ابراهیم مشفقی فر

عوامل متعددی چون عامل ساختاری، سیاسی، اقتصادی و تاکتیکی در قوّت و ضعفِ قوای نظامیِ صفویان مؤثّر بود که هر یک مجالی جداگانه برای ارزیابی می طلبد. نوشتار حاضر به نقش و تأثیر عامل تاکتیکی در کامیابی ها و ناکامی های نظامیِ صفویان پرداخته است. در این مقاله، با بهره گیری از روش تاریخی (توصیفی تحلیلی) می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که ارتش صفوی در جنگ ها از چه تاکتیک های رزمی استفاده می کرد و این شیوه ها در شکست ها و پیروزی های نظامیِ صفویان چه نقشی داشت؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که صفویان عمدتاً با توجه به مقتضیّات زمانی و مکانی، موقعیت آفند یا پدافند، عِدّه و عُدّه و سایر شرایط، تاکتیک های جنگیِ متناسب با آن را برمی گزیدند که مهم ترین آن ها عبارت بود از: جنگ سلطانی، جنگ های نامنظم، جنگ قلعه، نبرد شهری و امحاء منابع. گرچه صفویان با درنظرگرفتن جوانب امر، عموماً در اتّخاذ بهترین شیوه جنگی، کامیاب بوده اند، بعضاً شیوه های نظامیِ برترِ حریف، در کنار بروز برخی اشتباهات محاسباتی و در پی آن، اتّخاذ شیوه جنگیِ نامناسب، هزینه های گزافی برای کشور و حکومت در حوزه های مختلف در پی داشته است.    

سقوط حکومت صفویه به سال 1135ق. ق به واسطه شورشی در شرق کشور، محصول علل و عوامل چندی است که یکی از آنها به عملکرد نظامی حکومت صفوی در قبال شورش افاغنه برمی گردد. هرچند دولت صفوی طی سال های1120 تا1135ق. اقدامات قابل توجهی در عرصه نظامی برای مقابله با شورش افاغنه به عمل آورد، اما توفیقی حاصل نکرد. پاسخ به چرایی ناکامی در حوزه نظامی و تحلیل عوامل خنثی کننده یا کم اثرکننده مدیریتی، اجتماعی و سیاسی این اقدامات، مهم ترین دغدغه های این پژوهش است. برای یافتن علل و عوامل حقیقی بروز چنین شرایطی، اقدامات نظامی انجام شده در مهار این بحران و موانع و کاستی ها و نارسایی های موجود بررسی گردید. در مجموع عواملی چون غفلت ها، سستی ها، وقت کشی ها، سوء مدیریت نیروها و عوامل مرکزی، ضعف فرماندهی و ضعف اطلاعاتی و نبود انگیزه مقاومت و جنگ، شورشیان افغان را پیروز نهایی این کشاکش ها قرارداد. البته نقش عوامل ساختاری، اجتماعی، سیاسی و مدیریتی دوره سلاطین پیشین که به طور مستقیم و غیرمستقیم نیروی نظامی را تضعیف می کرد، غیرقابل انکار است. روش این پژوهش روش گردآوری اطلاعات، ارزیابی داده ها و تجزیه و تحلیل آنها، به شیوه تبیین تاریخی است.

شاه عباس یکم در طی چهل و دو سال سلطنت خود (996-1038ق) دولت صفوی را از حالت تزلزل به اوج اقتدار رسانید. در اوان سلطنت وی، علاوه بر بی ثباتی ناشی از بحران های سیاسی داخلی، بخش هایی از کشور در غرب و جنوب و شرق در اشغال و تهاجم دشمنان خارجی بود. پرتغالیها بر سواحل و جزایر جنوب، و هندیها معمولاً بر قندهار مسلط بودند. او در سایه ی پیروزی های سرنوشت ساز نظامی، ضمن تثبیت اوضاع داخلی، سرزمین های اشغالی را بازپس گرفت و تهدیدهای موجود در مرزهای شرقی را نیز رفع کرد. این همه، ناشی از هدف گذاری و اولویت بندی صحیح وی در استراتژی نظامی و محاسبات دقیق و اعمال مدیریت توانمند و پویا و بهره گیری از ابزارها و ساز و کارهای لازم بود. مقاله ی حاضر بر آن است تا اهداف و مراحل استراتژی نظامی شاه عباس را مشخص کرده و مؤلفه های آن را مشتمل بر تمهید ساختارهای اویماقی، سیاسی و نظامی، بهره گیری از تاکتیک های مناسب و اعمال ملاحظات و محاسبات در عوامل اقلیمی، جغرافیایی، انسانی، سیاسی، اجتماعی ـ فرهنگی، زمانی و مکانی مورد تحلیل قرار دهد.

