مهدی محسنیان راد

مقاله حاضر که بر اساس تحلیل محتوای تلفیقی کمی-کیفی یک هفته از 9 نشریه فارسی شهر تورنتو کانادا انجام شده، به دنبال دستیابی به پاسخ این سؤال است که اگر حجم بالای آگهی های بازرگانی این نشریات را کنار بگذاریم، مخاطبان آنان امکان مطالعه چه محتوایی را دارند؟ و مطالب مذکور تا چه حد می تواند در رفع مشکلات مهاجران ایرانی مؤثر باشد؟ در کنار این سؤال، یک سؤال فرعی نیز مطرح شد که چه سهمی از این مطالب به ایران، و چه سهمی به کانادا اختصاص دارد؟ و جهت گیری هر یک از مطالب اخیر چگونه است؟ به عبارت دیگر، این نشریات تسهیل کننده چه نوع رابطه ای در تعامل مهاجران با جامعه میزبان هستند؟ مقاله ابتدا به جایگاه ایرانیان مهاجر در کانادا و سپس شهر تورنتو اشاره نموده و سپس ضمن نگاه به پیشینه نشریات فارسی در آن کشور، برخی مشخصات 9 نشریه مورد بررسی را توضیح داده است. در ادامه با مراجعه به نتایج چند تحقیق انجام شده درباره مشکلات ایرانیان مهاجر مقیم کانادا و گفتگو با دو تن از نویسندگان نشریات مذکور در محل، تجسمی از مخاطبان این نشریات را ارائه داده است . توضیح آنکه به علت رایگان بودن تمامی نشریات مذکور، در متن مقاله، به جای «مخاطب» از اصطلاح «رایگان بر» استفاده شد. سپس نتایج تحلیل در قالب 26 موضوع، همراه با ارائه نمونه گزاره هایی استخراجی در قالب جان کلام، پاسخ سؤالات اصلی و فرعی مقاله دنبال شده است.

بازی های ویدئویی و رایانه ای امروزه در حالی صنعت سینمای هالیوود را پشت سرگذاشته اند، که عرصه تحولات عظیمی بوده و روز به روز میزان حضور و اثرگذاری آن ها در جامعه جهانی افزایش می یابد و بنابر نظر بالستروف عصر کنونی را باید عصر بازی نامید. از سوی دیگر، اجتماعاتی که در مسیر رشد فناوری بازی های رایانه ای در جوامع و فرهنگ های مختلف از جمله کشور ایران پدید آمده اند، به مثابه یک اجتماع دارای چنان جذابیتی برای مطالعه و شناخت هستند که بایستی میدان رسانه ای حاصل حضور این رسانه جدید، مورد توجه ارتباط پژوهان و پژوهشگران اجتماعی قرار بگیرد. لذا این مقاله در تلاش است تا به این پرسش پاسخ دهد که گیم نت ها در جامعه ایرانی به عنوان یک میدان رسانه ای و ارتباطی، دارای چه ویژگی هایی هستند و از چه کارکردهای ارتباطی در منظر کاربران این بازی ها برخوردارند، و چه امکاناتی در اختیار گیمرها و کنشگران این میدان رسانه ای قرار می دهند؟. بنابراین، برای پاسخ بدین پرسش ها، محقق متکی بر روش مشاهده مشارکتی 35 گیم نت شهر تهران را  با نمونه گیری خوشه ای مورد مشاهده قرار داد و در کنار 53 مصاحبه نیمه ساختمند با کاربران این گیم نت ها و یادداشت ها و تصاویر تهیه شده توسط مشاهده گران و نیز مراجعه به صفحات مجازی این اجتماعات، داده های حاصل شده را به کمک روش تحلیل مضمون و بر اساس مدل ولکات تجزیه و تحلیل نمود. در نتیجه، 10 گونه گیم نت مبتنی بر مکان، معماری و امکانات در تهران شناسایی شد، علاوه بر این ویژگی های گیم نت ها مبتنی بر کاربران و نیز پروتکل ها و هنجارهای حاکم بر آن ها نیز احصا شدند و کارکردهایی چون، گسترش ارتباطات گروهی و درون گروهی، شخصی سازی ارتباطات، سطحی شدن و کم عمق شدن ارتباطات گروهی، تقویت ارتباطات در سطح محلات را رقم می زنند، و همچنین حداقل 12 نوع امکان را نیز در اختیار گیمرها و متصدیان این اجتماعات قرار می دهند. علاوه بر این نتایج، این مقاله برای نخستین بار مروری تاریخی بر روند تحولات گیم نت ها را در جامعه ایرانی، و در کنار پیشنهادهایی برای سیاست گذاران این عرصه ارائه می دهد که در نوع خود قابل توجه است.

