مهرداد مشکین فام

یکی از عوامل اجتماعی- شناختی که در هر زبانی با استفاده از ابزار زبانی متفاوتی رمزگذاری می شود، مفهوم ادب است. درک و بیان مفهوم انتزاعی ادب تنها از طریق مفاهیم عینی و ملموس ممکن است؛ یعنی درک این مفاهیم انتزاعی از طریق بیان این مفاهیم در قالب عینی تسهیل می شود. ازآنجاکه رمزگذاری مفهوم ادب در زبان یک ویژگی زبانی است که محیط پیرامون آن را شکل می دهد، با گذر زمان دچار تغییر می شود. در این پژوهش، به طریقه بیان عینی و ملموس مفهوم ادب در زبان فارسی می پردازیم و سعی می کنیم به این پرسش پاسخ دهیم که «آیا جامعه فارسی زبان ایرانی از امکانات بیان ادب بیشتر از قبل استفاده می کند و درنتیجه این امکانات در زبان فارسی افزایش پیدا کرده است؟» یا به عبارتی «آیا جامعه فارسی زبان باادب تر شده است؟» در واقع، برآنیم بدانیم آیا جامعه ایرانی درحدود پنج دهه گذشته باادب تر شده است یا خیر؟ برای یافتن پاسخ این پرسش، باید به بررسی بازنمون شناختی و ذهنی مفهوم ادب در زبان فارسی بپردازیم تا مشخص شود که آیا سیر نزولی یا صعودی داشته است. به منظور بررسی این مهم، به مطالعه چند ابزار مختلف زبانی از جمله بسامد وقوع استعاره های مفهوم، مجاز، دشواژه ها، حسن تعبیر و صور خطاب. این مطالعه می تواند تغییرات ادب در طول زمان و دلایل احتمالی (اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) این تغییرات را در زبان فارسی در هر دهه نشان دهد. بر این اساس، الگوی شناختی زبان فارسی را از جهت ادب می توان ارائه داد. پیکره مورد بررسی در این پژوهش شامل موارد زیر است: سخنرانی مقامات سیاسی، فیلم های سینمایی، متون مطبوعاتی (روزنامه ها و مجلات) و ترانه ها. نتایج پژوهش نشان می دهد که مظاهر بی ادبی در طول 50 سال روند صعودی داشته است.

هدف این پژوهش، بررسی مواد زبانی تابلوهای هدایت مسیر شهری و راهنمای شهر همدان است. زیرا، این تابلوها ابزار ارتباطی بسیار کارآمد به حساب می آیند و نماد فرهنگی جامعه هستند. به منظور نیل به این هدف، به طور تصادفی تصویر صد مورد از این تابلوها در شهر همدان جمع آوری شد و مواد زبانی آن ها از سه دیدگاه نگارش، ترجمه و تطبیق مورد واکاوی قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که تنها 38% مواد زبانی تابلوهای شهری و راهنما درست هستند. اما، در 25% موارد، این تابلوها مشکل تطبیق دارند، در 21% آن ها ایرادهای ترجمه ای مشاهده می شود و در 16% آن ها خطاهای نگارشی وجود دارد؛ بنابراین، اصلاح و تهیه این دست تابلوها نیازمند بازنگری است.

