دانا طالب پور

امروزه زبان شناسی شناختی یکی از دانش های سودمند در تبیین دقیق معانی ارزشمند نهفته در آیات قرآن کریم است. یکی از بحث های مهم این حوزه، نظریه شکل و زمینه است که توسط تالمی، زبان شناس مشهور آمریکایی، مطرح شده است. به کمک آن می توان ارتباط معنایی میان کلمات فواصل را با بافت آیات بررسی کرد و درک عمیق تری درباره آن ها به دست آورد. یکی از نام های برجسته الهی «رحیم» است که بسامد بالایی در قرآن کریم دارد و در سوره بقره دوازده بار تکرار شده است. هم نشینی این اسم با اسم هایی چون توّاب، غفور، رحمن و رؤوف و تأخر اسم رحیم از اسمای دیگر را می توان در پرتوِ نظریه «شکل و زمینه» تالمی تحلیل کرد. تحلیل داده ها نشان می دهد که تکرار اسمای الهی در سایه تأثر از بافت هر آیه است و دلالت ویژه خود را دارد و ازسوی دیگر، طبق نظریه شناختی نشان دهنده اهمیت جایگاه آن ها نسبت به یکدیگر است. در این میان، اسم های مزدوج غفور و رحیم بیشترین تکرار را در سوره بقره داشته اند تا معنای آن ها در دل مؤمنان بیشتر تثبیت شود و بدانند که رحمت پروردگار و مغفرت او فراگیر است و همواره شامل حال بندگان می شود و رحمانیت و تواب بودن و مغفرت و رأفت الهی همه از منبع لایزال رحمت الهی سرچشمه می گیرند. اگر اسمای الهی را زمینه تلقی کنیم و محتوای سوره را شکل در نظر بگیریم، در می یابیم که موضوعِ بیش از یک سوم آیات این سوره حضور خداوند در زندگی است.

برخی از شاعران معاصر عربی برای بیان تجربه ها و دغدغه های گوناگون خود و جامعه و جهت اصالت بخشی به اثر ادبی خویش، به فراخوانی چهره های برجسته سنتی روی آورده اند و بهره گیری از این شخصیت ها و بیان تجربه های متعدد از رهگذر آنان یکی از ترفندهای مهم ادبی این شاعران است. نزار قبانی (1923-1998 م) به عنوان یکی از مشهورترین و پرمخاطب ترین شاعران معاصر عربی در قرن بیستم پس از شکست عرب ها در ژوئن 67  به طورجدی به شعر سیاسی و پایداری روی آورده است. قصیده «قانا» از قصاید برجسته وی است که به دنبال بمباران قانا توسط اسرائیل در 1996 سروده شده و فراخوانی نمادین شخصیت های مختلف دینی، تاریخی، اسطوره ای و ادبی جلوه ویژه ای به این قصیده داده است. بی شک شرایط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جهان عرب و آبشخورهای فکری و فرهنگی مختلفی که شاعر از آن ها بهره برده و ذهن وقاد و دید نقادانه وی در فراخوانی این شخصیت ها مؤثر بوده است. بر این اساس، پژوهش حاضر تلاش دارد با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر شناخت اطلاعاتی از شعر مقاومت معاصر عرب به ویژه سبک و مضمون شعر نزار قبانی به سؤالات زیر پاسخ دهد: نزار قبانی در قصیده مشهور خود از چه شخصیت هایی بهره برده است؟ این شخصیت ها در شعر او دارای چه کارکردی بوده و چه نقشی را ایفا می کنند؟ چه عواملی باعث گرایش شاعر به استفاده از نمادها در قصیده وی شده است؟ نتیجه پژوهش نشان می دهد: این حضور نمادین گاه شامل شخصیت های دینی چون مسیح، امام علی (ع) و امام حسین (ع) است و گاه شخصیت های اسطوره ای عرب و غیر عرب چون دنکیشوت و عنتره و... را شامل می شود و نزار با نظر به خفقان موجود از جانب حاکمان عربی وقت، با کاربست نمادین این شخصیت ها و دلالت های وجودی نهفته و آشکارشان به صورت مثبت و گاه تحول یافته و منفی، سعی کرده نگرش ها، پیام ها، دردها، تجارب و نقدهای خود را بر دشمنان و جامعه عرب، در قالبی ادبی به مخاطب انتقال دهد. 

