سید محمود نجاتی حسینی

این پژوهش تفسیرهای دانشجویان از نوگروی در دینداری شان را از طریق مراجعه به بطن زندگی دینی روزمره آنان مورد مطالعه قرار داده است . نوگروی دینی بر اساس مدل های لافلند، کانتر و رمبو و با استفاده از روش تحلیل روایت بررسی شده است. به این منظوربا 31 نفراز دانشجویان دانشگاه تهران با رعایت تکنیک اشباع نظری مصاحبه نیمه ساخت یافته روایی به عمل آمد. مصاحبه های انجام شده، نهایتاً در روایت های فردی و همچنین یک روایت کلی خلاصه شد و مورد تحلیل تماتیک قرار گرفت. یافته های این پژوهش از بروز عارضه تغییر در حیات دینی دانشجویان حکایت می کند. روایت های دانشجویان از زندگی دینی خویش حاوی نکاتی اساسی در خصوص ابعاد دینداری است و نشان می دهد تمامی آنان تحت تأثیر تغییرات فردی و محیطی دینداری خود را مورد بازاندیشی قرار داده اند. جهت نشان دادن این تغییر، مصاحبه ها به سه بازه زمانیِ «حیات دینی پایدار»، «بحران در حیات دینی» و «نوگروی دینی» تفکیک شده و مهمترین مضامین هر مرحله، بیرون کشیده شد. سه مضمون بنیادین بدست آمده عبارتنداز «دین داری به مثابه امری پیشینی»، «بحران هویت دینی» و «دین داری به مثابه امری پسینی». در نهایت باید گفت روایت کلی دانشجویان از نوگروی دینی خویش حاکی از درکی پسینی از دینداری است. در میان آنان نوگروی همچون چرخشی اجتماعی-روانی درک و تفسیر شده است که بر بستر تاریخیِ حیات دینی شان قابل تحلیل است.

در بحث از ظرفیت های دین برای ایجاد جهانی پر از صلح و عاری از خشونت می توان متون دینی را فراهم سازنده زیست جهانی تلقی نمود؛ پر از آموزه های اخلاقی معنوی که از حیث جامعه شناختی مبشر تفاهم، تساهل، رفتار مسالمت آمیز و نهایتا وفاق فرهنگی، همبستگی اجتماعی و انسجام سیاسی اند. مقاله حاضر در پی بحث درباره این مساله مهم است که «چرا و چگونه متون دینی در ادیان ابراهیمی [یهودیت، مسیحیت، اسلام] و ادیان آسیایی [هندو- بودیزم، زرتشتی- مانوی، کنفوسیوسی- تائوییزم] از ظرفیت های ترویج صلح و پرهیز از نزاع (نا صلح گرایی) برخوردارند». اما برای پاسخ به این مساله مقاله به چند پرسش راهنما متکی است: «متون دینی در ترویج صلح برای پیروان خود به چه آموزه های معنوی اخلاقی تاکید دارند؟ و برای پرهیز از نزاع (ناصلح گرایی) پیروانشان را به چه چیزی توصیه می کنند؟ و در حل منازعه چه طریقی را برای پیروان خود ترجیح می دهند؟». مشی روشی پژوهشی مقاله نیز بر "متن کاوی" و "تحلیل مضمون" متون دینی در ادیان ابراهیمی استوار است.

