منیژه هادیان دهکردی

امروزه با گذشت زمان و افزایش آگاهی از تأثیرات مخرب ناشی از استفاده مواد شیمیایی و سمی برای آثار مورد درمان، محیط و کاربران، جایگزینی یا حداقل استفاده از این مواد مخرب در درمان و حفاظت آثار، یک اولویت محسوب می شود. لذا در سراسر جهان محققین درصدد توسعه و استفاده از روش های بی خطر و استاندارد در این حوزه هستند. یکی از این روش ها، استفاده از فناوری پلاسما است. پلاسما حالتی از ماده با ماهیت محیط یونیزه، شامل مجموعه ای از یون های مثبت، الکترون ها و اتم های خنثی با غلظت معین است. پلاسمای سرد به دلیل ویژگی هایی از قبیل دمای پایین و انرژی بالا، علاوه بر طیف گسترده ای از برنامه های کاربردی در حوزه های مختلف، از سال 1979 م. موردتوجه متخصصین حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی نیز قرار گرفته و در طول سال های گذشته، در درمان های ضدعفونی و به ویژه پاکسازی آثار، به عنوان یک گزینه ی غیر سمی و غیر تهاجمی در حوزه ی میراث فرهنگی موردبررسی قرار گرفته است. بر اساس مطالعات انجام شده، پاکسازی پلاسما یک روش بدون تماس و قابل کنترل است که روند پاکسازی، تنها به لایه های اولیه سطح محدود می شود. به همین دلیل این روش می تواند مانع از ایجاد تأثیرات نامطلوب ناشی از انتشار و یا حبس حلال های شیمیایی و محصولات مضر جانبی آن ها در منافذ و ساختار متخلخل بستر شود که اغلب در روش های پاکسازی رایج وجود دارد. پس از سال ها استفاده از روش های مختلفی مثل روش های مکانیکی، انواع حلال ها و لیزر در پاکسازی سطوح معماری، در سال های اخیر پلاسمای اتمسفری برای چنین کاربردی مورد آزمایش قرار گرفته است. نتایج نشان داد که این روش می تواند جایگزین مناسبی باشد برای روش های مکانیکی (سایش) که نمی توانند چرکینه های داخل منافذ را بردارند و اغلب باعث آسیب و از بین رفتن سطح اصلی می شوند و یا برای روش های شیمیایی (استفاده از حلال ها) که می توانند چرکینه ها و یا پوشش های کهنه و قدیمی را از طریق منافذ، حفره ها و ترک ها به لایه های عمیق تر منتقل کنند. لذا در این مقاله ضمن معرفی و آشنایی با فناوری پلاسما به عنوان یک شیوه ی نوین و ایمن در امر حفاظت از آثار تاریخی، برخی از مطالعات موردی انجام شده در مراکز مختلف فرهنگی و نتایج به دست آمده از این مطالعات نیز ارائه می شود. مقاله ی مذکور می تواند آغازی بر استفاده این فناوری در حوزه حفاظت از میراث فرهنگی در کشور باشد.