دو کشور ایران و فلسطین به دلیل برخورداری از دین مشترک، باورها و اعتقادات نزدیک به هم و تجربه های مشترک سیاسی - اجتماعی، مورد توجه شاعران و نویسندگان قرار گرفته اند، در این میان شاعران، به عنوان رهبران ادبی با تکیه بر رسالت اجتماعی خویش، نقش برجسته ای در بارور کردن روح انقلابی مردم و برچیده شدن بساط ظلم و بی عدالتی داشته اند. دو تن از چهر ه های برجسته این رسالت در این دو کشور، عبدالکریم الکرمی و عارف قزوینی هستند که با اشعار خطابی و کوبنده خود به خوبی توانستند در برابر توطئه های دشمنان بایستند و روح بیداری و تحرک و اعتراض را در مردم بدمانند. در پژوهش حاضر، با به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر مکتب ادبیات تطبیقی آمریکا، به بررسی برخی عناوین مطرح در ادبیات اعتراض در اشعار دو شاعر پرداخته شده و در پایان برخی نتایج حاصل شد: وطن دوستی و اعتراض علیه توطئه های دشمنان و استعمارگران، اعتراض علیه عملکرد حاکمان نالایق، محکوم نمودن عدم اتحاد و عدم یکپارچگی مردم، اعتراض علیه مزدوران و وطن فروشان از مهمترین مضامین ادبیات اعتراض در اشعار دو شاعر هستند. هر دو شاعر با زبانی تند و انتقادی؛ گاه صریح و گاه نمادین به تقبیح کژی ها و نابسامانی های موجود در جامعه پرداخته و احیای هویت ملی را در دستور کار خود قرار داده اند. هر دو یکی از عوامل نابسامانی را بهانه های مختلف دودستگی و اختلاف دانسته که در نظرگاه عارف وجود اختلافات دینی و مذهبی یکی از ریشه های اساسی آن را تشکیل می دهد.

تعدّ القصه من الأسالیب المتمیزه التی وظفها القرآن الکریم للتعبیر عن المواضیع التاریخیه والتربویه السامیه ولهذا السبب تؤدی دوراً هاما فی إیصال الرساله المحمدیه إلى البشر. ومن أبرز السمات الفنیه التی تتمیز بها القصص القرآنی مقارنه بالقصص الأدبیه الحضور المتمیز لعنصر المفاجأه، حیث یمنح القصه القدره على لفت انتباه المتلقی ودفعه إلى متابعه القراءه والکشف عن المعانی الجلیله المکنون فیها. والمفاجأه حدث مباغت مفاجئ للفاعل الأساس داخل القصه أو المتلقی خارج النص، وتتجلى الأحداث المفاجئه فی کسر نمطیه سیر الأحداث. هناک طرائق فنیه لتحقیق عنصر المفاجأه للقارئ لتحریکه نحو الأحداث وتشویقه. ولذلک أنماط مختلفه منها بما یشمل مفاجأه المتلقی والفاعل الرئیس فی القصه و انکشاف سرّ المفاجآت للمتلقی وخفائه على فاعلی القصه . نظراً لأهمیه هذه العناصر والأنماط فی تسلیط الضوء على الإعجاز القرآنی معنى ومبنى وکثره المشاهد المفاجئه فی هذا الکتاب العظیم، تنوی هذه الورقه البحثیه عبر توظیف المنهج الوصفی- التحلیلی والاستعانه بکتب التفسیر المعتمده، الوصول إلى رصد تجلیات هذا العنصر ودوره فی إبانه جمالیه المعانی المتمیزه الموجوده فی مشاهد مختاره من قصص سور یوسف والقصص والکهف فضلاً عن أنماطه المختلفه ودورها فی کسر رتابه النص وإثاره انتباه المتلقی وکسر توقعه. تشیر النتائج إلى أن هذا العنصر یلعب دوراً فعالاً فی استیقاف نظر المتلقی وتحریضه على متابعه الأحداث القصصیه ومشارکته الفعاله فی تکمله أجزاء القصه بما یستتبع من تشویقه. توظیف هذا العنصر الفرید فی نوعه یزیل الستار عن القدره التعبیریه المعجزه عند الحق. المفاجأه فی القرآن الکریم جاءت على عده صور منها: مفاجأه المتلقی والفاعل الرئیس فی القصه وانکشاف سرّ المفاجآت للمتلقی وخفائه عن فاعلی القصه. وتوظیف هذه الأنماط یضفی حرکیه وحیویه على النص القرآنی ویکسر الرتابه التی یمکن أن تسیطر علیه. فالصوره الفنیه الموجوده فی مفاجأه القصص القرآنی تساعد على استحواذها على قلب المتلقی وتحریضه على متابعه الأحداث مما یسهم فی دفعها إلى منحى جدید.

