مهدی کلاهی

به منظور شناخت چالش های روزافزونی که مهندسان با آنها مواجه هستند، نیاز به بررسی جامع رویکردهای مهندسی انسان گرایانه، مهندسی بوم گرایانه، مهندسی جهان شمول و مهندسی کل نگر است. فلسفه و هدف این مقاله، ضمن پاسخ به این نیاز، مقایسه این رویکردها و ارائه ویژگی های توصیفی و کاربردی آنها در حوزه های مختلف است. این پژوهش بر اساس هدف، توسعه ای کاربردی، بر اساس شیوه گردآوری داده، توصیفی، و بر اساس ماهیت داده، کیفی از نوع مقایسه ای است. نتایج نشان می دهد که درهم کنش این رویکردها برای حل مسائل پیچیده مهندسی، ضروری است. همچنین آموزش مهندسی، نیاز به بازنگری اساسی دارد تا موضوعات رویکرد کل نگر، هم نشینی با اهداف توسعه پایا، اخلاق و مسئولیت پذیری اجتماعی، توازن دانش فنی و دیدگاه های انسان گرایانه و بوم گرایانه و ترویج دیدگاه های جهانی و شایستگی فرهنگی در پداگوژی مهندسی را دربرگیرد. لازم است که نه تنها راه حل های فنی، بلکه ابعاد اجتماعی، اخلاقی و بوم شناختی چالش های مهندسی نیز مد نظر قرار گیرند. آموزش های محیط زیستی و اجتماعی، یادگیری اجتماعی و تجربی، همکاری میان رشته ای، مطالعه موردی و ارائه تجربیات بین المللی، جهت آماده سازی مهندسان برای مقابله با چالش های محلی و جهانی، بسیار حیاتی است. این موارد می توانند در توسعه فهم عمیق تری از مسائل مختلف، به دانشجویان مهندسی کمک کنند. همچنین باعث می شوند که مهندسان آینده، دارای دانش و مهارت های لازم برای طراحی و پیاده سازی راهکارهای نوآورانه مناسب، فرهنگ مدار و قابل قبول از نظر محیط زیستی باشند.

هرچند تالاب ها زمانی بهترین تفرجگاه های ایران به شمار می رفتند، ولی در اثر عواملی همچون مدیریت غیرکارا، تعارض انسان-تالاب، تعارضات اجتماعی و عوامل طبیعی، بسیاری از آنها امروزه خشک شده و از بین رفته اند. مقاله حاضر با هدف ساماندهی تالاب هشیلان کرمانشاه از طریق ظرفیت سازی و مشارکت اجتماعی، بر اساس یافته های حاصل از اجرای طرح ساماندهی تالاب هشیلان با رویکرد ظرفیت سازی اجتماعی انجام شده است. شیوه پژوهش، مشارکتی با کارکرد تحقیق در عمل است. جامعه آماری پژوهش، نهادهای محلی و دولتی و همچنین زنان و مردان روستاهای حوضه تالاب مخصوصاً روستاییان هشیلان است. برای ساماندهی تالاب هشیلان، از ابزار سیپا (برقراری ارتباط، آموزش و آگاهی عمومی) به عنوان ابزاری برای ظرفیت سازی و مشارکت اجتماعی استفاده شد. برای برقراری ارتباط با جامعه و نهادهای محلی و دولتی در جهت برجسته سازی اهمیت تالاب، جشنواره ای برگزار و کارگاه های آموزشی برای مردم روستای هشیلان اجرا شد. همچنین در راستای ارائه برنامه های راهبردی، نشست هایی با معتمدان محلی تدارک دیده شد و از طریق پرسشنامه موردبررسی قرار گرفتند. داده ها با نرم افزار SPSS26 تحلیل شدند و تکنیک SWOT مورد استفاده قرار گرفت. طبق نتایج، برقراری ارتباط، آموزش، آگاهی و همچنین برگزاری جلسات آموزشی، مهم ترین عوامل مؤثر در حفاظت و حمایت از تالاب هشیلان به دست آمدند. همچنین توسعه گردشگری و بهره برداری پایدار می تواند نقش مهمی در توانمندسازی جوانان روستایی و کسب درآمد پایدار داشته و زمینه را برای کاهش مهاجرت آنها به نقاط اطراف فراهم کند.

طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)، با هدف تعدیل فشار و کنترل تراکم فزاینده صورت گرفته است. این طرح، با اقدام در جهت تحول کیفی و نیز بهینه نمودن اصول معماری معاصر، درصدد دستیابی به تعادلی پایدار و کاهش فشارهای گوناگون برآمده از مرکز شهر است. تغییرات اعمال شده، موجب تحولات فراوان اجتماعی-اقتصادی در منطقه ثامن شده است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل اجتماعی - اقتصادی این طرح، از نوع توصیفی - تحلیلی بوده و در دو مرحله، داده ها و اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی با ابزار مصاحبه و پرسشنامه جمع آوری شد. در مرحله اول، جامعه آماری پژوهش را ساکنان منطقه ثامن شهر مشهد تشکیل دادند. نمونه گیری با استفاده از روش تصادفی، تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. در مرحله دوم، بر اساس عوامل شناسایی شده، پرسشنامه ای، تدوین شد و کارشناسان شهرداری منطقه ثامن، بر اساس میزان اهمیت، آن عوامل را وزن دهی کردند. در ادامه، برای تجزیه و تحلیل یافته ها و ارائه راهبردها، از روش SWOT استفاده شد که از طریق تشکیل ماتریس های ارزیابی و با استفاده از تحلیل عوامل داخلی و خارجی، ضمن شناسایی مزایا و معایب طرح، به ارزیابی موانع و محدودیت های محتمل در راه توسعه کالبدی منطقه پرداخته و راهکارهایی برای انجام طرح با کمترین مشکلات ارائه می دهد. از جمله نتایج به دست آمده، کاهش واحدهای مسکونی، افزایش واحدهای اجاره ای و افزایش نارضایتی ساکنان و مالکان از تغییر مکان زندگی و شرایط محیط زیستی منطقه بوده است. همچنین طبق امتیازهای نهایی عوامل داخلی و خارجی، راهبرد تهاجمی برجسته شد. در نهایت، پیشنهاداتی به منظور کاهش اثرات منفی طرح نوسازی و بهسازی بافت ارائه شده است. 

در حال حاضر، مراتع ایران از وضعیت نامناسبی برخوردارند و اگر اقدامی برای اصلاح و احیای آنها صورت نگیرد، در زمان نه چندان دور شاهد از بین رفتن پوشش گیاهی و فرسایش خاک در مراتع و در نهایت، نابودی کامل این منابع خدادادی خواهیم بود. اقتصاد بخش قابل توجهی از خانوارها، به مراتع وابسته است، از این رو مشارکت بهره برداران در طرح های اصلاحی و احیایی مرتع به عنوان رویکرد جدید در مدیریت منابع طبیعی امری ضروری است. در این راستا، پژوهش به منظور ویژگی های اجتماعی و اقتصادی اثر آنها بر موفقیت طرح های مرتعداری بر منطقه بهارکیش قوچان بررسی شده است. این پژوهش به کمک پرسشنامه و با کمک 69 نفر پاسخگو انجام شد. تحلیل های آماری پرسشنامه به کمک نرم افزار SPPS و تحلیل عوامل اجتماعی و اقتصادی موثر بر طرح های مرتع داری به کمک روش تحلیل مولفه اصلی (PCA) به انجام رسید. نتایج نشان داد، در بُعد امنیت اجتماعی، اجرای طرح های مرتعداری موجب کاهش دعوا و ناهنجاری بین اهالی روستا شده است. در بُعد سواد اجتماعی مرتعداران، اجرای طرح های مرتعداری را موجب افزایش آگاهی در زمینه تقویت نهادهای محلی دانسته اند. اما در بُعد مشارکت اجتماعی اجرای طرح مرتعداری لزوما موجب مشارکت روستائیان در سایر امور روستا نشده است. در بُعد تعارضات اجتماعی مرتعداران، طرح های مرتعداری را عامل کاهش دام های خود نمی دانند. همچنین در بُعد رضایت مندی اجتماعی، مرتعداران، طرح های مرتعداری را کمتر بر رضایت مندی از شغل خود موثر می دانند. در بُعد اقتصادی، مرتعداران اجرای طرح های مرتعداری را عامل طرقی منطقه دانسته اند. در بخش رشد سرمایه گذاری، طرح های جانبی در حاشیه طرح های مرتعداری در منطقه بهارکیش رشد خاصی بخصوص در حوزه آموزش و درمان نداشته است. در کل اجرای طرح های مرتعداری به لحاظ اقتصادی منجر به افزایش قیمت مراتع و رشد و احیای مراتع شده است.

