حیدر نجفی رستاقی

یکی از مفاهیمی که در سال های اخیر در حوزه مدیریت دولتی و حکمرانی توسعه یافته است، مفهوم «هوشمندسازی» و «حکمرانی هوشمند» بوده و بر همین اساس رهیافت هایی برای هوشمندسازی فرآیند خط مشی گذاری عمومی نیز طرح گردیده است. هوشمندسازی در عرصه های مختلف اداره امور عمومی و نظام خط مشی گذاری قابل طرح است و یکی از مهمترین ساحت هایی که به نظر می رسد در عرصه حکمرانی حائز اهمیت است، نظام برنامه ریزی توسعه در کشور است که به نوعی سطحی عالی از خط مشی گذاری ملی در نظر گرفته می شود.  بر همین اساس هدف پژوهش حاضر شناسایی چالش ها و راهکارهای هوشمندسازی فرایند خط مشی گذاری عمومی در ایران با تاکید بر نظام برنامه ریزی توسعه می باشد. روش پژوهش مبتنی بر مطالعات اسنادی و فراترکیب بوده و در بخش یافته ها پس از آسیب شناسی وضعیت کشور، راهکارهای هوشمندسازی در سه سطح طراحی برنامه های توسعه، اجرایی سازی برنامه های توسعه و ارزشیابی برنامه های توسعه مورد بحث قرار گرفته اند.

هدف: نخبگان به عنوان یکی از اثربخش ترین گروه های اجتماعی، نقش قابل توجهی در پیشبرد اهداف اجتماعی و ملی و تحقق پیشرفت کشور در عرصه های مختلف داشته و هدف از این پژوهش ارزشیابی خط مشی های توانمندسازی استعدادهای برتر برای نقش آفرینی در حل مسائل مدیریتی و حکمرانی جمهوری اسلامی ایران می باشد.طراحی/ روش شناسی/ رویکرد: روش انجام پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، مصاحبه تخصصی با خبرگان و تحلیل مضمون می باشد. به منظور ارزشیابی خط مشی های ملی در این زمینه از روش CIPP بهره گیری شده است که نظام خط مشی گذاری استعدادهای برتر و نخبگان را در ابعاد زمینه، ورودی، فرآیند و خروجی مورد بررسی قرار می دهد.یافته های پژوهش: بر اساس تحلیل مضامین مصاحبه های تخصصی، راهکارها در محورهای فرهنگی گفتمانی، تدابیر سیاستی، اصلاحات ساختاری و سازوکارهای اجرایی تبیین گردیده است. از جمله مهم ترین راهکارها می توان به «ضرورت معماری کلان و یکپارچه سازی زیست بوم حکمرانی منابع انسانی شامل آموزش و پرورش، آموزش عالی، نظام اداری»، «ایجاد حلقه های واسط سیاست گذاری و سیاست پژوهی همچون موسسات اندیشگاهی جهت فعالیت نخبگان»، «ضرورت ایجاد معماری منابع انسانی در نظام اداری»، «تامین منابع مالی و سازوکارهای حمایتی و کارفرمایی در پرورش نخبگان» و ... اشاره نمود.محدودیت ها و پیامدها: از جمله مهمترین محدودیت های پژوهش می توان به پیشینه داخلی محدود و محدودیت های مالی در این زمینه اشاره نمود. پیامد اصلی این پژوهش متوجه دستگاه های سیاست گذار در حوزه پرورش استعدادها و نخبگان می باشد که به فهم مساله کلان و تصمیم سازی مناسب در پرورش استعدادها یاری می رساند.پیامدهای عملی: از دستاوردهای پژوهش می توان در حوزه خط مشی گذاری حوزه نخبگان در کشور بهره گیری نمود.ابتکار یا ارزش مقاله: ابتکار اصلی مقاله در تمرکز بر خط مشی های ملی حوزه پرورش استعدادها و تبیین و صورت بندی مساله در ابعاد کلان و ملی می باشد که در پژوهش های سابق کمتر به این سطح و لایه سیاست گذاری توجه شده است.نوع مقاله: مقاله پژوهشی

