اصغر مولایی

فضاهای مذهبی نقش مهمی در ساختار فضایی شهرهای ایرانی و حیات فردی- اجتماعی شهروندان دارد. این فضاها ضمن داشتن مرکزیت در استخوان بندی شهرهای ایرانی، بسترِ رویدادها و حیات فرهنگی- اجتماعی شهروندان در مناسبتها و ایام خاص می باشد. اما تحولات فرهنگی- اجتماعی دوره معاصر، تغییراتی قابل توجه را در برنامه ها، طرح ها، سرمایه گذاریهای شهری موجب شده است. تحولاتی که اغلب زمینه های بومی را نادیده می گیرد. یکی از این زمینه ها، زمینه دینی و مذهبی شهروندان و فضاها و مراکز مربوط به آنهاست. حال این پرسش به ذهن متبادر می شود که فضاهای دینی و مذهبی در نظر مردم چه جایگاهی دارند؟ تحقیق حاضر به بررسی جایگاه فضاهای مذهبی در تصویر ذهنی مردم در شهرهایی با مراکز مذهبی شاخص مانند شهر ری با مرکزیت مذهبی حرم شاه عبدالعظیم(ع)، می پردازد. در این تحقیق با روش تحقیق با تکنیک استخراج تصویر ذهنی شهروندان و پرسش گری در مورد تعلق خاطر به فضاهای عمومی و همگانی، مورد بررسی قرار گرفته است. طی این مطالعات، ضمن مصاحبه و پرسش از 68 نفر از ساکنان، عابران و مراجعین فضاهای مذهبی شهرری در نقاط مختلف شهر، نقشه ذهنی 40 نفر از شهروندان استخراج گردید: در این نقشه های ذهنی، فضاهای مذهبی به عنوان گره ها و نشانه هایی مهم و نقطه آغازین، کانونی و محل تاکید نقشه ها بوده اند. همچنین در پرسشنامه های مذکور که 54 نفر آن را پاسخ داده اند (فضاها و مکانهای مورد علاقه خود را به ترتیب اولویت نام ببرید): فضاهای مذهبی بالاترین و بیشترین اولویتهای انتخابی و تلعق خاطر شهروندان را داشتند. این فضاهای عبارتند از: حرم حضرت شاه عبدالعظیم(ع) و فضاهای پیرامونی، مجموعه آرامگاهی ابن بابویه و امامزاده عبدالله. همچنین نتایج نشان می دهد که فضاهای عمومی جدیدالاحداث مانند پارک رازی، سینمای جدید، بزرگراه کمربندی شهرری، پاساژها و مجموعه های تجاری و ... در تصویر ذهنی مصاحبه شوندگان و اولویت های موردعلاقه شان جایگاهی نداشته اند. بنابراین «شناخت، تحلیل و ارزیابی» برنامه ها و طرحهای شهری از طریق مراجعه به تصویر ذهنی شهروندان و پرسش از آنها و مدنظر قرار دادن تصویر ذهنی و آرای مردمی، امری ضروری و مهم در توسعه شهری به سمت پایداری ارزشهای بومی و زمینه ای می باشد.