امروز، برخی بر این باورند که انسان در جامعه ایران غمگین تر از گذشته شده است. یکی از حوزه هایی که می توان درپی این مفهوم و تغییرات آن در گذر زمان بود، زبان است. زیرا، زبان یک پدیده اجتماعی-شناختی و حاصل تفکرات و احساسات انسانی و جامعه پیرامون است. در این پژوهش، ازدیدگاه علمی به دنبال این مهم هستیم که «آیا جامعه ایرانی فارسی زبان غمگین تر شده است؟». در همین راستا، به استخراج ابزارهای زبانی رمزگذار مفهوم غم و شادی در زبان فارسی می پردازیم. مهم ترین ابزاری که برای مطالعه این مفهوم مورد استفاده قرار می گیرد، استعاره مفهومی است؛ زیرا، معمولا انسان مفاهیم انتزاعی را سخت تر از مفاهیم عینی درک می کند. به همین منظور، مفاهیم انتزاعی ازرهگذر مفهوم سازی آن ها به وسیله مفاهیم عینی ادراک می شوند. از آن جا که جامعه و انسان همواره درحال تغییرند، میزان تغییرات زبان و غم و شادی نیز در زبان مشهود است که بیانگر تغییر احساسات انسانیست. پیکره زبانی مورد استفاده در این پژوهش، شامل فیلم های سینمایی، داستان ها، ترانه ها، عناوین مطبوعاتی و اخبار از دهه های 1347 تا 1357، 1358 تا 1367، 1368 تا 1377، 1378 تا 1387، 1388 تا 1397 است. این دهه ها به علت رخ داد های سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار، ازجمله انقلاب، جنگ، سازندگی، اصلاحات و دوران پس از آن برگزیده شده اند. براساس بررسی های صورت گرفته، غم در جامعه ایران دارای تغییراتی اندک از دهه 50 تا 70، اندکی کاهش در 80 و درنهایت، افزایش چشم گیر در دهه 90 است. شادی نیز از دهه 50 تا 60 نزول و یک باره افزایش در دهه 70 و سرانجام در دهه 80 و 90 کاهش چشم گیری را تجربه می کند. علت های اصلی افزایش غم و کاهش شادی را می توان مشکلات اقتصادی، جنگ، تجمل گرایی و روابط انسانی پیچیده تر عنوان کرد. یکی از پیامدهای افزایش غم، کاهش امنیت اجتماعی است. 

هدف این پژوهش، بررسی معناهای کاربردی «ساخت های نامعین» در زبان فارسی معاصر ازمنظر دستور ساختی است. در فارسی معاصر، ساخت نامعین [(če) (Ɂajab) … [X]NPi=i] معناهای کاربردی ’تأکیدی‘، ’تقدیری‘ و ’تحقیری‘ را رمزگذاری می کند. علاوه بر این ساخت، در این دوره از زبان فارسی ساخت های نامعین کاربردی [(ye) [X]seni]j با معنای ’تأکیدی‘، [(ye) [X]NPi] با معنای ’تحقیری‘،[ye/yak [X]NPi=i] با معنای ’تقدیری‘ و[yak [X]APi] با معنای ’'تأکیدی‘ وجود دارند. نشانه های نامعین (=ی (=i)، یه (ye) و یَک (yak)) در نقش های کاربردی تکیه براند؛ به این معنا که در رمزگذاری معناهای کاربردی ’تأکیدی‘، ’تقدیری‘ و ’تحقیری‘ دارای دیرش بیشتری نسبت به همتای دستوری خود هستند و همچنین ذکر این نکته لازم است که این نشانه ها در نقش های ’تأکیدی‘ و ’تقدیری‘ نسبت به نقش ’تحقیری‘ دیرش کم تری دارند و در رمزگذاری دو نقش اول افزایش شدت انرژی تولیدی تدریجی و در نقش بعدی کاهش انرژی تدریجی قابل مشاهده است. به منظور بررسی فارسی معاصر، بخشی از پیکره گفتاری برخط هم بام (HAMBAM)، متشکل از یک سخنرانی رسمی به مدت 31 دقیقه و چند مصاحبه غیررسمی به مدت 40 دقیقه و علاوه بر آن دو کتاب انتری که لوطیش مرده بود (چوبک، 1395) و حاجی آقا (هدایت، 1330)، به عنوان پیکره این پژوهش برگزیده شدند. تحلیل های آوایی نشانه های «نامعین» موجود در ساخت های نامعین کاربردی را در پیکره گفتاری با بهره گیری از نرم افزار پرَت (praat) 08/0/6 به دست داده ایم.

