محمدباقر وثوقی

فتح هرموز در سال 1031ق/ 1622 م. به وسیله نیروهای مشترک نظامی ایران و کمپانی هند شرقی از جمله رویدادهای مهم و اثرگذار تاریخ خلیج فارس است. بخش عمده ای از منابع این رویداد مهم گزارش های رسمی و خاطرات ماموران پرتغالی و کارگزاران کمپانی هند شرقی است که دیدگاه سیاسی دولت های متبوع آنها را منعکس می کند.تا کنون فقط دو روایت ایرانی از این رویداد منتشر شده است. در این مقاله ضمن معرفی منابع اصلی جنگ دریایی ایران و پرتغال در دوره شاه عباس صفوی، برای نخستین بار روایتی ایرانی از این حادثه به نقل از نسخه خطی افضل التواریخ نوشته خوزانی روایت می شود.

کشور ایران به دلیل وجود دو حوزه دریایی خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و دریای خزر در شمال، موقعیت بسیار مناسبی برای تامین ناوگان دریایی داشت؛ به عبارت دیگر این دو آبراه در تثبیت موقعیت اقتصادی و سیاسی ایران در منطقه نقش بسیار مهمی ایفا می کردند. پادشاهان نخستین دوره قاجاری پس از دوره ای طولانی کشمکش و جنگ های داخلی و پس از سقوط صفویان کوشیدند تا در خلیج فارس ناوگان دریایی تاسیس کنند. در این مقاله کوشش شده است تا با استناد به منابع تاریخی و اسناد و مدارک موجود، چگونگی شکل گیری نیروی دریایی ایران در دوره قاجار بررسی شود. از آنجایی که پیشینه شکل گیری نیروی دریایی به دوره افشاری می رسد، نخست به کوشش های نادرشاه افشار برای تشکیل ناوگان دریایی و سپس به نقش فریدون میرزا، والی فارس، در دوره محمدشاه قاجار پرداخته می شود. اگرچه کوشش فریدون میرزا به نتیجه نرسید، زمینـه مناسبی را برای فعالیت های بعدی ایجاد کرد و امیرکبیر، صدراعظم مشهور دوره ناصری، در اندیشه تحقق این آرزو برآمد و برای تاسیس نیروی دریایی کارهایی بسیار جدی انجام داد.

ایران عصر شاه عباس به عنوان قدرتمندترین کشور آسیایی و اسپانیایی دوره فیلیپ سوم به عنوان یکی از قدرتهای بزرگ اروپائی، سه هدف مهم را از برقراری روابط با یکدیگر دنبال می کردند. برقراری و گسترش روابط تجاری، تثبیت موقعیت تجاری و اقتصادی در خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند و اتحاد علیه عثمانی.

تحولات سیاسی سال های پایانی قرن هیجدهم و واکنش بریتانیا در قبال آن، آغاز دوره ای جدید در حیات سیاسی و اجتماعی خلیج فارس و نواحی پس کرانه ای آن است. این دوره از تهاجم ناپلئون به مصر در 1213 ه/1798 م آغاز و با عقد قرار داد مرسوم به «صلح عمومی» (General Treaty of Peace) در 1236ه/1820 م به پایان رسید. نتیجه این تحولات تحکیم قدرت سیاسی بریتانیا در «خلیج فارس» بود. تحولات این دوره و شخصیت اصلی رویدادهای آن، یعنی میرزا مهدی علی خان، در مطالعات داخلی کمتر مورد توجه قرار داشته است، در حالی که او طراح و مجری اصلی سیاست خارجی بریتانیا در این دوره محسوب می شود. بررسی رویدادهای این دوره برای شناخت درست عملکرد بریتانیا در ایران و نواحی مجاور آن از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ که این مقاله بدان می پردازد.