حکمرانی مشارکتی زمینه را برای تصمیم گیری، اجرا و نظارت مردم در مناسبات اجتماعی و سیاسی فراهم می کند و این الگو می تواند منجر به رشد و پیشرفت آحاد جامعه، تقویت سرمایه اجتماعی، افزایش عدالت و انسجام اجتماعی شود. با بررسی های انجام شده می توان شواهد زیادی راجع به اهمیت و ابعاد حکمرانی مشارکتی در آموزه های دینی و سنت اهل بیت (ع) استخراج نمود. یکی از نمونه های موفق حکمرانی مشارکتی در عصر حاضر، پدیده اربعین حسینی است که توجه بسیاری از سیاستمداران و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. شناسایی ابعاد و شاخص های این پدیده بی نظیر می تواند مسیر دستیابی به حکمرانی مشارکتی را در ساحات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی روشن کند. از این رو، مصاحبه های مهمی با اندیشمندان شیعه در خصوص ابعاد و شاخص های پدیده اربعین حسینی انجام شده است. این مصاحبه ها با روش کیفی تحلیل مضمون بررسی شده اند و شاخص های شناسایی شده در آن، ذیل مدل سه شاخگی دسته بندی شده اند. این مدل، دلالت هایی از مشارکت در پدیده اربعین را مبتنی بر زمینه، ساختار و محتوا ارائه می کند. با شناسایی ابعاد مختلف این مشارکت عظیم اجتماعی و بررسی دلالت های آن، می توان از این پدیده به عنوان الگوی عملیاتی موفق جهت تحقق حکمرانی مشارکتی در نظام جمهوری اسلامی استفاده نمود.

تغییرات در نظام های اجتماعی و مدیریتی در در دهه های اخیر ، با انفجار دانش، نرم شدن اقتصاد و تغییر ارزشها همراه گردیده است که مبتنی بر این تحولات نیازمند بازتعریف مفهوم فناوری هستیم. از جمله رویکردهای نوینی که در زمینه حل مسائل عمومی مطرح گردیده است، مفهوم «فناوری نرم» که نیازمند فهم بنیادین این حوزه و شناخت ابعاد تحقیقاتی مرتبط می باشیم. مفهوم حکمرانی و خط مشی گذاری نیز در حوزه های مختلف، تحت تاثیر این نوع نگاه نرم، نیازمند بازنگری و تغییر است و از این حیث میتوان با بهره گیری از این مفاهیم ، رویکردی نوین در حل مسائل اجتماعی و حکمرانی ارائه داد. هدف از این پژوهش را میتوان «بررسی مبانی بنیادین و فراترکیب مطالعات پیشین در راستای شناسایی دلالت های نظری و کاربردی حوزه فناوری نرم » بیان نمود. در این راستا از روش مطالعات اسنادی و فراترکیب بهره گیری گردید و مطالعات مرتبط با حوزه «فناوری نرم» مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت در بخش جمع بندی نیز دلالت های نظری در محورهای معرفتی ، اجتماعی و نهادی و دلالتهای کاربردی در محورهای مولفه های نرم اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فناورانه، بنیادین و مدیریتی دسته بندی گردیده است.