نظم یکی از ویژگیهای اصلی خلقت الهی است و جایگاهی بسیار رفیع در مبانی دین مبین اسلام، بویژه قرآن کریم و اندیشه های متفکران مسلمان دارد. نظم در شهر اسلامی متاثر از اصل بنیادین وحدت در نظام جامعه اسلامی در ابعاد مختلف آن تجلی یافته است. در شهر اسلامی، نظم اجتماعی یا برگرفته از اصول و تعالیم دین مبین اسلام بوده یا هماهنگ با تعالیم اسلامی بوده که در زندگی روزمره مسلمانان جاری می باشند بطوریکه رعایت این اصول و حقوق در شهر اسلامی به عنوان جزئی از عقاید و حقوق مسلم برای مسلمانان پذیرفته می شود. این مقاله با هدف تبیین اصول، مبانی و ویژگیهای نظم اجتماعی در شهر اسلامی از دیدگاه متفکران مسلمان و با روش تحقیق تحلیل کیفی محتوای متون و ابزارهای مطالعه اسنادی و کتابخانه ای انجام شده است. در این راستا با اتکاء بر نظریه احکام ثابت علامه طباطبایی، تعاریف و ویژگیهای شهراسلامی مورد تحلیل و مطالعه قرار گرفته است. عمل به قوانین و احکام شریعت و توجه به آنها در تصمیم ها و اقدام ها، همان نظم مداری و وحدت گرایی است. حیات و پایداری اجتماعی شهر اسلامی با نظم و وحدت عجین بوده و اختلال در نظم شهری با آشوب و بحران و زوال همراه خواهد بود. مهمترین قاعده تنظیم کننده روابط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در شهر اسلامی نظم اجتماعی همان قوانین و احکام شریعت از جمله قاعده حلال و حرام است که به رفتارها، تعاملات و امورات مسلمانان در شهر اسلامی نظم می بخشد. نظم اجتماعی می بایست در اموری همچون نحوه حضور افراد در اجتماع، داد و ستد، خرید و مصرف، گردش و تفریح قابل ملاحظه باشد.  

نظم شهر اسلامی را می توان با نظم فطری تعریف و تبیین کرد. نظم یک بایسته فطری و بدیهی در خلقت الهی است که در ابعاد مختلف و نظام های اجتماعی و فرهنگی، کالبدی، زیست محیطی، طبیعی و اعتقادی امکان بررسی و مطالعه دارد. نظم فطری هم بنا به آیات قرآن بر اصول ثابت و تغییرناپذیری استوار است. احکام ثابت، همان قانون های شریعت هستند که بر اساس فطرت انسان برای انسان ها وضع شده است. احکام اعتباری، قانون های متغیر هستند که بر طبق نیاز و مصلحت جامعه در دوره های مختلف ایجاد می شوند. در این زمینه پرسش های پژوهش حاضر عبارت است از اینکه اصول و احکام ثابت و نظم دهنده در شهر اسلامی چیست؟ ویژگی ها و معیارهای عملی احکام ثابت در شهر اسلامی کدامند؟ احکامی که بر زندگی مسلمانان تأثیر می گذارند و به عنوان سیستم نظم دهنده، شهر اسلامی را شکل می دهند و تعریف می کنند. احکام ثابت و فطری به عنوان قانون ها و اصول تغییرناپذیری در شهر اسلامی در طول زمان ها و مکان های مختلف ثابت بوده و تبعیت از آنها امری فطری و الهی است. احکام ثابت را می توان در قالب چهار دسته قانون های اخلاقی، عبادی، اجتماعی، خلقت زیست محیطی دسته بندی کرد. همچنین مهم ترین شاخص و معیار ثابت در شهر اسلامی قاعده حلال و حرام بوده که همیشه ثابت و تغییرناپذیر است. قانون ها و مقررات اعتباری در شهر اسلامی قراردادهایی هستند که در زمان ها و مکان های مختلف برای تأمین نیازهای مختلف جامعه و حل مسائل آن و نیز توسعه و پیشرفت شهری و جامعه، به شرط هماهنگی و تبعیت از احکام ثابت تدوین و اعمال می شوند.