در این مقاله، به شناسایی ساخت های دستوری بیانگر «مفهوم نکره» در زبان فارسی باستان می پردازیم. براساس داده های موجود از این دوره زبان فارسی، می توان بیان داشت قبل از فارسی باستان عنصر دستوری «حرف تعریف نکره» وجود نداشته و پیدایش «حرف تعریف نکره» از رهگذر دستوری شدگی عدد aiva «یک» به وسیله بازتحلیل این عنصر زبانی براساس روابط مجازی و سپس بسط استعاری به «حرف تعریف نکره» رخ داده است. این دستوری شدگی در ساخت مشخصی (تنها یک « X » وجود دارد، این « X » معرف انسان است) رخ داده که نتیجه آن تغییر حوزه مفهومی به بیان «مفهوم نکره» در فارسی باستان است، به منظور تبیین تکوین «حرف تعریف نکره»، الگوی دستور ساخت مدار برگزیده شده است. داده های این پژوهش، مستخرج از پیکره جمع آوری شده کنت ( 1953 ) است. بسامد وقوع «حرف تعریف نکره» در بین 4130 گروه اسمی موجود در پیکره 0.5 درصد است. این مقدار بسامد وقوع که چندان زیاد نیست، مبین جدید بودن مقوله «حرف تعریف نکره» یا به عبارتی مراحل اولیه دستوری شدگی این مقوله دستوری در فارسی باستان است.

یکی از فرایندهای تغییر زبانی، کاربردی شدگی است و از جمله محصولات این فرایند، گفتمان نماها هستند. گفتمان نماها عناصر زبانی هستند که کلام را یکپارچه می کنند و به گفتمان اجازه انحراف از مسیر اصلی خود را نمی دهند. هدف این مقاله، بررسی کاربردی شدگی فعل «گفتن» در فارسی نو است. به منظور بررسی دقیق تر، فارسی نو را به دو دوره مجزا تقسیم کرده ایم؛ فارسی نو متقدم (از قرن چهارم تا اواخر هفتم) و فارسی معاصر. در فارسی نو متقدم، فعل «گفتن» در مقام فعل اصلی واژگانی در معناهای «بیان کردن» و «نامیدن» کاربرد داشته است و بیان کننده مفهوم وجهیت استقرایی نیز بوده و در ساخت های غیرشخصی شرکت می کرده است. این جزء زبانی در فارسی معاصر با حفظ نقش های قبلی از رهگذر فرایند کاربردی شدگی به گفتمان نما تبدیل شده است. در این نقش متأخر، فعل «گفتن» به صورت های «می گم» و «بگو» درآمده است و نقش های «شروع گفتمان»، «تغییر موضوع» و «اشاره به اطلاعات جدید در گفتمان» را بر عهده دارد. بسامد وقوع گفتمان نمای «می گم» بیشتر از گفتمان نمای «بگو» است. داده های این پژوهش، مستخرج از کتاب های نگاشته شده به زبان فارسی نو متقدم، اینترنت و فیلم های تلویزیونی است. از آن جا که گفتمان نماها بیشتر در گونه گفتاری یافت می شوند، در فارسی معاصر برای بررسی نقش متأخر گفتمان نمایی «گفتن» فیلم های تلویزیونی برگزیده شدند.