امروزه یکی از عوامل آلودگی محیط زیست چگونگی مصرف انرژی در بخش خانگی است. آمار جهانی نیز حاکی از افزایش مصرف انرژی می باشد. البته مصرف انرژی در بین افراد و خانواده ها به شیوه ها و سبک های گوناگونی صورت می گیرد که از آن تعبیر به فرهنگ های مختلف مصرف انرژی می شود و این فرهنگ یا فرهنگ ها تحت تاثیر عوامل مختلفی شکل می گیرند. هدف اساسی تحقیق حاضر شناخت فرهنگ های مختلف مصرف انرژی (گاز و برق) در بین خانوارهای مشهدی در سال 1398 است. برای رسیدن به این هدف از روش کیفی (مصاحبه نیمه ساختاریافته با 27 نفر) و کمّی (از طریق توزیع پرسشنامه در بین 599 نفر) به طور همزمان در بین خانوار های مشهدی اقدام گردید. براساس نتایج بخش کیفی به طور کلی دو فرهنگ عمده «مُسرف» و «صرفه جو» با هشت خرده فرهنگ متفاوت؛ صرفه جوی متعهد، صرفه جوی منفعل، صرفه جوی ناگزیر، مصرف گرای مناسکی، مصرف گرای نامتوازن، مصرف گرای تقلیدی، مصرف گرای خاصگرایانه و مصرف گرای نمایشی ملاحظه شد. نتایج بخش کمی نشان داد که 33/59 درصد نمونه جزو فرهنگ مُسرف و 67/40 درصد جزو فرهنگ صرفه جو هستند. 2/21 درصد نمونه اطلاعات زیست محیطی اندکی دارند. تحلیل ها همچنین نشان داد که در خرده فرهنگ مصرفگرایی خاصگرایانه افراد مُسرف این سبک، عموماً در محلات توسعه یافته تمرکز بیشتری دارند.