مورد کاوی حاضر که برگرفته از رساله دکتری است، با استفاده از مطالعه کتابخانه ای، با تمرکز برروی اسناد مربوط به مقررات گذاری و نحوه سازماندهی حرفه روابط عمومی در ایران مشاهده حضوری فرایندهای کار حرفه ای در چهار وزارتخانه و مصاحبه های عمقی با مدیران کارشناسان و کارورزان آن ها انجام شده است. فقدان ساخت ها و زیر ساخت های مادی از جمله تکنولوژیکی از یک سو و فقدان ساخت ها و زیرساخت های مادی از جمله تکنولوژیکی از یک سو و فقدان مبانی فکری، حقوقی و مدیریتی از سوی دیگر سبب شده است تا روابط عمومی ها در ایران در پاسخگویی سیستماتیک و نهادینه شده به نیازهای افکار عمومی ناتوان باشند. در نتیجه کارکردهای روابط عمومی نه تنها در مقابل افکار عمومی بلکه به عنوان یک خرده سیستم در منظر سیستم بزرگ تر نیز نامطلوب به نظر می رسد. جایگاه مشتریان نزد این واحدها در سطحی نازل است. بنابراین بدون وجود استثنا میان نیاز واقعی مشتریان و قابلیت واقعی پاسخگویی روابط عمومی ها، شکافی به عمق توسعه دموکراتیک وجود دارد. مستندسازی نظام پاسخگویی به مشتریان به عنوان شاخص اصلی مشتری گرایی در سازمان های مدرن، در غیاب استراتژی ها و سیاست های مشتری مدارانه، وجود ندارد و اساسا گرایش به سوی تامین این گونه تمهیدات در برنامه و عمل روابط عمومی ها دیده نمی شود. بر اساس یافته های به دست آمده از این پژوهش روابط عمومی ها در ایران با الگوی تبلیغی سازگارند. اطلاع یابی از نیازها و انتظارات مشتریان و محیط در حال تغییر به عنوان فرایند اصلی کار در روابط عمومی ها و بستر لازم برای اطلاع رسانی و برقراری روابط و مناسبات سازنده و دوسویه عامدا مورد غفلت قرار گرفته و زیرساخت ها و ساختارهای پژوهشی لازم برای تحقق این امر وجود ندارد.

امروزه بازی های رایانه ای به عنوان عرصه جدیدی از ظهور رسانه های نوین در بعد جامعه پذیری مطرح اند که بنابر نظر بسیاری از صاحب نظران، در سال های آتی به صنعت اول سرگرمی در جهان مبدل می شوند، از سوی دیگر، گیم نت ها در جامعه ایران به عنوان عرصه ظهور رفتارها و کنش های ارتباطی کاربران بازی های ویدئویی و رایانه ای، در ترسیم فرهنگ بازی کردن در جوامع از جمله جامعه ایرانی جایگاه ویژه ای بر عهده دارند، لذا این مقاله در راستای چنین هدفی در تلاش است تا به این پرسش پاسخ دهد که الگوی رفتارها و کنش های ارتباطی کاربران بازی های رایانه ای در گیم نت های شهر تهران چگونه است؟ بنابراین، برای پاسخ بدین پرسش ، متکی بر روش مشاهده مشارکتی، 35 گیم نت در شهر تهران و با نمونه گیری خوشه ای مورد مشاهده قرار گرفت و در کنار 53 مصاحبه نیمه ساختمند با کاربران این گیم نت ها بر اساس نمونه های در دسترس، و یادداشت ها و تصاویر تهیه شده توسط مشاهده گران و نیز مراجعه به صفحات مجازی این اجتماعات، داده های حاصل شده به کمک روش تحلیل مضمون و بر اساس مدل ولکات تجزیه و تحلیل شد. در نتیجه، 17 الگوی رفتاری و کنش ارتباطی مانند الگوی هیجان- تن صدا، الگوی اختلاط جنسیتی و تعدیل فحاشی های کنش گونه و رفتارگونه، و الگوی عدم واکنش به توهین و تحقیر حاصل گردید که نشان دهنده وضعیت یک اجتماع پشت صحنه ای است.

