، بارگذاری بحرانی جمعیت، مسکن نابهنجار و افت کیفیت زندگی بیشترین قدرت نفوذ و اثرگذاری را در بین چالش های مورد مطالعه دارند و به عنوان سطح اول عوامل چالش زا در آینده ناحیه کلان شهری تهران ایفای نقش خواهند کرد. نتایج بررسی چالش های ناحیه کلان شهری تهران نشان می دهد که در بین مؤلفه های مورد بررسی، بالاترین میزان قدرت نفوذ و اثرگذاری مربوط به مؤلفه مهاجرت (با قدرت نفوذ 5/107) است و این مؤلفه به عنوان چالش زاترین عامل در آینده ناحیه کلان شهری تهران عمل خواهد کرد و کمترین قدرت نفوذ و اثرگذاری مربوط به مؤلفه الحاق، ادغام و خالی از سکنه شدن روستاها (با قدرت نفوذ 8/67) است.

اThis paper discusses the regional policies of Russia and Iran and examines their role and relationship with the Eurasian Economic Union. The data required for the research was obtained from international organizations and the research has done by descriptive-analytical method from a critical view. The Islamic Republic of Iran, which had been excluded for four decades from regionalism processes and membership in regional organizations of East and West, recently has followed cooperation and convergence with the Eurasian Economic Union (and The Shanghai Cooperation Organization). Signing the Interim Free Trade Agreement between the Islamic Republic of Iran and the Eurasian Economic Union in May 2018 was an essential step for Iran to enter the regional arrangements. The USA withdrawal from the Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), extensive USA sanctions against Iran in Trap’s administration (maximum pressure), and Russia's geopolitical dilemma and western sanctions have led Russia and Iran to cooperate within the framework of the Eurasian Economic Union as a geopolitical necessity. In this context, the present paper analyzes influential factors that have fostered bilateral relations between the two countries and the EEU-Iran. The results show that despite the economic name of the Agreement, its political and geopolitical goals are the main priority for the Russian Federation and the Islamic Republic of Iran. The absence of economic complementary, distrust, and political and geopolitical challenges are significant obstacles to this Agreement and relationship.