عرصه ی علم و فناوری و دانشگاه ها به عنوان پیشران اصلی قدرت آفرین در مجموعه عناصر پیشرفت جمهوری اسلامی ایران نقش حائز اهمیتی را دارا می باشند. بر همین اساس هدف از این پژوهش شناسایی آینده نهاد علم در جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر دلالت های تمدنی بوده که بر شناسایی پیشران های نهاد علم، عدم قطعیت ها و ترسیم سناریوها استوار می باشد. سوال این پژوهش بدین صورت قابل طرح است که سناریوهای آینده نهاد علم جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر دلالت های تمدنی چیست؟ روش پژوهش مبتنی بر روش سناریونگاری  (GBN) می باشد. در بخش یافته ها، پیشران های کلیدی شناسایی گردیده و دو عدم قطعیت اصلی «تمرکز بر آموزش و پژوهش در مقابل کنشگری فعال در نظام  نوآوری و حکمرانی» و «تمرکز بر عرصه ملی در مقابل بین المللی شدن و مرجعیت جهانی» شناسایی گردیده و درنهایت 4 سناریوی «نقش آفرینی متمرکز بر آموزش و پژوهش در سطح ملی»، «نقش آفرینی متمرکز بر آموزش و پژوهش در سطح بین المللی»، «کنشگری فعال در زیست بوم نوآوری و حکمرانی ملی» و «کنشگری فعال در زیست بوم نوآوری و حکمرانی جهانی» شناسایی گردیده است.

با توجه به تحولاتی که در چند دهه اخیر در مفهوم دفاع و امنیت بوجود آمده است، نیاز به بازنگری در الگوهای دفاعی کشور به ویژه در موضوع خدمت نظام وظیفه عمومی و تخصصی احساس می شود. از این حیث توجه به تحول متناسب با نیازهای امنیتی فراتر از امنیت سخت همچون تمرکز بر توسعه زیست بوم علمی به عنوان رکن پیشرفت کشور حائز اهمیت است. هدف از این پژوهش، آینده پژوهی خدمت وظیفه تخصصی مبتنی بر رویکرد سناریونگاری با بهره گیری از ظرفیت های زیست بوم علم، فناوری و نوآوری است. نوع تحقیق مبتنی بر رویکرد کیفی بوده و از روش سناریونگاری بهره گیری شده است. جامعه مورد بررسی دانشجویان و دانش آموختگان مشمول خدمت وظیفه تخصصی بوده و تجزیه و تحلیل مبتنی بر روش های توصیفی آماری انجام گرفته و روایی و پایایی نیز در چارچوب مطالعات کیفی مدنظر است. در ترسیم تصاویر آینده، دو عدم قطعیت در «تحول بوروکراتیک خدمت» و همچنین «میزان تنوع خدمات» پژوهشی شناسایی شد، که به توسعه چهار سناریو انجامید: اصلاحات تدریجی خدمات پژوهشی، تحول سیستمی خدمات پژوهشی، توسعه محدود خدمات علمی و تحول سیستمی انواع خدمات علمی. فراتر از سناریوهای کوتاه مدت، دورنمایی از گسترش خدمات تخصصی به انواع خدمات تخصصی پژوهشی، فناوری، کارآفرینی و کنشگری اجتماعی طرح شده است و یافته ها نشان می دهد که هدایت خدمت وظیفه به سوی زیست بوم دانش بنیان منجر به تحول اساسی در این عرصه خواهد گردید.

هدف: یکی از مهم ترین چالشهای نهاد علم به عنوان مهم ترین پیشران توسعه و پیشرفت کشور، فهم سازوکارها و بایسته های حکمرانی نهاد علم متناسب با اقتضائات بومی است. در این راستا، شناخت مسائل اصلی این نهاد با رویکرد راهبردی و با تأکید بر چشم اندازها و سیاستهای کلان کشور، مقدمه ای برای رفع موانع و طراحی سازوکارهای مطلوب در این زمینه است. هدف: هدف اصلی این پژوهش، مسئله شناسی راهبردی در حکمرانی نهاد علم با تأکید بر اقتضائات بومی ایران بود. سؤال پژوهش این بود که «مهم ترین مسائل راهبردی در حکمرانی نهاد علم با تأکید بر اقتضائات بومی نظام جمهوری اسلامی ایران چیست؟». روش: روش پژوهش مبتنی بر مطالعه و تحلیل اسنادی بود. یافته ها: نظام مسائل نهاد علم از اسناد و سیاستهای بالادستی جمهوری اسلامی در حوزه علم و فنّاوری همچون: سیاستهای کلی نظام در حوزه علم و فنّاوری، نقشه جامع علمی کشور، سند اسلامی شدن دانشگاهها، برنامه ششم توسعه، سند راهبردی نخبگان استخراج شده است. نتیجه گیری: مهم ترین مسائل راهبردی مبتنی بر این سیاستها در چهار محور حکمرانی نهاد علم در تعامل با اقتصاد و صنعت، حکمرانی نهاد علم در تعامل با محیط های علمی و دانشگاهی، حکمرانی نهاد علم در تعامل با دولت و حاکمیت و حکمرانی نهاد علم در تعامل با فرهنگ، جامعه و رسانه استخراج شده است.