با توجه به بحران آب در ایران، آموزش الگوی مصرف مسؤولانه آب به دانش آموزان ضروری است. هدف پژوهش حاضر، سنجش محتوای آموزش آب در درس «انسان و محیط زیست» پایه یازدهم، دوره دوم متوسطه و بهبود کیفیت ارائه آن است. این مطالعه براساس نوع داده ها، کمی و از لحاظ نوع برخورد با مسئله، کیفی است. طرح کلی پژوهش آمیخته حاضر تبیینی یا اصطلاحاً تشریحی بود. در فاز اول با رویکرد توصیفی-پیمایشی داده های کمی استخرج و در فاز دوم برای توضیح بیشتر و آشکار کردن برخی جنبه های ابهام انگیز موضوع از رویکرد کیفی بهره گرفته شد. در بخش کمی برای جمع آوردی داده ها، از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. مفاهیم پرسشنامه با تاکید بر طبقه بندی بلوم، اهداف کلی تعریف شده برای آموزش آب در کتاب راهنمای معلم درس «انسان و محیط زیست» و مصاحبه نیمه ساختاریافته تنظیم و پاسخ دهی به گویه های آن در طیف پنج گزینه ای لیکرت سامان داده شد. روایی صوری و محتوایی به تایید هشت خبره ذی صلاح رسید و پایایی آن با ضریب آلفای کرانباخ (75/0) تصدیق شد. براساس فرمول کوکران 384 دانش آموزان مورد پرسشگری قرار گرفتند. در بخش کیفی پژوهش پنل تخصصی باحضور کارگزاران اصلی نظام آموزشی (5 معلم و 20 دانش آموز) تشکیل و راهکارهایی پیشنهاد شد. جهت اعتباریابی، برونداد نظرات پانل دلفی، به 3 خبره ی دارای صلاحیت ارائه و پس از جرح و تعدیل، تایید نهایی شد. نتایج نشان داد آموزش آب در این کتاب، در سطوح پایین یادگیری هر دو حیطه «شناختی» و «عاطفی» به طور نسبی اتفاق افتاده، اما در سطوح میانی و غایی هر دو حیطه، ناکام است.

اکثر معضلات محیط زیستی، معلول رفتارهای افراد یک جامعه بوده و خود تأثیرپذیر از عوامل دیگری است؛ بنابراین برای تاب آوری در مشکلات محیط زیستی، هم راستایی رفتارهای فردی و اجتماعی با محوریت بوم شناختی ضروری است. هدف از این پژوهش شناخت میزان رفتارهای محیط زیستی شهروندان شهر رضویه استان خراسان رضوی و عوامل مؤثر بر آن بوده تا با ارائه راه حل هایی بتوان رفتارهای افراد را به سوی رفتارهای سازگار با محیط زیست تشویق نمود. با روش پیمایشی – میدانی، طبق فرمول کوکران، تعداد 334 خانوار به کمک روش تصادفی سیستماتیک، انتخاب و با پرسشنامه محقق ساخته موردمطالعه قرار گرفتند. یافته های پژوهش نشان می دهند که بین رفتار محیط زیستی شهروندان با متغیرهای دانش، آگاهی، باور و ارزش محیط زیستی و همچنین سن رابطه معناداری وجود دارد. البته رفتار محیط زیستی برحسب جنسیت، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات و شغل افراد متفاوت است. طبق نتایج، شهروندان این شهر، دارای رفتار محیط زیستی بوده و تمایل به مشارکت دارند. ازآنجاکه بهترین گزینه برای موفقیت در هر فعالیتی مشارکت مردم است، برای دستیابی به رفتارهای مطلوب محیط زیستی باید بر روی برنامه های مشارکتی منطقه ای و محلی در شهرها تمرکز نمود. به هرحال، با توجه به مفهوم رفتار شهروندی پایدار، یافته های این پژوهش، افقی برای سیاست گذاری محیط زیستی در اجتماع فراهم می کند.

چگونگی ارتباط بین انگیزه های محیط زیستی افراد در تعامل رفتاری آنان با محیط زیست، همیشه یکی از موضوعات مطرح در تعامل انسان با طبیعت است. به همین دلیل، پژوهش حاضر به بررسی عوامل تأثیرگذار بر رفتار مصرف کنندگان دوست دار محیط زیست می پردازد. جامعه آماری این پژوهش، اعضای سازمان های مردم نهاد دوست دار محیط زیست فعال در شهر مشهد است. جمع آوری داده ها با استفاده از پرسش نامه انجام شد که روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفت. با استفاده از روش تحقیق توصیفی و پیمایشی، تعداد 404 نفر از آن اعضای سازمان های مردم نهاد محیط زیستی شهر مشهد با روش نمونه گیری تصادفی مورد بررسی قرار گرفتند. داده ها ازطریق مدل سازی معادلات ساختاری و با استفاده از نرم افزار SPSS و AMO مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که انگیزه ها برروی رفتار مصرف کنندگان دوست دار محیط زیست اثر مثبت و معناداری دارد. در این بین، انگیزه های هنجاری، بیشترین تأثیر، ولی محدودیت ها برای انگیزه ها، کمترین تأثیر را برروی رفتار دارد. این یافته، اهمیت اولویت بندی سیاست گذاری را برجسته می سازد.