کان لدور المصلحین العالمیین فی الفتره المتأزمه التی یعیشها العراق فی أواخر القرن التاسع عشر وبدایه العشرین شأن منقطع النظیر فی وجهه أفکار الشعراء فی هذه الحقبه إلى حد قد انطلقت موهباتهم الشعریه تحت تأثیر ما یجری على ساحه الظروف الاجتماعیه والسیاسیه من التطورات والتغییرات فی التعبیر عن الوجدان الجماعی بدلا من الوجدان الفردی وواقعیات عصرهم. ومن بینهم یتلألأ اسم جمال الدین الأفغانی لدوره العظیم فی النهضه الأدبیه المعاصره وتوجیه أفکار رواد الشعر الحدیث المتأثرین بهذه الظروف خاصه محمد رضا الشبیبی. ومن هنا تأتی ضروره البحث وأهمیته. فی هذه المقاله، تم اختیار بعض مشاریع الإصلاح فی کتابات السید جمال الدین الأفغانی ثم تطبیق مظاهر انعکاسها فی أشعار الشاعر وکان منهجنا فیها تحلیلیا مقارنا وفی الختام تم الحصول على بعض النتائج: کلاهما ذو نظرتین متناقضتین فی المجابهه مع الغرب. فعلى البلاد الإسلامیه أن تحرص علی تفاعلها مع الغرب وحضارته المتقدمه فتقتبس منه ما یوائمها وتأتی بالتقدم محذرین بدسائسه الخلابه مما لا یتناسب مع الدین والثقافه الإسلامیه. هما یستنکران التعصب فی جمیع وجوهه بما کان دینیا أو جنسیا أو طائفیا ویحضّان الناس على الاتحاد والتلاحم الذی یأتی بالعزه والسیاده أمام تخاذل الأجانب صارخین على الجمود والتقلید الذین غلبا على الناس بمختلف أشکالهما وحالا دون کل تجدد وتطور، معتقدین بأن کل ما یحدث للإنسان فی حیاته یکمن فی وراءه سلطان الإراده الإلهیه مع الإیمان بالقضاء والقدر ولا شکّ أن تأثرهما بالقرآن الکریم والرسالات الإسلامیه من أهم الرکائز التی تجمع بینهما فی خیوط العقیده وتجلو آثاره بشکل جلی فی أفکارهما.

تاریخچه زهد را در ادب عربی می توان به دوران قبل از اسلام نسبت داد که راهبان جاهلی پیشروان برجسته این گرایش را تشکیل می دادند. در دوره اسلامی این پدیده شروع به درخشش کرد و رفته رفته در دوران اموی و عباسی گسترش بیشتری یافت و در قرن های چهارم و پنجم هجری و ما بعد آن ها، در شهرهای اندلس، شاعران زهدگرایی پدید آمدند که به بسط در موضوعات آن پرداختند؛ به طوری که مضامین آن می تواند، تاریخ کاملی از الگوی زندگی اجتماعی مردمان آن عصر به دست دهد. شاعر یحیی بن حکم معروف به غزال اندلسی یکی از چهره های مشهور این ادبیات در اندلس به شمار می آید. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی محورهای زهدی اشعار وی پرداخته است و در پایان به این نتیجه رسیده است که شعر وی تصویری است از یک اندیشه و دیدگاهی که در پی تعبیر از تجربیات زندگی است. او در شعر خود با طرح موضوعاتی چون عدم دلبستگی به دنیا، یاد کردن مرگ و تنهایی، ذم و سرزنش مال و بیزاری نسبت به آن، نفرت و دوری از گناه، ویژگی ها و صفات یک انسان زاهد را بدون تصنع و به شکل نیکویی به تصویر کشیده است و شکی نیست که اوضاع سیاسی- اجتماعی حاکم بر عصر وی ازجمله ناامنی و اضطراب و شیوع پدیده زهد در روزگار شاعر تأثیر بسیار زیادی در گرایش وی به این اشعار داشته اند؛ به طوری که با دقت و تأمل در آن اشعار می توان غلبه تأثیر آن ها را بر فکر و اندیشه شاعر به خوبی مشاهده کرد.