برخی مطالعات باستان سنجی در جهت شناخت و معرفی مردان نمکی مکشوفه در معدن نمک چهرآباد زنجان و پرده برداشتن از اسرار حضور آن ها در معدن نمک و نحوه حفاظت و نگهداری از آن ها مطالبی است که در این مقاله به آن ها پرداخته می شود. این آثار ابتدا در سال های 1372 و 1383 بطور تصادفی و پس از آن با انجام حفاری های باستان شناختی کشف شدند. روش های مورد استفاده در این مطالعات شامل: سالیابی کربن 14، تصویربرداری های رادیوگرافی و سی تی اسکن، مطالعات مولکولی DNA، بررسی ایزوتوپ های 13C و 15N، آنالیز عناصر کم مقدار با روش ICP هستند. نتایج سالیابی نیز نشان دادند که این اجساد متعلق به دور ه های تاریخی هخامنشی و پارتی-ساسانی هستند. وضعیت قرارگیری اجساد در زمان دفن و نوع آسیب های وارد بر آن ها نشان می دهند که علت مرگ آن ها ناشی از حادثه ریزش معدن در دوره های تاریخی فوق و وارد شدن ضربات شدید سنگ های نمک به آن ها بوده است. همچنین بررسی های صورت گرفته، مرد نمکی شماره 1 را میان سال (حدود 40-35 سال) و جنسیت مومیایی شماره 4 را مذکر و سن آن را حدود 15 سال نشان می دهد. نتایج بررسی های مقدماتی ایزوتوپ های 13C و 15N در مقایسه با نمونه های شاهد نشان داد که رژیم غذایی آن ها نزدیک به رژیم دریایی می توانسته باشد. با توجه به نوع پوشش، تزیینات و برخی اشیاء همراه با این اجساد، به نظر می رسد که افراد مدفون در این معدن لزوماً کارگر معدن نبودند و به طبقات مختلف اجتماعی تعلق داشتند. علاوه بر این، بررسی فرایند فرسودگی مردان نمکی نشان داد که رطوبت نسبی و نوسانات آن یکی مهم ترین متغیرهای محیطی مؤثر در این فرایند و خطرات تهدید کننده برای این آثار است و بهترین و کارآمدترین روش حفاظت از اینگونه آثار، حفاظت پیشگیرانه تشخیص داده شد. بازرسی ها و پایش های دوره ای و انجام آزمایشات بیولوژیکی (تست قارچ و باکتری) نشان داد که روش حفاظت پیشگیرانه مورد استفاده تاکنون آن ها را در وضعیت ایمن نگاه داشته است.

مشخصات فنی همچون مواد و مصالح مورد استفاده در ساخت ویترین های نمایش و ابعاد و اندازه آنها ضمن آنکه اهمیت زیادی به لحاظ کیفیت نمایش و معرفی آثار و همچنین جذب مخاطب دارند، می توانند کیفیت هوای داخل ویترین و شرایط حفاظت و نگهداری آثار موجود در آن را نیز تحت تأثیر قرار دهند. این مقاله درصدد است با استفاده از نتایج سنجش و پایش های محیطی لازم، تأثیر مشخصات فنی ویترین های موزه ای در 6 موزه در شهرهای تهران، برلین و بمبئی را بر روی کیفیت هوای درون آنها به لحاظ ترکیب شیمیایی و پتانسیل خورندگی بررسی نماید. طی طرح تحقیقاتی مربوطه، ضمن بررسی مواد و مصالح به کاررفته در ویترین ها، سرعت تبادل هوا با روش ردیابی گاز دی اکسید کربن، غلظت گازهای آلاینده داخلی و خارجی (گازهای ناشی از مواد و مصالح ویترین) با نمونه گیری غیرفعال، با استفاده از تیوب های پالمس و آنالیز نمونه ها با روش های کروماتوگرافی IC، HPLC و اسپکتروفتومتری ماورای بنفش انجام شد. همچنین، پتانسیل خورندگی فضای داخل ویترین ها با بررسی کوپن های فلزی مس، نقره و سرب، مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج مطالعات نشان می دهند که استفاده از برخی مواد مصنوعی یا طبیعی در ساخت ویترین های نمایش حتی با انتشار کم گازهای اسیدی اسید استیک و اسید فرمیک، و فرمالدیید هم می تواند در ویترین های کاملاً بسته با سرعت تبادل هوای پایین در طول زمان، موجب افزایش غلظت آلاینده ها و آسیب به آثار شود. از سوی دیگر، ابعاد ویترین نیز ارتباط عکس با غلظت آلاینده های گازی دارند؛ به این ترتیب که در شرایط مشابه، ویترین های با ابعاد بزرگ تر، غلظت کمتری از آلاینده ها را نشان می دهند. لذا انتخاب مواد، سرعت تبادل هوای مناسب ویترین و همچنین شرایط ریزاقلیم مجموعاً با هم، نقش مهمی در کیفیت شرایط محیطی داخل ویترین دارند که به تبع آن، کیفیت حفاظت و نگهداری از آثار به نمایش درآمده را نیز تحت تأثیر قرار می دهند.