شاید در نگاه نخست، زندگی در روستا بسیار دلپذیر و رؤیایی باشد؛ اما امروزه، عواملی همچون فقر، بیکاری، خشکسالی، کم آبی و راندمان پایین کشاورزی زندگی در روستا را دشوار کرده است. با وجود این شرایط سخت و نابه سامانی های زندگی روستایی، هنوز هم شماری چشمگیر از مردم در روستا مانده اند و مهاجرت نمی کنند. پژوهش حاضر، با هدف بررسی عوامل تأثیرگذار بر ماندگاری و پایداری مردم در روستا، به دنبال پاسخ به این پرسش است که «چرا هنوز بسیاری از مردم در روستا مانده اند؟». جامعه آماری تحقیق شامل خانوارهای روستایی دهستان بایگ شهرستان تربت حیدریه بود که از آن میان، به کمک رابطه کوکران، 188 خانوار به روش نمونه گیری طبقه ای و نظام مند تصادفی انتخاب شدند و با پرسشنامه مورد آماربرداری قرار گرفتند. متغیرهای تحقیق شامل انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، جاذبه های طبیعی، فرهنگی، رفاهی، اقتصادی و نیز ویژگی های فردی بود. نتایج مطالعه نشان داد که ترکیبی از چهار عامل مهم اقتصادی، فرهنگی، طبیعی و فردی در ماندگاری مردم در روستا مؤثر است و از آن میان، کمبود بنیه اقتصادی بیشترین تأثیر را در ماندگاری و عدم مهاجرت روستاییان دارد. به هر حال، اگر به ظرفیت سازی، توانمندسازی و تسهیل گری اجتماعی با مشارکت خود روستاییان روی نیاوریم، این شرایط شکننده اجتماعی- محیطی همواره می تواند تصمیمات روستازیستی را تغییر دهد.

در راستای سیاست های کلی محیط زیست، برای سیاستگذاری و ایجاد ساختارهای مدیریتی مناسب جهت حفاظت و پاسداشت زیستگاه های طبیعی (بخشی از منابع طبیعی تجدیدپذیر) و مسایل محیط زیستی (آلودگی ها)، ضروری است تا ضمن بررسی تاریخچه ساختار اداری و حقوقی نهادهای کنونی متولی طبیعت و محیط زیست، به کمیت و کیفیت مسؤولیت آنها بیشتر دقت شود. این مقاله با روش بررسی توصیفی-تحلیلی، به دنبال آن است تا با واکاوی روند تاریخی، شرایط جاری و همچنین دیگر مدل های ساختارهای کنونی، الگوی مناسبی برای این نهادهای متولی پیشنهاد دهد. با توجه به تجربیات ساختارهای کنونی چه داخلی و چه خارجی، این پژوهش، دو ساختار مدیریتی جداگانه برای امور منابع طبیعی و مسائل محیط زیستی پیشنهاد می دهد که اولی به عنوان «وزارت زیستگاه ها» زیر نظر قوه مجریه، و دومی به عنوان «سازمان پایش محیط زیست» زیر نظر قوه مقننه است. نتایج پژوهش، با آشکارسازی تغییرات از گذشته تا به اکنون، می تواند یک منبع یاریگر برای ساختاربندی نهادی و حقوقی در جهت سیاست گذاری در افق توسعه پایا باشد. امید است ساختارهای مدیریتی پیشنهادی این پژوهش، راهگشایی برای تغییر نگرش و رویکرد اجرایی به موضوعات مرتبط با طبیعت و مسائل محیط زیستی باشند.