جابه جایی کانون های بازرگانی خلیج فارس در قرن پنجم تا قرن هشتم هجری/قمری یکی از رویدادهای مهم این منطقه است.طی این دوره، تحولات بسیاری درجهان اسلام و آبراه های دریایی شرق به وقع پیوست.این رویدادها وحوادث ، تاثیرات بسزایی برروند بازرگانی دریایی برجای گذاشت و شرایطی را به وجود آورد.رقابت بین دو آبراه مدیترانه و خلیج فارس در این ایام واردصحنه جدیدی شد که نتیجه آن ، افول بنادرخلیج فارس و تفوق بازرگانی بنادرمدیترانه و دریای سرخ بود.چگونگی شکل گیری روند جابه جایی کانون های بازرگانی دریای شرق و غرب از قرن پنجم تا هشتم هجری قمری، موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد.

بحرین به عنوان یکی از مراکز اصلی اقتصادی و گذرگاهی خلیج فارس در طی سده ی دهم هجری/ شانزدهم میلادی شاهد تحولاتی بس مهم بود که اثراتی ژرف و دیرپا در پی داشت. به واقع، ترکیب اجتماعی و سیاسی بحرین کنونی به شدت تحت تأثیر همین تحولات قرار دارد و از این رو، شناخت موقعیت سیاسی و اجتماعی این سرزمین در گرو درک صحیح موقعیت سیاسی بحرین در طی سده ی دهم هجری/ شانزدهم میلادی و تأثیر منازعات منطقه ای بر تحولات سیاسی و اجتماعی آن است. در این جستار ضمن تشریح رقابت حکومت ها و خاندان های محلی بر سر مسأله بحرین، روند ورود قدرت های خارجی یعنی پرتغالی ها و عثمانی ها به این کشمکش را در خلال سده ی دهم هجری/ شانزدهم میلادی مورد بررسی قرار خواهیم داد.

در یک بررسی کلی در همه نقشه های چاپ شده در نیمه نخست سده بیستم می توان دریافت که همه طراحان و نقشه برداران از ملیتهای مختلف و با گرایشهای قومی گوناگون نام “خلیج فارس” را به کار برده اند. در این مقاله تصاویر چندین نقشه به زبانهای گوناگون و مربوط به دوره های گوناگون تاریخی با نام خلیج فارس آمده است.

ar al-Din Shah Qajar in Iran, Moein-o Tojar Bushehri and Arsham and Takran Melkoum had a con ict over the privilege of exploitation of ochre mines in Hormuz. When Britain supported Arsham and Takran Melkoum, two Armenian brothers from the south of Iran, this issue became problematic in the ties between Iran and Britain. Ochre is one of the basic and important ingredients used in the paint industry and is widely used in producing di erent types of paints. In that era around seven thousands tons of ochre was annually exported from Iran to Great Britain, and also a little to India. e purpose of this research is to shed light on this subject, based on unpublished records and other written documents remaining from the Qajar era, and to explore the main reasons behind it. e ndings of this study indicate that the principal factor was the poor administrative structure of Iran, which was a ected by elements such as widespread bribery, the weakness of the central government in protecting its non-Muslim citizens, and leasing a part of the country to others: an ill-judged policy which practically transferred the authority of the central government to others

جابه جایی کانون تجارت خلیج فارس از «هرموز» به «بندر گمبرون» در اوایل قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی را می توان آغاز دوره ای جدید در مناسبات اقتصادی و سیاسی این منطقه مهم به شمار آورد. این دوره با فتح «هرموز» در سال 1031 ه./1622 م. آغاز شد و با سقوط اصفهان در سال 1135 ه./1722م. پایان یافت. در این دوره تحولات مهمی در ایران و خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند به وقوع پیوست و شرایط نوینی به وجود آمد که در تحقیقات تاریخی کمتر به آن توجه شده است. در مقاله حاضر با تکیه بر بازسازی رویدادهای تاریخی، تحولات مهم اقتصادی و سیاسی این دوره و تاثیرات آن بر تثبیت حاکمیت ایران بر خلیج فارس بررسی شده است.

حضور نیروهای بیگانه در خلیج فارس با ورود پرتغالیها آغاز شد و در پی آنها انگلیسیها نیز وارد شدند. نیمه دوم سده نوزدهم میلادی دوران تحکیم قدرت ایران در سواحل شمالی خلیج فارس بود. اگر اکتشافات نفتی و درآمدهای سرشار آن نبود، حیات اقتصادی و اجتماعی خلیج فارس و نواحی پس کرانه ای آن از بین می رفت.