هدف: یکی از مشکلات عمده کتاب خانه ها و مراکز اسناد در سراسر جهان، مربوط به آسیب های بیولوژیکی مواد کتاب خانه ای است. شناخت کمی و کیفی عوامل بیولوژیک و عوامل محیطی مؤثر بر بقا و رشد میکروارگانیسم ها از بخش های اصلی حفاظت پیشگیرانه به شمار می آید. در این مطالعه در راستای حفاظت پیشگیرانه از تخریب آثار کاغذی و نسخ خطی موجود در مرکز اسناد و کتاب خانه پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ایران، به بررسی آلودگی های بیولوژیک مخازن و بخش های مختلف این مرکز و ارزیابی فاکتورهای محیطی (دما، رطوبت نسبی) پرداخته ایم. روش/ رویکرد پژوهش: در این مطالعه بررسی کمی و کیفی آلودگی های بیولوژیک (باکتریایی و قارچی) با کمک روش رسوبی (غیرفعال) انجام شده است. هم چنین از فاکتورهای محیطی (دما و رطوبت نسبی) در دو مخزن اصلی این مرکز شامل مخزن دیداری شنیداری و مخزن اسناد نمونه برداری انجام شده است. یافته ها و نتیجه گیری: میزان نوسانات دما و رطوبت نسبی در مخزن اسناد و دیداری شنیداری زیاد و خارج از محدوده استاندارد بود. هم چنین در بررسی های بیولوژیک مخازن، میزان آلودگی باکتریایی و قارچیِ مخزن کتاب خانه بالاتر از سطح هشدار بود. سویه های غالب باکتریایی جداسازی شده در این مطالعه به جنس های باسیلوس و استافیلوکوکوس و سویه های غالب قارچی جداسازی شده به جنس های آسپرژیلوس، پنی سیلیوم، آلترناریا، کلادوسپوریوم تعلق داشتند که اغلب آن ها ظرفیت زیادی برای تولید آنزیم های تجزیه کننده کاغذ دارند.

بیان مسئله: سنگ نگاره یکی از رایج ترین شیوه های بیان و انتقال پیام در جوامع بوده که در پهنه سنگ های صخره ای بازتاب یافته است.  در این میان استان لرستان و کوه های زاگرس، از مناطق ویژه ای است که این نوع رنگین نگاره ها در آن یافت شده است. در این پژوهش، به بررسی ساختار اجرایی و ریخت شناسی نقوش حیوانی رنگین نگاره های استان لرستان در دو شهرستان کوهدشت و پلدختر پرداخته شده است. اکنون سؤال این است، ساختار اجرایی، طراحی، ویژگی های بصری و موضوع نقوش حیوانی رنگین نگاره های استان لرستان چگونه است؟هدف:  بررسی ویژگی های بصری، ادراک موضوعی و صحنه های روایی نقوش حیوانی رنگین نگاره های استان لرستان هدف این پژوهش است.روش پژوهش: این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی و تطبیقی است و مبتنی بر گردآوری اطلاعات به شیوه میدانی، آزمایشگاهی و کتابخانه ای است.یافته ها: در مجموع شصت و سه نقشمایه حیوانی (اسب، بزکوهی، شتر، گوزن و سگ) شناسایی شد. سبک ترسیم نقش ها عمدتاً به صورت واقع گرایانه و بدون بسترسازی است و در برخی موارد (نقشمایه بز و سگ) سبک انتزاعی به کار برده شده است. نقوش فاقد حجم پردازی بوده و عمق نمایی و عدم رعایت تناسبات در برخی از نقوش قابل مشاهده است. نقوش با رنگ های قرمز، سیاه و نارنجی بر سطح سنگ، بدون سایه روشن ترسیم شده است. برمبنای مطالعات آزمایشگاهی رنگ استفاده شده در این سنگ نگاره ها، ترکیبی از اکسیدآهن II و III است. بررسی تطبیقی نشان داد نقوش از لحاظ ساختار مورد نظر شبیه سنگ نگاره های فلات ایران (زاگرس) است. در نهایت با بررسی نقوش حیوانی در استان لرستان می توان به اهمیت این جانوران در زندگی مردم ساکن این دیار و شناختی کلی از جریان زندگی ایشان نیز دست یافت.