رویکرد طراحی شهری و منطقه ای زمینه گرا، مبتنی بر توجه و احترام به زمینه های ارزشمند است. این امر طی فرایندی منعطف و پویا با جامع نگری به ابعاد تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، طبیعی و ... به تقویت کیفیات محیطی در ابعاد مذکور و پایداری محیط می پردازد. یکی از زمینه های ارزشمند سرزمین ایران، سفر امام رضا (ع) به ایران به عنوان بزرگ ترین رویداد مذهبی تاریخ ایران است. مفاهیم و مضامین مربوط به امام رضا (ع) در مسیر و سکونتگاه ها می تواند در قالب طراحی شهری و منطقه ای زمینه گرا به کارگیری، تبیین و احیا شود و توجه به این مفاهیم در مسیر حرکت امام رضا (ع) اعم از پدیده های کالبدی، کاربری، فرهنگی، اجتماعی، طبیعی می تواند به تعمیق ریشه های ایرانی اسلامی به ویژه هویت مکانی رضوی کمک کند. با این توصیف هدف این مقاله، بازشناسی محور حرکت امام رضا (ع) در ایران به منظور توسعه برنامه ریزی و طراحی شهرها و مناطق در این مسیر، بر مدار زمینه ها و ارزش های رضوی می باشد. پژوهش حاضر با روش تحقیق تاریخی، تحلیلی و پژوهش میان رشته ای و با استفاده از شیوه های مطالعه اسنادی، کتابخانه ای و پژوهش های موردی انجام می شود. این مقاله با روش تحقیق کتابخانه ای و تکنیک تحلیلی سوات در استخراج نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدهایی پیش روی این محور انجام شده است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که ایجاد محور فرهنگی رضوی به صورت یکپارچه نیازمند تقویت و ایجاد زیرساخت های موردنیاز در ابعاد مختلف خواهد بود. این نیازها شامل تاسیسات و تجهیزات حمل ونقل عمومی، رفاهی، تفریحی و تفرج گاهی، بهداشتی و درمانی، ایمنی و امنیتی، نشانه ها و نمادهای راهنما و خاطره انگیز و ... است.

شهر ت بریز از تاریخ غنی برخوردار است که متأثر از تحولات خوشایند و ناخوشایند اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و طبیعی می باشد. بافت قدیم تبریز همچون بافت برخی دیگر از شهرهای ایران، حاصل تاریخی پر فراز و نشیب و میراثی گران بها و ارزشمند در زمینه طراحی شهری می باشد. مجموعه های شهری عظیم و بکر هم چ ون ب ازارها در ایران، طی فرآیندی تاریخی از اندوخته های فکری فرهنگی و معنوی تبلور یافته و بدیهی است که به یکباره از نمونه های بیگانه دیگری الگوبرداری نشده است. بازسازی و رونق شهر تبریز پس از زلزله های ویران کننده و دیگر تحولات، اشاره ای به وجود اصول و مبانی مکتبی از پیش شکل گرفته دارد. بازار تبریز که به ثبت جهانی رسیده، به طور مسلم از نظر کالبدی- فضایی و اجتماعی یکی از ارکان هویتی این شهر است. مسئله مورد نظر بی توجهی به این میراث ارزشمند و عدم آشنایی با ویژگی های اصول و مبانی مکتب مذکور و هدف اصلی استنتاج مبانی طراحی شهری از فرهنگ و سنن تبریزیان و تجلیات کالبدی موجود آن، به عنوان مکتبی از مکاتب طراحی شهری ایران زمین با ویژگی های خاص سنت طراحی شهری خود است. آموختن از این مجموعه و بازشناسی ابعاد پنهان موجود در آن، می تواند به ارتقای کیفیت شهرهای هم فرهنگ منطقه و توسعه فضاهای شهری کمک شایانی نماید. در این مقاله با روشی توصیفی تحلیلی موضوع از طریق تحلیل، محتوای متون و اسناد موجود و مشاهدات میدانی مورد مطالعه و بازشناسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد بازار تبریز برخلاف بازارهای تهران، اصفهان، کاشان که ساختاری خطی با انشعابات کمتر می باشند، به صورت شبکه ای متشکل از راسته ها، دالان ها، گره ها، تیم ها، تیمچه ها، سراها، مساجد و با انشعابات فراوان به عنوان سیستمی کارآمد در ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، اقلیمی و با تنوع بالای فعالیتی، با نظمی پیچیده به حیات خود ادامه می دهد. در نهایت می توان چنین نتیجه گیری نمود که سنت طراحی شهری تبریز مکتبی است منحصر به فرد، دارای فضاهای شهری دلنشین، رنگ و لعاب گرم و شاد، بافت هماهنگ و دانه بندی نرم که درس هایی آموزنده و ارزشمند برای بازگو کردن و بازآموزی دارد.