در این مقاله پس از تعریف شبکه اجتماعی و تفاوت آن با گروه های اجتماعی، به بررسی تحولات تاریخی آن در قالب سه دوره یا سه نسل پرداخته شده است. در نسل اول که مربوط به قبل از ابداع و رواج تمبر پست و اختراع تلگراف و تلفن است، شبکه های اجتماعی در سراسر جهان ویژگی هایی کم و بیش مشترک داشته و مرکب از تعداد بسیاری شبکه های کوچک کم دامنه بوده است. با فرا رسیدن عصر ابزارهای یاد شده، شبکه های کوچک به یکدیگر پیوسته و شبکه های بزرگتر پر دامنه را ایجاد کردند. در جوامع پیشرفته این ابزارها به سرعت همه گیر شد و در واقع نسل دوم شبکه های اجتماعی شکل گرفت. اما در غیر پیشرفته ها از جمله ایران، مصرف این ابزارها تا مدت ها از سوی فقط اقلیت کوچکی از جامعه که پایتخت نشین، باسواد و مرفه بودند، انجام می شد و عملاً خصلتی «نوبرانه» داشت. این مقاله نشان می دهد که حتی تا یک قرن پس از مصرف نوبرانه ابزارها، هنوز ابزارهای ارتباطی نسل دوم، آن یکپارچگی شبکه اجتماعی جوامع پیشرفته را نداشتند. در نتیجه ساختار و کارکرد شبکه اجتماعی نسل دوم، در غیر پیشرفته ها با پیشرفته ها متفاوت شد. مقاله در ادامه نشان می دهد که پس از شکل گیری اینترنت و اختراع تلفن همراه و تولد نسل سوم شبکه ها در کشورهای پیشرفته، همان وضعیت پیشین، این بار با ابعادی جدید دوباره روی داد. اینترنت اگر چه «شبکه اجتماعی مجازی» را به وجود آورد اما باز هم در حوزه پایتخت و شهرهای بزرگ رشد کرد، آن هم نه قابل استفاده از سوی  همه باسوادان، بلکه صرفاً قابل مصرف از سوی اقلیتی از پرسوادان. در عوض در حالی که هنوز ده هزار روستا حتی صندوق پست و تلفن ثابت ندارند، تلفن همراه رشدی فزاینده نمود. مقاله به این جمع بندی می رسد که شبکه اجتماعی معاصر ایران عملاً از سه «پاره شبکه» حاوی اقلیت شبکه اجتماعی نسل اول، اکثریت شبکه اجتماعی نسل دوم و اقلیت شبکه اجتماعی نسل سوم تشکیل یافته است. با این تفاوت که پاره شبکه نسل سوم در ایران، از یکسو همه امکانات نسل سوم کشورهای پیشرفته را در اختیار ندارد و از سوی دیگر اتصالش به شبکه مجازی جهانی سهل تر از اتصال به دو پاره شبکه نسل دوم و سوم بومی شده است. نمونه بارز آن، اتفاقاتی بود که منتج به آن شد که برای اولین بار در تاریخ، پاره شبکه نسل سوم ایران، توانست با ارسال عکس ها و فیلم های کوتاه از تظاهرات و درگیری های خیابانی، خود را به شبکه اجتماعی مجازی جهانی متصل کند. مقاله در انتها نتیجه گرفته که زیستگاه مشترک این سه نسل در ایران، به مفهوم شبکه اجتماعی یکپارچه نیست و پیشنهاد نموده که تحولات تعامل سخت افزاری و نرم افزاری این سه پاره شبکه در میان خود و بین خود از موضوعات مورد توجه محققان ارتباطات در ایران قرار گیرد