تکنولوژی به عنوان یک پیشران اساسی در حوزه های خط مشی گذاری نظام علم و نوآوری پیامدهای زیادی، بر عرصه های مختلف پیشرفت در کشور داشته و سرعت و شتاب روزافزون تولید، تکامل و انتقال تکنولوژی اهمیت ضرورت شناخت تحولات و تغییرات در این عرصه را دو چندان نموده و فقر دانشی و نظری نسبت به ماهیت تکنولوژی، کارکردها وپیامدهای آن، بسترساز پدیده تأخر مدیریتی و سیاستی در این عرصه شده است. هدف از انجام این پژوهش شناسایی چالشهای معرفتی حکمرانی تکنولوژی و ارائه راهکارهایی برای جمهوری اسلامی ایران است. بر همین اساس سوال این پژوهش بدین صورت طرح می گردد که «بر اساس پژوهش های انجام گرفته، چالشهای معرفتی در حکمرانی تکنولوژی چیست و چه راهکارهایی برای جمهوری اسلامی ایران میتوان ارائه داد؟». روش انجام پژوهش بصورت تحلیل اسنادی و تحلیل مضمون بوده و از پژوهش های انجام گرفته در حوزه مطالعات علم، تکنولوژی و جامعه در بازه 10 سال اخیر بهره گیری شده است. از جمله مهمترین چالشهای بنیادین در حکمرانی تکنولوژی می توان به ابهام معرفت شناختی در ماهیت و فلسفه تکنولوژی، تکنولوژی و سلطه سیاسی، تکنولوژی و زوال اجتماعات واقعی، جبرگرایی تکنولوژیک، سیطره تکنولوژی بر فرهنگ (تکنوپولی)، تکنولوژی و قدرت تغییردهندگی، تکنولوژی و گسترش نابرابری ، تکنولوژی و هنجارسازی، تکنولوژی و تغییر الگوی توسعه اقتصادی، تکنولوژی و شکل گیری جهان مرکز – پیرامون، تکنولوژی و ازخودبیگانگی، تکنولوژی و تغییر الگوی مصرف، تکنولوژی و پیامدهای اخلاقی، تکنولوژی و تغییر سبک زندگی و ... اشاره نمود که در محورهای چالشهای فلسفی و معرفتشناختی، چالشهای فرهنگی اجتماعی، چالشهای سیاسی و چالشهای اقتصادی قابل تفکیک و دسته بندی است.