ادبیات بیداری یکی از گونه های مطرح ادبیات است که به دلیل شرایط سیاسی خاص کشورهای خاورمیانه در دوران معاصر، وضعیت ویژه ای پیدا کرده است. دو کشور ایران و فلسطین از جمله کشورهای بارز در زمینه بیداری اسلامی و مقاومت هستند. دو تن از چهره های برجسته این نوع ادبی، سمیح صباغ (1947-1992م) و قیصر امین پور (1338- 1386ش) هستند که به دلیل مقاربت زمانی حیات سیاسی و اجتماعی خود دارای بن مایه ها و مضامین ادبی مشترکی هستند. هشت سال دفاع مقدس در ایران و مبارزه ملت فلسطین در برابر اشغالگران اسرائیلی و خائنان داخلی، زمینه ای غنی و پربار را در پرداختن به مضامین بیداری اسلامی و مقاومت، پیش روی این دو شاعر قرار داده است ( مسئله ). پژوهش حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و مکتب ادبیات تطبیقی آمریکا صورت گرفته است ( روش ). و در پایان مشخص گردید: اشعار دو شاعر، به دنبال ایجاد یک انقلاب علیه بیدادگران زمان است که در این زمینه مقاربت و نزدیکی زیادی به یکدیگر دارند، اما سخن در باب آزادی و بیداری در اشعار صباغ برخلاف امین پور، به دلیل طولانی شدن مسئله فلسطین بیشتر است. زبان شعری آنها به دلیل ماهیت بیدارگری و اصلاح طلبی، ساده و روان و گاه نمادین است. امین پور برخلاف صباغ از زبان حماسی و شخصیت های دینی و تاریخی بهره برده است ( یافته ها ).

نظریه انسجام متنی هلیدی و حسن، یکی از مقوله های مهم زبان شناسی معاصر است که برخلاف نظریات صِرف ساخت گرایی، توجه مهمی به ساختارهای زبانی در بافت موقعیتی دارد و به واسطه آن می توان نتایج قابل تأملی را در زمینه میزان انسجام متن ارائه داد. در نظرگاه آنان، عوامل انسجام متن در سه دسته دستوری، واژگانی و پیوندی قرار می گیرد. در پژوهش حاضر، ابعاد سه گانه انسجام در خطبه 181 نهج البلاغه، بررسی شد؛ به طوری که انسجام دستوری با بسامد 44 درصد، بیشترین سهم انسجام را در خطبه داشته است و انسجام واژگانی با بسامد 43 و انسجام پیوندی با بسامد 13 درصد به ترتیب در جایگاه بعدی اهمیت قرار دارند. این فراوانی نشانگر آن است که برجستگی کلام امیرالمؤمنین، علاوه بر محتوای ژرف آن، مرهون کاربست هوشمندانه عوامل پیوندسازی است که از این همایش و تفکر در کنه معانی و مضامین آن  حاصل می گردد و از عظمت جایگاه آن پرده برمی دارد.