هدف تحقیق شناسایی میزان و نحوه استفاده از تکنیک های اقناعی در تولید محتوا و دروازه بانی مطالب مرتبط با طرح «انصراف از دریافت یارانه» در شبکه یک تلویزیون جمهوری اسلامی ایران و سه روزنامه «ایران»، «اعتماد» و «کیهان» است. این پژوهش به دنبال آن بود تا مطالعه کند آیا تکنیک های استفاده شده در موضوع تحقیق در چهار رسانه مورد مطالعه مبتنی بر اصول اقناعی مطرح شده در منابع به روز هستند یا خیر؟ برای انجام دادن این تحقیق از دو روش «تحلیل محتوا» و «تحلیل مضمون» استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد در موضوع «انصراف از دریافت یارانه» همصدایی بین رسانه های مورد مطالعه وجود نداشته و تفاوت معنی داری بین آنها وجود داشته است. نتایج این تحقیق همچنین نشان داد که در رسانه های مطالعه شده مطالبی با مضامین منفی در خصوص این طرح و مجری آن (دولت یازدهم) منتشر شده است که می تواند تبیین کننده دلایل شکست این طرح باشد. بر اساس یافته ها، خالقان پیام، استفاده هدفمندی از تکنیک ها و اصول اقناعی نداشته اند و نحوه استفاده از برخی از اصول در پیام ها برخلاف شیوه اصلی بوده است ضمن آنکه بر اساس نتایج به نظر می رسد این طرح بین اجبار و اقناع شناور بوده و مسئولان در بین تلاش های اقناعی برای انصراف از دریافت یارانه به عنوان فداکاری و حذف غیر نیازمندان به عنوان واکنش رسمی تکلیف مشخصی نداشتند.  

مخاطب واژه ای به جامانده از اعصار منتهی به ارتباطات شفاهی است که حتی می توان اثری از آن را در نوشته های ارتباطی 2300 سال پیش ارسطو نیز دید.آنان گروه هایی از مردم بودند که به عنوان مخاطب «خطابی» برای شنیدن یک سخنرانی، گفتار یا بحث در یک جا جمع می شدند. بعدها و پس از اختراع رسانه ها، انسان های آن سوی رسانه ها - از جمله کتاب های چاپی مقدس - نیز با اصطلاح «مخاطب» شناخته شدند. مقاله حاضر متمرکز بر گونه دیگری از مخاطبان است که می توان آنان را " مخاطبان در متن" نامید. در مطالعه حاضر، مخاطبان در متن قرآن، انجیل و تورات به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم شده و سپسً تلاش برای دستیابی به پاسخ این سؤال آغاز شده که مخاطبان اصلی و فرعی  گزاره های هنجاری ( حاوی بایدها و نبایدها) در  هر یک از سه کتاب مقدس چه کسانی هستند و چه مشابهت ها و تفاوت هایی میان آن ها  وجود دارد؟ نتایج جستجوی سوالات مذکور که به روش تحلیل محتوای مختلط کمّی - کیفی انجام شد، نشان دهنده برخی مشابهت ها و تفاوت هاست که جزئیات آن در مقاله آمده است. اما به گونه ای فشرده می توان گفت که 95 درصد مخاطبان در متن قرآن را سه دسته، به ترتیب، پیامبر، عامه مردم و افراد و گروه های خاص مثبت تشکیل می دهند. 93 درصد مخاطبان تورات، دو دسته، پیامبر و یهودیان هستند و 92 درصد  مخاطبان انجیل؛چهار دسته مسیحیان، افراد و گروه های خاص خنثی، حواریون و کاهنان و عامه مردم هستند. در انتها، مخاطبان شش دسته مضامین هنجاری، شامل   " ما و خداوند " ، " ما و کنش های متقابل اجتماعی " ، " ما و خصلت ها و اعمال شخصی " ، " وظیفه ها و منش ها برای تبلیغ و ارشاد " ، " ما و کتاب ها، مکان ها و زمان های مقدس " و " ما و انسان های مقدس " در سه کتاب مقایسه شده است.