آموزش زبان فارسی همانند دیگر زبان های خارجی همواره مشکلاتی را هم در زمینۀ آموزش و هم در زمینۀ یادگیری دربرداشته است. در همین راستا، این پژوهش به دنبال بررسی کارآمدی یا ناکارآمدی بهره گیری از زبان مادری یا زبان اول در کلاس آموزشی زبان دوم است؛ زیرا در مواردی که مدرس، مسلط به زبان مادری زبان آموزان است، استفاده کردن یا استفاده نکردن از زبان مادری در کلاس های آموزش زبان فارسی همیشه محل بحث مدرسان و محققان آموزش زبان بوده است. به منظور بررسی این موضوع، بیست و سه زبان آموز زبان فارسی در مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه بوعلی سینای همدان با تصادفی انتخاب لا ملیت های چینی، روسی، بروندیایی و سریلانکایی به عنوان جامعۀ آماری انتخاب شدند. برای رسیدن به اهداف تحقیق، پیش آزمون برای بررسی همگن بودن این زبان آموزان گرفته شد تا از اینکه زبان آموزان در یک سطح از زبان فارسی هستند، اطمینان حاصل شود. بعد از دورۀ آموزشی، پس آزمونی از معنای کلمات تدریس شده گرفته شد. نتایج حاصل از مدرسان هم نشان داد، آنها به تأثیر استفاده از زبان اول معتقد نیستند. با استناد به آزمایش و مصاحبه مورد نظر می توان به این نتیجه رسید که استفاده از زبان مادری یا اول در کلاس آموزش زبان فارسی برای تدریس واژگان تاثیری بر یادگیری ندارد و مدرسان آموزش زبان فارسی نیز موافق نیستند که از زبان مادری زبان آموزان در کلاس درس، استفاده شود. نتایج این مطالعه می ّ تواند برای مدرسان و مراکز آموزش زبان فارسی و همچنین پژوهشگران این حوزه مفید باشد. 

در یک آزمایش، شاخص های غیر کلامی فریب در بازجویی های پلیس از جرایم ساختگی مورد واکاوی قرارگرفت. هر دو رفتار آوایی و غیر آوایی رتبه بندی شدند. سی نفر از شرکت کنندگان تحت _ بازجویی های طولانی (بیش از 9 دقیقه) توسط سی افسر پلیس باتجربه قرار گرفتند. از افسران پلیس خواسته شد، بازجویی ها را طبق روال طبیعی انجام دهند. اگرچه افراد دروغگو گزارش کردند که به طور قابل ملاحظه ای متشنج تر بودند و این کار را دشوارتر از افراد راستگو می پنداشتند، اما هیچ تفاوتی در رفتارهای غیر کلامی رتبه بندی شده یافت نشد. در تحلیل راهبردهای به کار گرفته شده مشخص شد که هم افراد راستگو و هم افراد دروغگو تلاش کردند تا از انجام حرکات اضافه اجتناب کنند. راهبرد اصلی محتوای کلامی برای دروغگو ها ساده جلوه دادن ماجرا و برای راستگوها واقعی جلوه دادن آن بود. علاوه بر این، در این پژوهش علت هایی که چرا در این موقعیت مبرم دروغگوها و راستگوها با رفتار غیر کلامی شان قابل تمیز نبودند، مطرح و بحث شده اند.

گفتمان نما ها از عناصر مهم نظام زبان، به ویژه زبان محاوره و غیررسمی اند. امروزه، مطالعه گفتمان نما ها از مباحث مهم و جدید در زبان شناسی است. از این رو، کلام بدون این عناصر صراحت کافی ندارد و ناقص و نامفهوم می نماید. این واحد های زبانی، نقش های متفاوتی در نظام زبان ایفا می کنند که نقش تأکیدی یکی از آنهاست. با استفاده از گفتمان نما ها، گوینده بر بخش خاصی از گفتمان و گاه بر کل آن تأکید می کند. البته، تأکید مسألة پیچیده ای در نظام زبان است که از ابزار های متفاوتی در بیان آن استفاده می شود. گفتمان نما ها یکی از این ابزار ها هستند. در پژوهش حاضر، بر بنیاد رویکرد نقش گرایی و در حوزه کاربرد شناسی، طبق الگوی دولایه ای برینتون، به بررسی کیفی و کمّی گفتمان نما هایی که ایفاکننده نقش تأکیدی هستند پرداخته ایم. به همین منظور، پیکره ای گفتاری متشکل از سه فیلم تلوزیونی؛ «پنج تا پنج»، «یه بلیط شانس» و «عموجان هیتلر» برگزیده شده است.