رضا صمیم

تکثر قومی از خصوصیاتِ بارزِ هویتِ ایرانی است. پیش از انقلابِ اسلامی، حل مسئله تکثر قومی در جهت دست یابی به هویتِ ملیِ یکپارچه با تکیه بر سیاست های هویتیِ منبعث از فرآیندِ تجددمآبیِ آمرانه ی رضاخانی صورت می پذیرفت. پس از انقلابِ اسلامی در چرخشی فرهنگی، سیاست های هویتی بیشتر بر ارزش های بومی تکیه نمود. بر این اساس، سیاست های فرهنگیِ مختلفی در جهتِ برساختِ هویت یکپارچه ملی اتخاذ و اجرا شده است. با توجه به اهمیت نوعِ مصرفِ فرهنگی افراد در مشخص کردنِ تعلقِ هویتیِ آنان، در این مقاله، سیاست هایِ فرهنگیِ جمهوریِ اسلامیِ ایران با استفاده از داده هایی در زمینه مصرفِ موسیقاییِ (به عنوانِ نمونه ای از مصرف فرهنگی) قومیت هایِ گوناگون، در موفقیت یا عدم موفقیت در برساختِ هویتِ ملی، موردِ ارزیابی قرار گرفته است. داده های این تحقیق، متعلق به پیمایشِ طرح بررسی و سنجشِ شاخص هایِ فرهنگِ عمومیِ کشور هستند که در سال 1388 به انجام رسیده است. پس از بررسی داده ها با توجه به گرایشِ معنادارِ قومیت های گوناگون به مصرفِ گونه های موسیقاییِ متعلق به فرهنگِ رسمی، می توان به این نتیجه رسید که سیاست های فرهنگیِ جمهوریِ اسلامیِ ایران در برساختِ هویتِ ملی موفق عمل کرده و احساسِ تعلق هویتی به عناصر فرهنگِ ملی در قومیت های گوناگون به وجود آورده است.

تحقیق پیرامونِ فضایِ تولید موسیقی با رویکردهایِ متفاوتِ نظری و پژوهشی صورت گرفته است. در این مقاله که بر اساسِ رهیافتِ پژوهشیِ مردم نگاری/ جامعه شناختی در پژوهش رویِ تولیدکنندگانِ فرهنگی طراحی شده است، تلاش شده با توجه به عدمِ امکانِ انجامِ پژوهشی ساختاری درباره فضایِ تولید موسیقی مردم پسند در ایران، به سببِ فقدانِ آمارهایِ مستند از وضعیتِ تولید، این فضا به مددِ مفهوم پردازیِ جامعه شناختی در سطحِ خُرد، با استفاده از داده هایی مستخرج از پنج مصاحبه با تولیدکنندگان گونه هایِ رسمی و غیررسمی در شهر تهران تحلیل شود. در این مقاله برایِ جمع آوریِ داده هایِ کیفی در پاسخگویی به این سؤال که «آیا کنش میانِ تولیدکنندگانِ موسیقی مردم پسند در ایران، به عنوانِ سازندگانِ اصلی فضایِ تولیدِ موسیقی، کنشی ایدئولوژیک است؟» از تکنیکِ گروهِ متمرکز بهره گرفته شد. داده ها در جریانِ پنج جلسه بحث با دو گروهِ هشت نفره به دست آمدند و بر اساسِ روشِ تحلیلِ تأملی تحلیل شدند. تحلیلِ داده ها نشان داد، فضایِ تولید موسیقی مردم پسند در ایران به علتِ ایدئولوژیک بودنِ تولیدکنندگانِ گونه هایِ مورد بررسی به عنوانِ کنشگرانِ این فضا، فضایی منازعه آمیز است و در این فضایِ منازعه آمیز هر گونه تلفیقِ موسیقی شناختی را ناممکن می نماید. برایِ نویسنده این مقاله، تلفیقِ موسیقی شناختی تنها راهِ برون رفت از بی ریختیِ فرهنگیِ حاکم بر فضایِ تولید موسیقی در ایران محسوب می شده است. 

پژوهش بر روی موسیقی مردم پسند در ایران، در مقایسه با تولید و مصرف این موسیقی، دارای سابقه ای اندک است. فاصله طولانی میان تولید و مصرف موسیقی مردم پسند تا مطالعه بر روی آن زمانی قابل تامل است که بدانیم علی رغم وجود تجربه هایی در مطالعه موسیقی مردم پسند در ایرانِ سال های اخیر، هنوز شاهدِ انسجام نظری و روش شناختی در اینگونه مطالعات، آنگونه که پس از دهه 1970 میلادی در غرب رخ داده، نیستیم. در مغرب زمین به ویژه از دهه 1970 م.، شاهدِ تاسیسِ حوزه میان رشته ایِ «مطالعات موسیقی مردم پسند» با هویتی مستقل بوده ایم. تجربه غرب نشان می دهد تعین رشته ای این حوزه، پیش شرط اساسی جهت مندی پژوهش بر روی موسیقیِ مردم پسند و انسجام نظری و روش شناختی است. در این مقاله، هدف آن است که با بررسیِ تجربه های مطالعاتیِ داخلی بر روی موسیقی مردم پسند از طریق تحلیل متون انتشار یافته آنها در نشریات علمیِ منتخب، امکانِ شکل گیری حوزه میان رشته ای «مطالعات موسیقی مردم پسند» در ایران را مورد واکاوی قرار دهیم و به این سوال پاسخ گوییم که چرا تا کنون در ایران مطالعه موسیقی مردم پسند شکلی منسجم و جهت مند نیافته است.