بحث درباره رابطه میان میزان دسترسی به رسانه ها و توسعه ، موضوعی است که بیش از پنجاه سال از ورود آن به ادبیات علوم ارتباطات می گذرد. نخستین بار دانیل لرنر (Daniel Lerner) رابطه ای خطی و علت و معلولی را میان وسایل ارتباط جمعی و توسعه مطرح کرد و به این ترتیب، موضوعی شکل گرفت که سال هاست یکی از مباحث پر چالش محققان علوم ارتباطات، به ویژه در کشورهای در حال توسعه است. نگارنده در یکی از تحقیقات انجام شده در ایران، نشان داد که میان عوامل مورد بحث لرنر، طی سال های ۱۹۵۶ تا ۱۹۹۱، ضرایب همبستگی ۰/۹ به بالا قابل مشاهده است. ضمن آن که تأکید شد که همبستگی های مذکور نماینده رابطه علت و معلولی نیست و برای دسترسی به روابط از آن نوع، باید به موضوع نابرابری در دسترسی به رسانه های مختلف در هر جامعه و محتوای رسانه های آن جامعه توجه کرد. مقاله در ادامه، ضمن معرفی شاخص و ملالی ابداعی MAI (شاخص دسترسی به رسانه ها) و طرز محاسبه آن، با ارائه ضریب همبستگی بیش از ۰/۹ میان شاخص ابداعی با شاخص توسعه انسانی (HDI) در ۱۶۷ کشور جهان، آن را شاخصی قابل اعتماد برای مطالعات تطبیقی معرفی کرده است. بخش اصلی مقاله حاوی مقایسه شاخص MAI و همچنین شاخص دسترسی رقومی (شاخصی معرفی شده در سال ۲۰۰۳ از سوی اتحادیه بین المللی ارتباطات راه دور) در میان کشورهای مختلف جهان، نه بر اساس حوزه جغرافیایی بلکه براساس اکثریت جمعیت دینی - با تأکید بر جمعیت های مسلمان - است و نشان می دهد که چگونه نابرابری های سنگینی در این حوزه وجود دارد. مقاله در انتها با تکیه بر معادلات رگرسیون، وضعیت نرمال یا غیرنرمال بودن میزان دسترسی به رسانه ها در جوامع مورد بررسی را دنبال کرده است.

مقاله حاضر خلاصه ای است از یک گزارش ۵۵۳ صفحه ای که منعکس کننده وضعیت انتقاد در مطبوعات ایران، ریشه های شکل گیری آن و راه های افزایش کارآیی آن است. اگر این فرض را بپذیریم که انتقادهای مستند، دقیق و خردگرایانه که دور از اغراض شخصی بوده و از مسئولیت و شهامت ناقد سرچشمه گرفته باشند، می توانند در آگاهی افکار عمومی از خطاها و کجروی ها و نظارت آنان بر عملکردها ایفای نقش کنند و از آن سو، انتقادهای سست، احساسی و مغرضانه می توانند منتج به نامیدی و کاهش عزت نفس مردمان، به ویژه در کشورهای در حال گذر شوند، شناخت وضعیت انتقاد در مطبوعات ایران، برای تحلیل کارکردهای مثبت و منفی آن و برنامه ریزی به منظور فراهم کردن زمینه رشد کارکردهای مثبت آن ضروری است. برای ارائه این تحقیق، مجموعه قوانین مربوط به مطبوعات ایران - از آغاز تاکنون - مورد بررسی قرار گرفت. پس از ارائه تعریفی عملیاتی از دولتمردان (سرآمدان هر سه قوه) کلیه گفته های آنان درباره مطبوعات و روزنامه نگاران طی شانزده سال استخراج و به وسیله نرمافزار ویژه ای که برای این بررسی طراحی شد، مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. همچنین با نرمافزار طراحی شده دیگری، ۹۱۹ نسخه از ۲۱۵ عنوان روزنامه و مجله که طی یک روزنامه و مجله که طی یک ماه نشر شده بود تحلیل محتوا شد. علاوه بر آن، پرسشنامه ویژه ای که برای آزمود زمینه ای مرتبط با برداشت روزنامه نگاران ایران از دولت مردان تنظیم شده بود، به وسیله ۵۴ روزنامه نگار با سابقه انتقاد نویسی تکمیل شد. در این تحقیق، یک مطالعه موردی نیز انجام شد و مقوله رشد جمعیت ایران و عکس العمل های انتقادی آن در یک مقطع خاص مورد بررسی قرار گرفت و یک مدل ابداعی نیز برای ارتباط آرمانی دولت – مطبوعات ملت ارائه گردید.