یکی از عوامل مهم و قابل توجه در هر جامعه، رفتار محیط زیستی آن جامعه است که علاوه بر تأثیرگذاری بر مسائل و مشکلات محیط زیست، خود تأثیرپذیر از عوامل دیگری می باشد. لذا، این موضوع حائز اهمیت می باشد که رفتار محیط زیستی و عوامل تأثیرگذار بر آن، در هر جامعه ای مطالعه شود. هدف از این تحقیق، بررسی عوامل موثر بر رفتارهای محیط زیستی شهروندان است. جامعه آماری این پژوهش، شهروندان شهر شیروان بوده که طبق فرمول کوکران، تعداد 380 خانوار به روش سیستماتیک تصادفی به عنوان  نمونه انتخاب شدند. این پژوهش با رویکرد کمی و با روش پیمایشی انجام شد. ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه بود. آلفای کرونباخ برای سنجش پایایی متغیرها که شامل رفتار محیط زیستی (632/0)، باور محیط زیستی (782/0)، ارزش محیط زیستی (823/0)، آگاهی محیط زیستی (760/0) و دانش محیط زیستی (819/0) می باشند، با مقادیر ذکر شده تایید شدند. هم چنین ، روایی تحقیق، از نوع روایی محتوایی و صوری بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد باور محیط زیستی افراد بر رفتار ایشان موثر است. رفتار نیز تحت تأثیر جنسیت، سن و تحصیلات افراد می باشد و عملکردهای متفاوتی از خود نشان می دهد. در یک نتیجه کلی، می توان بیان کرد که مولفه های فرهنگی- اجتماعی می توانند پیش بینی کننده رفتارهای محیط زیستی مسئولانه باشند. 

استفاده ناپایدار از منابع آب- همچون آبیاری ناکارآمد، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، سدسازی و تبخیرسازی، پمپاژ رودخانه ها و زوال دریاچه ها و تالاب ها- به مشکلی جهانی تبدیل شده است. تا چند سال اخیر دانشمندان، علم هیدرولوژی را بدون در نظر گرفتن نقش و اثر تلفیقی دخالت انسان بر محیط زیست و برعکس، مورد مطالعه قرار می دادند. اما بعدها روشن شد که بدون آن، بررسی یک چرخه هیدرولوژی با خطا همراه خواهد بود. به همین دلیل مفهوم جدیدی به نام هیدرولوژی اجتماعی معرفی شد که به اثرات تلفیقی انسان-آب می پردازد. بر اساس نتایج مطالعات صورت گرفته و با توجه به اهمیت نقش انسان در تغییرات محیطی به ویژه بر پاسخ هیدرولوژیکی حوضه ها، مطالعه حوضه های آبریز در قالب هیدرولوژی اجتماعی ضروری به نظر می رسد. بنابراین به منظور حل چالش های آبی موجود در حوضه های آبریز، نیاز است که متخصصان هیدرولوژی، مدیریت منابع آب، جامعه شناسی و اقتصاد با مفاهیم جدید بین رشته ای از جمله هیدرولوژی اجتماعی آشنا شوند. در این مقاله، ضمن معرفی این مفهوم، تفاوت آن با مدیریت جامع منابع آب و جامعه شناسی آب شرح داده می شود. همچنین انواع مختلف بررسی سیستم تلفیقی انسان-آب در هیدرولوژی اجتماعی شامل هیدرولوژی اجتماعی تاریخی، هیدرولوژی اجتماعی مقایسه ای، و هیدرولوژی اجتماعی فرآیندی معرفی می شوند. در انتها، چالش های پیش روی هیدرولوژی اجتماعی بررسی می گردند.