خط مشی گذاری حوزه انرژی به عنوان یکی از مهم ترین عرصه های اثرگذار بر پیشرفت کشور نقشی حائز اهمیت در تقویت درآمدهای ملّی و بهبود نظام حکمرانی کشور دارد. این پژوهش به دنبال شناسایی سناریوهای آینده شرکت های گاز استانی در ایران با تمرکز بر مطالعه موردی شرکت گاز استان تهران است. روش پژوهش مبتنی بر سناریونویسی با روش شبکه جهانی کسب وکار است که مبتنی بر شناسایی کنشگران نهادی، پیشران ها ، عدم قطعیّت ها و ترسیم سناریوهای آینده است. پس از پویش، محیطی صورت گرفته برای رصد پیشران ها و عدم قطعیّت ها با استفاده از منابع معتبر و گزارش های مؤسسات پژوهشی و راهبردی در حوزه انرژی وگاز که با استفاده از مشارکت مدیران و کارشناسان شرکت در قالب کارگاه های آینده و نیز با کمک نرم افزار میک مک، در بخش جمع بندی، دو عدم قطعیّت کلیدی «آرایش الگوی حکمرانی انرژی در کشور» و «نحوه تعاملات بین المللی» شناسایی شده و مبتنی بر این عدم قطعیّت ها چهار سناریوی همای سعادت، سیه زاغ پران، ققنوس تنها و سیمرغ درمانگر طرح شده است. درنهایت نیز متناسب با سناریوها، راهبردهایی برای آینده شرکت های گاز استانی کشور با مطالعه موردی شرکت گاز استان تهران پیشنهاد شده است.

نخبگان در هر جامعه به عنوان پیشگامان اصلی تغییرات اجتماعی، نقش بسزایی درراستای نیل به اهداف و تحقق خط مشی های ملی دارند. درصورت ایجاد ظرفیت های حمایتی و تدوین خط مشی های مناسب جهت راهبری استعدادها می توان آینده نظام حکمرانی را، درراستای تحقق منافع عمومی کارآمدتر کرد. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی رویکردهای راهبردی در خط مشی گذاری حوزه نخبگان بوده و سوال اصلی در این پژوهش بدین صورت قابل طرح است که «رویکردهای راهبردی جهت تعیین مسائل اصلی و کلیدی در خط مشی گذاری حوزه نخبگان درراستای کارآمدسازی نظام حکمرانی چیست؟» در این پژوهش در گام اول به منظور شناسایی رویکردها از مطالعات اسنادی بهره گیری شده و در تحلیل راهبردی از مدل استراتژیک برایسون استفاده شده و استراتژی های چهارگانه ای جهت خط مشی گذاری نخبگان پیشنهاد شده است که شامل عاملیت محور درونزا، عاملیت محور برونگرا، ساختارمحور درونزا و ساختارمحور برونگرا است. در بخش پایانی نیز از مدل تصمیم گیری AHP به منظور اولویت گذاری رویکردهای پیشنهادی استفاده شده است و استراتژی ساختار گرای درونزا و عاملیت گرای درونزا دارای بیشترین اولویت در خط مشی گذاری نخبگان شناسایی شده اند.

ارتقای سطح سواد رسانه ای از عوامل کلیدی در نحوه استفاده از ابزار رسانه است که در سیاستگذاری های معطوف به توسعه رسانه ای جزء ملزومات اساسی قلمداد می شود و بسیار اهمیت دارد. آثار ناشی از ضعف در سواد رسانه ای در عرصه های فرهنگی و تربیتی آحاد جامعه، از حساسیت بالایی برخوردار است و از این حیث، پژوهش به منظور شناخت آینده این حوزه و سیاستگذاری های مبتنی بر این شناخت بسیار ضرورت دارد. در پژوهش حاضر، ابتدا وضعیت مصرف رسانه ای کشور مورد بررسی قرار گرفته و سپس در ادامه، مبتنی بر چارچوب های جامع بین المللی، محورها و مؤلفه های حاکمیتی در سیاستگذاری سواد رسانه ای احصا شده است. در گام بعد نیز با تحلیل راهبردی مقتضی و با رویکردی آینده پژوهانه، پیشران ها و مؤلفه های تأثیرگذار حاکمیتی در شکل گیری مسئولیت اجتماعی متناظر با سواد رسانه ای در کشور استخراج شده و با تأکید بر روش سناریونویسی، سناریوهای با احتمال بیشتر مورد تحلیل قرار گرفته است. در نهایت نیز سیاستگذاری مرتبط با سواد رسانه ای در کشور، بر این اساس طرح شده است.