رحیم نیکبخت

شیخ محمد خیابانی و رئیسعلی دلواری قهرمانان مبارزات ضد بیگانه در شرایط سخت و دشوار بی‌ثباتی سیاسی اواخر سلسله قاجاریه بودند. این گزارش مروری گذرا بر دلیرمردی‌های این دو فرزند پاک وطن دارد.

از زمان روی کار آمدن صفویه در ایران و رسمیت یافتن مذهب تشیع، تحریکاتی از سوی رقبای سیاسی برای ایجاد دشمنی و اختلاف میان اقوام ایرانی صورت گرفت تا مرکزیت سیاسی کشور خدشه‌دار شود. در این میان، سرزمین آذربایجان وضعیت ویژه‌ای پیدا کرد. امپراتوری عثمانی که حضور رقیب تازه نفس شیعی خود را مانعی برای توسعه و کشورگشایی‌های خود می‌دانست، سعی کرد با استفاده از نابسامانی‌های سیاسی که بعد از مرگ شاه اسماعیل صفوی و اوایل روی کار آمدن شاه طهماسب در ایران اتفاق افتاده بود به نفع خود استفاده کند.

جنبشی که علیه امتیاز تنباکو در ایران شکل گرفت از دو جهت قابل تامل و دقت است، از یک سو نقش رهبری علما در این حرکت عظیم اجتماعی و از سوی دیگر رودررو قرار گرفتن سلطنت و روحانیت شیعه. جنبش تنباکو به نظر اکثر صاحب‌نظران مسائل تاریخ ایران، پیش‌درآمدی بوده برای انقلاب مشروطه. اغلب منابعی که به بحث و بررسی در تاریخ مشروطه به طور سنتی پرداخته‌اند فصلی را به این مهم اختصاص داده‌اند.

در پیروزی انقلاب اسلامی عوامل متعددی را می‌توان مؤثر دانست. آن چه تا کنون در بررسی‌های مربوط به علل این رویداد کم تر مورد توجه قرار گرفته است، عومل و زیر ساخت‌های فرهنگی این انقلاب بزرگ است. در کنار مبارزات سیاسی، تلاش‌های فکری و فرهنگی وجه اهمیت شخصیت‌های مبارزی چون آیت الله دکتر مفتح، شهید مطهری و شهید باهنر و دیگران بوده است.

مدتی بود که شاه و رژیم پهلوی از محبوبیت و مقبولیت روزافزون امام و شکسته شدن جوّ خفقان و مهیا شدن زمینه برای تظاهرات و حرکت، در خشم و اضطراب به سر می‌برد. در نتیجه تصمیم گرفته شد برای تخطئه رهبری که در کانون توجهات مردم قرار داشت، مطالبی بر علیه او منتشر شود. مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به دستور شاه در دفتر مطبوعاتی هویدا وزیر دربار تهیه گردید1 و در تاریخ 17 دی ماه 1356 مصادف با سالروز کشف حجاب توسط رضاخان در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید.

چه کسی و چگونه می‌تواند سهم مداوم و پرقدرت علما و مراجع دینی شیعه را در تاریخ این قوم نادیده انگارد؟ وقتی نتوانیم جایگاه روحانیت را در سیر تحولات تاریخی کشورمان فراموش کنیم، بدون شک در تبیین اجزای هویت ملّی نیز ناچار از تحلیل و تبیین آن خواهیم بود. حضرت امام‌خمینی(ره)، خود به تنهایی، آینه تمام‌نمای هویت ایران معاصر گردید و از همین رو بود که تمامی قشرهای جامعه، با رهبری او، به اتحاد و پیروزی نایل شدند. اگر امام‌خمینی(ره) ظرف هویت ملّی ما را با اسلام ناب محمدی، حماسه، جهاد، عرفان، حکمت و ایثار و توکل پر نمی‌کرد، معلوم نبود در آماج فرهنگ غرب چه چیزی از هویّت ملّی ما باقی مانده بود. آنچه مرور خواهد شد طرح اولیة بحثی مهم در تاریخ انقلاب اسلامی است که شایسته توجه و پژوهشی مفصلی است.