قارچ ها نقش غالبی در تخریب میراث فرهنگی دارند و به دلیل فعالیت آنزیمی بالا می توانند در مواد مختلفِ موجود در ساختار اشیای هنری تاریخی ساکن شوند و منجر به تخریب آن ها گردند. با توجه به ساختار سلولزی کاغذ، آثار کاغذی نگهداری شده در کتابخانه ها و مراکز اسناد بسیار در معرض آسیب میکرواُرگانیسم ها ازجمله قارچ ها قرار دارند و همواره بخش های بایگانیِ اسناد با معضل آلودگی های بیولوژیکی روبه رو هستند. با توجه به آثار مُضر استفاده از مواد شیمیایی بر آثار کاغذی و همچنین اثر سمی آن ها روی موزه داران و حفاظتگران در مجموعه های موزه ای و کتابخانه ها، یافتن جایگزینی مناسب برای مقابله با قارچ های مخرب بسیار لازم و ضروری است. در این راستا، استفاده از اسانس های گیاهی همواره مورد توجه بوده و هست. با توجه به تنوع و فراوانی گیاهان دارویی در کشورمان ایران، در این مطالعه اثر ضد قارچی اسانس سه گیاه آویشن شیرازی، اسطوخودوس و کُندر روی دو سویه قارچی شایع جداسازی شده از اسناد تاریخی شامل پنیسیلیوم و آسپرژیلوس نیجر مورد ارزیابی قرار گرفت. همچنین تأثیرات فیزیکی (ضخامت و وزن) و شیمیاییِ (تغییرات اسیدیته و رنگ) احتمالیِ استفاده از این اسانس ها به عنوان ماده ضدعفونی کننده روی آثار کاغذی مورد مطالعه قرار گرفت تا مشخص شود کدام اسانس می تواند مناسب ترین گزینه برای آفت زدایی آثار مکتوب باشد. به این منظور، از روش انتشار دیسک در آگار و انتشار چاهک در آگار برای ارزیابی فعالیت ضد قارچی هر اسانس استفاده شد. همچنین اثر ضد قارچی ترکیبات فرار اسانس ها با بخوردادن نمونه های کاغذی آلوده بررسی شد. بررسی اثرات فیزیکی و شیمیایی احتمالی اسانس ها روی نمونه های کاغذ، با استفاده از متغیرهای تغییر رنگ (ΔEab)، ضخامت (ΔI)، وزن (Δm) و pH (ΔpH) روی کلیه نمونه های کاغذ تیمارشده با اسانس در مقایسه با نمونه شاهد انجام شد. نتایج به دست آمده در این مطالعه تأیید می کند که سه اسانس مورد بررسی دارای اثر ضد قارچی روی پنی سیلیوم و آسپرژیلوس نیجر هستند. ولی بر اساس دوز مورد نیاز برای فعالیت ضد قارچی، می توان گفت اسانس آویشن فعالیت ضد قارچی بیشتری نسبت به اسانس اسطوخودوس و کُندر دارد. آویشن به دلیل اثر ضد قارچی و میکروبی بالا و همچنین عدم مشاهده اثرات نامطلوب آن بر ویژگی های فیزیکی و pH کاغذ، گزینه مناسب و امیدوار کننده ای برای حفاظت از آثار کاغذی در برابر تخریب زیستی ناشی از قارچ ها به شمار می آید.