محمود ترابی اقدم

گفتمان های سیاسی در عرصه بین المللی با نهادهای رسانه ایِ بین المللی پیوند عمیقی پیدا کرده اند. در این چارچوب، قدرت های سلطه طلبِ غربی، درصدد هستند از طریق رسانه ها، پادگفتمان اصلی خود در غرب آسیا، یعنی گفتمان محور مقاومت اسلامی را به حاشیه برانند. بر این اساس، این مقاله با هدف تبیین گفتمان سه رسانه بین المللی سی ان ان، یورونیوز و بی بی سی انگلیسی درباره محور مقاومت اسلامی نگاشته شده است. برای این منظور، از هر کدام از این سه رسانه، 4 گزارش خبری طولانی، مهم و متمرکز بر لبنان، ایران، فلسطین و یمن به روش نمونه گیری هدفمند در بازه زمانی 1 ژانویه 2022 تا 31 ژانویه 2023 انتخاب و با روش تحلیل گفتمان انتقادی و مدل ون دایک، مطالعه شدند. در گفتمان این رسانه ها، برای ایجاد نارضایتی و شکاف در میان حامیان و اعضای محور مقاومت، فعالیت منطقه ای آنها با تنگناهای اقتصادی شان پیوند می یابد و برجسته می شود. این رسانه ها ضمن داشتن رویکردهای مختلف در سطح خرد، در سطح کلان، پیوسته کاستی ها و نقصان های وجه سخت افزاری گفتمان محور مقاومت اسلامی را فرامی خوانند ولی وجه نرم افزاری این گفتمان را که شامل مفاهیم جهان شمولی مانند استکبارستیزی، عدالت خواهی و استقلال طلبی است، به همراه کاستی ها و نقصان های گفتمان خودی (غربی) به غیاب می برند.

بازنمایی «دیگری »های نژادی، قومیتی، فرهنگی و جغرافیایی، راهبردی کانونی در تعدادی از محصولات رسانه ای آمریکا تلقی می شود. بر این اساس، تبیین نظام «دیگری سازی» در سه فصل نخست سریال مشهور دنیای غرب (2016-تاکنون)، با تمرکز بر ارزش های گفتمان رؤیای آمریکایی، هدف اصلی این مقاله بوده است. در مبانی نظری و تحلیل ها از مفهوم «دیگری» در فلسفه غرب و به ویژه مطالعات فرهنگی استفاده شده است. برای فهم سازوکار برساخت «دیگری»ها در این سریال، از روش نشانه شناسی و الگوی سه سطحی جان فیسک به همراه رمزگان نمادین رولان بارت بهره گرفته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که «حضور» و «غیاب» دو دسته از «دیگری »های درون آمریکایی (سیاه پوستان و سرخ پوستان) و برون آمریکایی (شرق آسیایی ها) در مواجه با سفیدها (به مثابه «خود») در سریال مذکور واجد دلالت های ویژه ای است. نظام های نشانه ای دنیای غرب ، سفیدها را فرادست، شرق آسیایی ها و سرخ پوست ها را فرودست و سیاهان را نزدیک به سفیدها بازنمایی می کند. بدین ترتیب، پیوستاری از قدرت را بر حسب نزدیکی به نژاد سفید، برای بازتولید اسطوره سفید برتر برای جهان آتی طبیعی سازی می کنند. اسطوره ای که عناصر بنیادی گفتمان رؤیایی آمریکایی از جمله «فردگرایی»، «آزادی» و «حق انتخاب» را در انحصار سفیدها بازنمود می کند. همچنین مؤلفه مهم «برابری» را از طریق راهبرد کلیشه سازی و مشروعیت زدایی از «دیگری» ها به حاشیه می راند تا تنها سفیدها برای تصمیم سازی و تصمیم گیری برای آینده جهان حضور داشته باشند.