ترجمه یکی از مهم ترین شیوه های انتقال پیام و برقراری ارتباط بین زبان ها، است. ارائه ترجمه مناسب و پیام دقیق نیازمند اصول و قواعدی است که در برخی موارد پایبندی دقیق به اصل زبان مبدأ، غیر از زیان هایی که به زبان مقصد وارد می آورد، نوعی پیچیدگی، ناآشنایی و ابهام در نثر ترجمه به بار می آورد و سبب می شود تا متن مبدأ زیبایی و حلاوت خود را از دست بدهد. برای رفع این مشکل، یکی از فنون کاربردی استفاده از شیوه های مختلف معادل یابی است؛ اما علیرغم وجود استفاده از این فن، در برخی موارد مترجمان زبان ها و مخصوصاً مترجمان زبان عربی و فارسی با چالش هایی مواجه می شوند که امر ترجمه را بر آن ها بسیار سخت و دشوار می کند. وجود اشتراک لفظی، واژگان دخیل، تفاوت در خانواده زبانی و ابهام های دستوری بین دو زبان، یکی از عمده ترین دلایلی است که در صورت عدم آگاهی مترجمان و مخصوصاً بیگانگان با این زبان، از آن رنج خواهند برد. در این مقاله با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، کوشش شده است، ضمن ارائه تعریفی کوتاه از مفهوم معادل یابی و فنون آن، به بررسی مهم ترین این چالش ها و موانع پیش روی مترجمان، پرداخته شود و در پایان مشخص شد: تفاوت ساختاری زبان فارسی و عربی، ابهام واژگانی، ابهام دستوری، تعدد بافت معنایی، وجود واژگان دخیل، اختلاف در خانواده زبانی یکی از مهم ترین عوامل ایجاد مانع در انتقال معنای دقیق و تمام رخ از زبان مبدأ است که آگاهی مترجمان از این مقوله ها، می تواند راهگشایی مناسب پیش روی آن ها باشد.

نقش بی بدیل قرآن کریم در زندگی بشر، سبب شده است تا دانش آواشناسی، در راستای کشف لایه های به هم پیوسته معانی و مضامین نهفته در این کتاب مقدس، به کمک محققان علوم اسلامی بیاید و پژوهش های گسترده ای در زمینه انسجام میان لایه های آوایی و معناشناسی آیات قرآن کریم، صورت پذیرد. در پژوهش حاضر، در راستای نیل به هدف مزبور، به واکاوی انسجام آوایی- معنایی در سوره لقمان پرداخته شد. روش به کار گرفته شده، توصیفی– تحلیلی بوده و از خلال مبانی نظری مطرح و تطبیق آن ها بر آیات مبارکه، برخی نتایج حاصل شد: ارتباط بین جنبه های صوتی و دلالی آیات سوره کاملا مشهود است و اصوات دقیقا در اقتضای معانی آیات به خدمت آمد ه اند. اصوات مجهور با بسامد 71%  و متوسط با بسامد 49% بیش ترین سهم را در القای معانی آیات داشته اند و بعد از آن ها اصوات مهموس با بسامد 29%، شدید 27% و سایشی 24% قرار دارند. دلیل غلبه اصوات مجهور و متوسط، ناظر بر معانی و سیاق آیات است؛ زیرا در این سوره درباره موضوعات مهمی چون: عظمت قرآن کریم، خلقت خداوند، رستاخیز عظیم قیامت، توحیدگرایی و ارزش های اخلاقی سخن به میان آمده است که نیاز به کارگیری این اصوات را بیش تر توجیه می کند و در مقابل آن، در  مواضعی که نیاز به برانگیختن احساسات لطیف مخاطب است، از اصوات مهموس و سایشی آرامش بخش افزون تری استفاده شده است؛ به گونه ای که تناسب آوایی میان حروف کلمات و معانی آن ها کاملا مشهود است و جایگزین کردن آن ها با واژگان دیگر، غیرممکن است.

