مرتضی میردار

بازاریان به عنوان یکی از طبقات اجتماعی شهری، از دیرباز، نقش و تأثیرات گسترده ای در ساحت های مختلف زندگی شهری داشته اند. تا جایی که جایگاه گسترده آنها در عرصه اجتماعی، خصوصاً موجب نفوذ و ارتباط با ساختارها و نهادهای دینی از جمله روحانیت، مساجد و هیأت های مذهبی شده است. این جایگاه اجتماعی، به طور طبیعی و نفوذ بر عرصه های اجتماعی دارای آثار و تبعاتی در عرصه سیاسی بود. به تدریج از اوائل دهه 1340، بازاریان عهده دار نقش های مختلفی در عرصه کنشگری سیاسی و از جمله در حرکت انقلابی مردم به رهبری روحانیت انقلابی شدند. این مقاله درصدد پاسخگویی به این سؤال است که اساساً بازاریان به لحاظ اجتماعی چه نقش هایی را در انقلاب اسلامی ایفا نمودند و چگونه این نقش ها به تسهیل فرایندهای انقلابی انجامید. روش استفاده شده در این مقاله مطالعه اسنادی و کتابخانه ای منابع مرتبط با موضوع تحقیق است. نتیجه اینکه بازاریان با بهره گیری از نفوذ گسترده خود بر عرصه جامعه مدنی سنتی ایران، موجب اثرگذاری بر کنش انقلابی دیگر کارگزاران انقلاب و بسیج انقلابی مردم شدند.

رضاشاه حدود شانزده سال در ایران سلطنت کرد (1304- 1320). در این دوران تغییراتی در سیستم مالکیت اراضی در برخی مناطق کشور، خصوصاً در مازندران پدید آمد و باعث شد تا به تدریج رضاشاه علاوه بر مقام سلطنت در جایگاه بزرگ مالک نیز قرار گیرد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤالات است که رضاشاه با چه انگیزه ها و شیوه هایی توانست املاک گسترده ای را درمازندران به تصاحب خود درآورد؟ در مقام پاسخگویی به این سؤالات می توان انگیزه های متعددی را برشمرد اما شاید بتوان مهم ترین انگیزه را به واسطه اهمّیت مالکیت زمین و طبقه ملاکین در مناسبات سیاسی  اجتماعی ایران و عدم بهره مندی رضاشاه و خاندانش از این امتیاز جستجو نمود. همچنین تملک خواهی رضاشاه به شیوه های گوناگونی از جمله فروش خالصه جات، تعویض علاقجات، فروش املاک وقفی و ... در شمال ایران انجام می گرفت.

رویکرد نیروهای مذهبی به معارف نوین از زمان ولایت عهدی و امارت عباس میرزا بر آذربایجان تا پایان دوران قاجاریه (1214-1304) در بسیاری از پژوهش های مربوط به این عصر به شکل های گوناگون بررسی شده است. این موضوع به خصوص برای روشن شدن جنبه های پیچیده و ابهام آمیز رابطه سنت و تجدد در دوره مورد بحث اهمیت مضاعف یافته است؛ اما توجه به این موضوع مهم در عصر پهلوی توسط پژوهشگران دریغ شده است؛ یکی از علل این کاستی را باید بر تمرکز پژوهش های سیاسی و تاریخی این دوره بر چالش های سیاسی و اقتصادی جستجو کرد. طبیعی است در این فرایند تکاپوی فرهنگی کنشگران سیاسی در محاق فرورفته است.  انتشار اسناد شهربانی و ساواک و نیز خاطرات شخصیت های سیاسی و فرهنگی در چند دهه این نقص را تا حدودی جبران کرده است. این تحقیق با تأکید بر چرایی و چگونگی حضور فعال نیروهای مذهبی در عرصه آموزش در این دهه را با تکیه بر اسناد شهربانی بررسی می کند. بر مبنای این پژوهش نیروهای مذهبی با استفاده از ظرفیت های قانونی و به خصوص قانون مدارس ملی (خصوصی)، صاحب بزرگ ترین زنجیره مدارس خصوصی گردیدند. از میان سازمان های متعدد مذهبی مؤسسه جامعه تعلیمات اسلامی به مدیریت شیخ عباسعلی اسلامی در این زمینه گوی سبقت را از فعالان آموزشی ربود و از این زمان تا پایان رژیم پهلوی به عنوان فعال ترین سازمان فعال آموزشی نزد همگان معروف گردید.