از حیث جامعه شناختی صلح، نقیض "ناصلح" است، یعنی نبود جنگ، تضاد، تناقض، تخاصم، نزاع، مناقشه، خشونت، تبعیض و تعصب. "صلح" زمینه ساز آرامش فرهنگی، آسایش مدنی، امنیت سیاسی، ثبات حقوقی و نظم اجتماعی است. در متون حکمتی دینی، می توان شاهد آموزه هایی درباره "صلح خواهی- گرایی- سازی" بود. منظور از "حکمت" نیز همان قواعد عملی یک زندگی اخلاقی معنوی اند. حکمت (ها) توصیه ها و خط مشی ها و رهنمودهای ارزشی هنجاری معنوی جهان شمولی هست (ند) برگرفته از الاهیات و فلسفه و تجربه زیسته بشری که هم انسان مدارانه اند و هم زیستنی سعادت مند را به صورتی عام گرایانه و فراسوی محدودیت های فرهنگی و آن سوی مرزبندی های عقیدتی ادیان رسمی و فراتر از قید و بندهای محلی گرایانه و خاص گرا توصیه و ترویج و تبلیغ کرده و تذکر و آموزش نیز می دهند. از این لحاظ و تا جایی که با "حکمت اسلامی" مرتبط است، در چند متن دینی که از جنس معارف اسلامی و شیعی اند ؛ می توان به این حکمت دست یافت و اخلاقیات صلح را در متن این متون به صورت هرمنوتیکی و معناکاوانه آن فهم کرد.این متون مورد مطالعه عبارتند از: «نهج الفصاحه، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، رساله الحقوق، مثنوی شریف معنوی».

مطالعات علم ودین،هم چنان مهم ترین جریان اندیشگی در جهان مدرنیته اند.با پیوستن علوم اجتماعی به این جریان،روال و رونداندیشگی در علم و به ویژه دین،ویژگی اجتماعی فرهنگی مطالعات دین تقویت شده است.لذا اکنون در پرتوی علوم اجتماعی ادیان ،ما شناخت بهتر،دقیق ترومناسبتری از ماهیت تکوین تاریخی دین،مکانیزم اجتماعی دین ورزی،فرایندهای توسعه فرهنگی دین گرایی و سکولارگرایی و نهاتیا منحنی سینوسی امراجتماعی دینی/امردینی اجتماعی دربافتارتاریخ و جامعه وفرهنگ مدرن داریم. دراین راستا و با وجود حجم قابل توجهی ازادبیات تخصصی در"علوم اجتماعی ادیان"[:تاریخ ادیان،باستان شناسی دین،جغرافیای تاریخی فرهنگی ادیان،انسان شناسی و قوم شناسی دین،روان شناسی اجتماعی دین، سیاست دین،حقوق دینی،مطالعات فرهنگی دین روزمره و جامعه شناسی دین]اما همچنان دو مساله مهم که از جنس "شناخت شناسی" و "علم شناسی فلسفی"اند؛شایسته توجه و محل بحث است:یکی:چیستی و چگونگی تعامل تئوریک و متدیک درموضع درون گفتمانیعلوم اجتماعی ادیان،میان دانشهای تشکیل دهنده این علوم؛و دودیگر:چیستی وچگونگی تعامل تئوریک و متدیک ازموضع برون گفتمانی علوم اجتماعی ادیان،میان این علوم با فلسفه-الاهیات-علم[:الاهیات فلسفی اجتماعی،الاهیات فلسفی سیاسی،الاهیات فلسفی فرهنگی،الاهیاتچند فرهنگی و بینا فرهنگی،فلسفه اجتماعی دین،فلسفه سیاسی دین،زیست شناسی اجتماعی فرهنگی دین].ازاین لحاظ پرسش مقاله اینست :«یک علوم اجتماعی ادیان نوشده و متحول شده و روزآمد شده و پویا و برخودار از توان معرفتی فکری و فرهنگی اجتماعی دارای چه مواضع روشی و نظری باید باشد؟. و نیز : تعاملات درون گفتمانی وبرون گفتمانی دراین علوم در متن "مطالعات دین" و"علم دین"چگونه باید صورت گیرد؟».ایده مقاله برای فراهم نمودن یک چهارچوب تحلیلی مناسب مرتبط جهت پاسخ دادن به این پرسش اینست که:«ما به یک برنامه پژوهشی تلفیقی چنددانشی و چندروشی و چند نظریه ای و چند موضعی و دو گفتمانی برای علوم اجتماعی ادیان نیاز داریم».پیگیری این ایده نیز با استفاده از روش"مطالعه متنی"انجام میشود.