وقتی مسائل و موضوعات جنگ در مقیاس ملی یا فراملی بررسی می گردد، سهم اقوام و مردم محلی در دفاع از آن مستحیل، یا حداقل اینکه از مشهورات تاریخی خارج می شوند. در جنگ های ایران و روس نیز، به رغم اینکه اولین پایداری ها و آخرین صدمه ها و جراحت ها را اهالی بومی هم جوار با مرز روسیه به جان خریدند، تاریخ در خور و مفصلی از شرح پایداری های آنها در خلال آن جنگ با شرح و بسط کافی نگاشته نشده است. اینکه مردمان گنجه، باکو، نخجوان، انزلی، دربند و تالش در ابتدای حمله روسیه به ایران چه کرده و چه کشیده اند خود می تواند فصل درخشانی از تاریخ پایمردی ایرانیان باشد که نیازمند توجه و تکاپوی بیشتر اهل تاریخ است. مقاله زیر پژوهشی درباره این پایمردی هاست.

ایلات و عشایر از نیروهای سیاسی - اجتماعی مؤثر در تاریخ ایران بوده اند و بسیاری از سلسله های حکومتی ایران، خاستگاه ایلاتی داشته اند و ساختار نیروهای نظامی نیز عمدتاً عشایری بود. با این حال، جابجائی و کوچ اجباری ایلات نیز از مسائل تاریخ ایران بویژه از صفویه به این سو بوده است. در این نوشتار، به روند و چگونگی، اهداف، علل و انگیزه های سیاسی - نظامی کوچ و اسکان اجباری تیره های مختلف عشایر ایران در دوره های صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی پرداخته شده است. شاه عباس بزرگ، به منظور ممانعت از برخی شورشها، تقویت موقعیت نظامی کشور در مقابل ازبکها و ترکمنها در مرزهای شمال شرقی، به کوچ و اسکان طوایفی از عشایر پرداخت؛ اما در دوره جانشینان وی، چنین وسعت عملی در میان نبود. نادرشاه به قصد تقویت منابع انسانی خراسان، دفاع از سرحدات و برقراری پادگان نظامی و ممانعت از طغیان برخی طوایف، به طور چشمگیری به کوچ و اسکان ایلات پرداخت. در دوره قاجار، جابجائی طوایف بیش تر در اثنای جنگهای ایران و روس و در مقاطع دیگر نیز در سطح محدود انجام گرفت، و بالاخره در دوره پهلوی، در راستای سیاست مهار و محدودکننده ایلات، برخی طوایف نیز جابجا شدند.

روند حوادث دهه اخیر در منطقه و وجود کانونهای بحران در قفقاز شمالی و در قره باغ و روابط جمهوری های قفقاز جنوبی با قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای و جاذبه های نظامی و اقتصادی منطقه برای آمریکا و ناتو وضع دشوار، پیچیده و بغرنجی را در مطنقه رقم زد و گذشت زمان بر شدت آن می افزاید و به قول کارشناسی، منطقه به بشکه باروتی مبدل شده است. بنابراین، روند پرشتابی در نظامی شدن منطقه که در افزایش روبروز اعطای کمکهای نظامی به کشورهای منطقه، احداث پایگاههای نظامی بیشتر، برگزاری مانورهای نظامی در دریای مازندران و قفقاز به بهانه های مختلف، نمود دارد، دیده می شود، روندی که به صف بندی های نظامی - سیاسی قدرتهای بزرگ انجامیده و قدرتهای صاحب نقش را بیش از پیش به آمادگی ها و تدارکات نظامی سوق می دهد. مقاله زیر این روند و عواقب و آثار سیاسی - اقتصادی آن را مطالعه می نماید.

در زمان حاکمیت رژیم سلطنتی در عراق توطئه های زیادی از سوی آن کشور برای تجزیه خوزستان به اجرا در آمد. پس از روی کار آمدن دولتهای کودتایی در عراق و رواج گرایشهایی افراطی پان عربیسم اختلافهای سیاسی ،تبلیغاتی و حتی نظامی ایران و عراق را چندین بار در آستانه برخورد نظامی قرار داد.

یکی از جاذبه های ایجاد روابط میان ایران و اروپا در دوره صفوی وجود دشمن مشترک خطرناکی به نام امپراتوری عثمانی بود. این همدردی، عاملی برای پیدایش این اندیشه گردید که اتحاد میان ایران و اروپا و جنگهای همزمان و مشترک با عثمانی، منجر به شکست آن دولت خواهد گردید.

معاهده ذهاب یکی از حلقه های زنجیری است که زمینه ساز سقوط دولت صفویه شد چرا که صاحب نظران بر این باورند در نتیجه انعقاد این معاهده در دراز مدت نیروی نظامی ایران به سستی گرایید. در اینجا نیز به علل شکست ایران در نبرد بغداد و مراحل جنگهای بین النهرین پرداخته شده است.