غم غربت یا نوستالژی یکی از واژه های پرکاربرد ادبیات است که در فارسی معادل، دلتنگی و بازگشت به گذشته است. احساس تنهایی، ناتوانی، نارضایتی از وضعیت جامعه، از مهمترین مؤلفه های آن هستند. به دلیل شرایط مشابه سیاسی – اجتماعی قرن بیستم در کشور ایران و عراق، بن مایه های مشترکی میان مضامین ادبی آنها وجود دارد. محمدرضا شبیبی و میرزاده عشقی؛ دو شاعر برجسته ایران و عراق، از بن مایه های همسوی فراوانی در زمینه ادبیات نوستالژیک برخوردارند. در مقاله حاضر، با تکیه بر روش توصیفی – تحلیلی و مکتب تطبیقی آمریکا، ابتدا به استخراج بن مایه های ادبیات نوستالژی پرداخته شد، سپس با مقایسه آنها برخی نتایج حاصل شد: هر دو شاعر وقتی تحقق ارزش های جامعه را به دلیل نبود همراهان رفیق، ناممکن می بینند، دچار ناکامی و مرگ اندیشی شده و غم غربت به آنها دست می دهد. از دیدگاه آنها بازگشت به گذشته تاریخی و جامعه آرمانی، رمز بازیابی هویت کشور است. عشقی برخلاف شبیبی به فردایی امیدوار است که صلح و دوستی همه جا را فرا می گیرد و بساط ظلم و نفاق برچیده شود.

یکی از مباحث مهم مکتب فرمالیسم، برجسته سازی است که دارای دو نمود هنجارگریزی و هنجارافزایی است. هنجارگریزی انحراف از زبان معیار و هنجارافزایی اعمال قواعد اضافی بر زبان معیار است. در سوره های مکی قرآن، به دلیل کوتاه بودن آیات، فرم آنها برجستگی های خاصی دارد که درنگ خواننده را در این زیبایی ها برمی انگیزاند. سوره «مؤمنون» یکی از سوره هایی است که موضوع برجسته سازی به صورت وافر در آن نمایان است. مقاله حاضر با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی به کشف ابعاد برجسته سازی در این سوره، در دو حوزه هنجارگریزی و هنجار افزایی پرداخته است. نتایج نشان دادند در این سوره هر معنا در قالب لفظ خود چنان جای گزیده است که جز آن قالبی ندارد و این هماهنگی لفظ و معنا تأثیر بسزایی در درک پیام موجود در آیات دارد. برجستگی در این سوره باعث عدول حروف و کلمات از اصل خود شده و این خارج شدن نه تنها به معنای آیات لطمه نزده، باعث زیبایی بیشتر آنها شده است.

من السمات التی تمیز بین الشعر والنثر هی عنصر الإیقاع، وهو یلعب دورا أساسیا فی النغمه الشعریه وحلاوتها، وهو تعبیر أصیل عما یدور فی مکامن الشاعر من الأحزان والأفراح والآلام؛ فبهذا السبب، یکون دوره بارزا بین توظیفات الشعراء، وقد شغل حیزا کبیرا بینها. یحاول هذا البحث دراسه الإیقاع الصوتی فی قصیده فی رحاب الحسین دراسه أسلوبیه. تعد القصیده من القصائد التی تمتاز بمکونات إیقاعیه جمیله تدل على وجدانیه الشاعر الحزینه بشکل مؤثر. لهذا، لجأ البحث إلى دراسه هذه المیزه فی القصیده، بالاعتماد على المنهج الوصفی التحلیلی. وقد تم تطبیقه فی دراسه الإیقاع الداخلی والخارجی فی القصیده. یقدم هذا البحث إیجازا عن القصیده ومکانه شاعرها ومقدمات عن الوزن والقافیه والعناصر المؤثره فی الإیقاع. ففی بحث الإیقاع الخارجی، درسنا بحر القصیده وقافیتها ورویها؛ ومن خلالها کشفنا عن أهم الجمالیات المؤثره فی إیقاعیه القصیده. وفی بحث الإیقاع الداخلی، درسنا أهم العوامل المؤثره فی الإیقاع الداخلی نظریا ثم قمنا بتطبیقها على القصیده. وفی النهایه، استخلصنا أن الشاعر ذو مهاره شعریه موسیقیه بارعه، حیث نجح فی إبراز المعانی عبر الإیقاعیه نجاحا. فهناک تناغم موسیقی جمیل بین الهیکل البنیوی والدلالی فی القصیده، حیث یعبّر عن المعانی وما یخالج فی نفس الشاعر أدق تعبیر.