مطالعات تاریخی جنگ

غزوه بدر نخستین جنگ مهم پیامبر اسلام (ص) بود که پیروزی در آن بر حیثیت و جایگاه مسلمین و حکومت نوپای مدینه افزود. این جنگ به دلیل اهمیتی که داشت، هم مورد توجه خداوند متعال در قرآن کریم قرار گرفت و سوره انفال در شأن آن نازل شد؛ و هم سیره نویسان و اخباریان اسلامی بدان توجه ویژه ای داشته اند؛ اما ظاهراً نگاه قرآن با سیره نویسان و مورخان بدان واقعه، اندکی متفاوت است. مسئله اصلی پژوهش، دستیابی به دلایل وقوع جنگ بدر از نگاه قرآن و تفاسیر اسلامی است. از این رو، این پرسش را مطرح می کند که چرا برداشت ها درباره این جنگ بین قرآن و سیره نویسان متفاوت است؟ و چرا سیره نویسان تلاش می کنند دیدگاه خود را بر قرآن تحمیل نمایند؟ فرض پیش رو در این نوشتار براین مبنا شکل می گیرد که قرآن عامل اصلی جنگ را دفع تهدید قریش علیه دولت نوپای مدینه می داند؛ اما سیره نویسان و مورخان، دلیل اصلی جنگ را حمله مسلمین به کاروان قریش و دستیابی به منابع مالی آنها ذکر می کنند. دستاورد پژوهش بررسی و تجزیه و تحلیل نبرد بدر با رویکرد قرآنی و متفاوت از نوشته سیره نویسان اسلامی است.

ایام العرب ها به عنوان بخشی از تاریخ عرب، همواره مورد توجه مورخان تاریخ اسلام و عرب قرار داشته و بخشی از مطالعات آنان را تشکیل داده است؛ اما در این میان توجه اصلی این مورخان بر جنبه های ادبی و بلاغی آن بوده و کمتر به بررسی مقوله و مفهوم جنگ نزد قبایل عرب بیابان گرد پرداخته اند. این در حالی است که با بررسی شرایط جغرافیایی و نظام قبیله ای موجود در شبه جزیره عربستان پیش از اسلام، جنگ به عنوان واقعیتی انکارناپذیر از حیات اجتماعی عرب تلقی می گردیده است. با توجه به خلاء پژوهشی موجود در این زمینه، این پژوهش بر آن است تا با بررسی زمینه های جامعه شناسی ایام العرب ها، مسئله جنگ را نزد اعراب (عرب بادیه نشین) پیش از اسلام موردپژوهش قرار دهد. فرضیه این پژوهش آن است که به نظر می رسد اعراب، فراسوی نگاه اقتصادی به جنگ، جهت تامین معیشت خود، آمال دیگری را در آن جستجو می کردند. آنان جنگ را نه تنها نوعی راهزنی و دزدی به حساب نمی آوردند، آن را همچون ورزشی محبوب که در آن قهرمانان قبیله از جایگاه والایی برخوردار بودند می نگریستند؛ ضمن آن که برتری طلبی، کسب افتخار و شرافت، شجاعت، جوانمردی و در نهایت سعادت خود را در آن جستجو می کردند.

جنگ جهانی اول برای ایران پیامدهای زیانبار بسیاری از جمله مثلث سیاه قحطی، ناامنی و بیماری در پی داشت که بخشی از پیامدهای این جنگ در کشور ایران بود. این پژوهش با استناد به منابع از جمله خاطرات برجای مانده و روزنامه های منتشر شده در همان زمان در شهر اصفهان، تلاش دارد ابعادی از این فاجعه انسانی را در این شهر به تصویر کشیده و نشان دهد مصائب قحطی، ناامنی و بیماری چه اثراتی بر شهر برجای نهادند؟ مدیریت شهری در این میان چگونه عمل می کرد؟ و تصمیمات نهادهای مختلف شهری از جمله حاکم و بلدیه چقدر بر معادلات فوق اثر نهادند؟ یافته های پژوهش که با شیوه تاریخی است نشان می دهد که بروز عوامل مختلف از جمله ناامنی، قحطی و شیوع بیماری، روزگار سختی را برای مردم اصفهان پس از جنگ جهانی اول برجای نهاده بود و نحوه مواجهه مدیریت شهری، متنفذان، مردم و جوانان را با این پدیده ها و تبعات آن نشان می دهد.

مسأله پژوهش حاضر بررسی پیامدهای جنگ جهانی دوم بر مناطق ساحلی و پس کرانه ای خلیج فارس است و فرض بر این است که آن جنگ پیامدهای منفی زیادی از جمله گسترش تشتت سیاسی و کاهش محسوس میزان تجارت و روابط تجاری ایران با سایر مناطق، بنادر و کانون های تجاری جهانی و در نتیجه رکود اقتصادی و افت تجارت خارجی ایران در خلیج فارس داشته است. خلیج فارس به عنوان مهم ترین شاهراه اقتصادی ایران در آن مقطع تاریخی، تأثیرات زیادی در تحولات سیاسی، اقتصادی واجتماعی ایران داشت و هرگونه تغییری در کرانه ها و مناطق پس کرانه ای آن موجب تأثیرگذاری بر سایر مناطق و حتی مرکز ایران می شد. این مقاله برآن است با استناد به منابع و اسناد معتبر تاریخی پیامدهای این رویداد بزرگ تاریخی را در مناطق کرانه ای و پس کرانه ای خلیج فارس مورد بررسی قرار دهد.

سقوط حکومت صفویه به سال 1135ق. ق به واسطه شورشی در شرق کشور، محصول علل و عوامل چندی است که یکی از آنها به عملکرد نظامی حکومت صفوی در قبال شورش افاغنه برمی گردد. هرچند دولت صفوی طی سال های1120 تا1135ق. اقدامات قابل توجهی در عرصه نظامی برای مقابله با شورش افاغنه به عمل آورد، اما توفیقی حاصل نکرد. پاسخ به چرایی ناکامی در حوزه نظامی و تحلیل عوامل خنثی کننده یا کم اثرکننده مدیریتی، اجتماعی و سیاسی این اقدامات، مهم ترین دغدغه های این پژوهش است. برای یافتن علل و عوامل حقیقی بروز چنین شرایطی، اقدامات نظامی انجام شده در مهار این بحران و موانع و کاستی ها و نارسایی های موجود بررسی گردید. در مجموع عواملی چون غفلت ها، سستی ها، وقت کشی ها، سوء مدیریت نیروها و عوامل مرکزی، ضعف فرماندهی و ضعف اطلاعاتی و نبود انگیزه مقاومت و جنگ، شورشیان افغان را پیروز نهایی این کشاکش ها قرارداد. البته نقش عوامل ساختاری، اجتماعی، سیاسی و مدیریتی دوره سلاطین پیشین که به طور مستقیم و غیرمستقیم نیروی نظامی را تضعیف می کرد، غیرقابل انکار است. روش این پژوهش روش گردآوری اطلاعات، ارزیابی داده ها و تجزیه و تحلیل آنها، به شیوه تبیین تاریخی است.