سیاه پوستان نه تنها در جامعه امریکا، بلکه در هالیوود نیز اقلیت نژادی محسوب می شوند. چگونگی و چرایی تغییرات روابط سیاه و سفید در این نظام رسانه ای با تمرکز بر عنصر برتری جویی، مسئله این مقاله است. بدین منظور سه فیلم نژادمحور تولد یک ملت (1915)، حدس بزن چه کسی برای شام می آید (1967) و هشت نفرت انگیز (2015) به صورت هدفمند انتخاب شدند. برای کشف سازوکارهای دلالت گر معنایی در فیلم های مذکور از روش نشانه شناسی و الگوی رمزگان پنج گانه روایی بارت بهره گرفته شد. برای فهم تغییرات روندی بازنمایی ها، از مفهوم اسطوره نزد بارت و کلیشه سازی و طبیعی سازی نزد هال استفاده شد. یافته های پژوهش حاکی از این است که اشکال بازنمایی سیاهان در این فیلم ها، متناسب با بافت تاریخی، اجتماعی و سیاسی زمان تولید آنها، در راستای معانی مرجّح ایدئولوژی حاکم، دستخوش تغییر شده است. فیلم اولی با برساخت کلیشه های منفی، لزوم به انقیاد کشاندن سیاهان را طبیعی جلوه می دهد. فیلم دومی نظم نژادی مرسوم را به چالش کشیده و الگوی تقابلی و تعاملی جدیدی از گفتمان مسلط سفید و گفتمان مبارز سیاه ارائه می دهد. در فیلم سومی، شخصیت سیاه به نمایندگی از سیاهان زجر کشیده تاریخ نژادپرستی در امریکا، در کنشی انتقام جویانه، سفید فرادست را تبدیل به فرودست و از برتر بودن او اسطوره زدایی می کند.

در دهه 1390 تعدادی از تئاترها از فروش بسیار قابل توجهی در ایران برخوردار بودند. هدف این مقاله، شناخت ابعاد و مؤلفه های ذائقه مخاطبان این نوع تئاترها و همچنین علل و عوامل حرکت به سمت این نوع ذائقه است. برای دستیابی به اهداف تحقیق از روش مصاحبه نیمه ساختاریافته با صاحب نظران استفاده شده است. تعداد صاحب نظران بر اساس روش «نمونه گیری زنجیره ای» و «شاخص اشباع نظری داده ها» دوازده نفر تعیین شده و در صورت بندی و تبیین مقوله ها و زیرمقوله ها از تکنیک «مقایسه دائمی یافته ها» استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که عناصر تأثیرگذار بر افزایش میزان فروش نمایش ها در دهه 1390 در دو دسته عناصر درون تئائری (مانند بازیگری، کارگردانی، موسیقی، نمایشنامه و ژانر نمایش) و برون تئاتری (تبلیغات، مکان اجرا و زمان اجرا) قابل دسته بندی اند. سلبریتی محوری، تلاش برای دراماتورژی، معاصرسازی و ایرانی سازی نمایش های مشهور غربی، استفاده از موسیقی (زنده) و دکورهای عظیم از جمله ویژگی های پرتواتر این نوع نمایش هاست. همچنین عوامل مدیریتی- سیاسی (به ویژه شکل گیری بدون برنامه ریزی تئاتر خصوصی)، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، هنری و تکنولوژیکی- رسانه ای در شکل دهی به ذائقه ویژه مخاطبان در دهه 1390 مؤثر بوده اند که می توان ذیل مفهوم «مجلل بینی» آن را انتظام معنایی بخشید.

تولیدات نمایشی محبوب ترین و پیچیده ترین محصول رسانه ای هستند. از این رو، تولید و پخش آنها در شبکه های برون مرزی صداوسیما، در مقام رسانه هایی با ظرفیت کنشگری در روندهای فرهنگی منطقه ای و فرامنطقه ای، نیازمند تدوین راهبردهای کارآمد است. بر این اساس، هدف این مقاله، پیشنهاد راهبردهای مطلوب برای تولیدات نمایشی در برون مرزی صداوسیما است. برای دستیابی به این هدف آراء 11 صاحبنظر، در چارچوب ماتریس سوات (SWOT) احصا و تدوین شدند. تعداد صاحب نظران به روش «نمونه گیری زنجیره ای» و شاخص «اشباع نظری» تعیین شده است. در تفکیک و ادغام نظرات حاصل از «مصاحبه عمیق»، از تکنیک «مقایسه دائمی» استفاده شده است. در مجموع 24 راهبرد در چهار دسته راهبردهای تهاجمی، رقابتی، محافظه کارانه و تدافعی صورت بندی و تبیین و  براساس شرایط و اقتضائات کنونی برون مرزی اولویت بندی شدند. از مهم ترین این راهبردها می توان به این موارد اشاره کرد: تولید محصولات نمایشی با برند «پاک، سالم و حلال»، تقویت و تکمیل ساختار نیروی انسانی، جذب بودجه کافی، استفاده از اشتراکات تمدنی، گفتمانی و فرهنگی با کشورهای مختلف، تشکیل کارگروهی تخصصی برای ارائه مشاوره به گروه های تولید محصولات نمایشی و پشتیبانی و تقویت تعامل با عوامل، گروه ها، اتحادیه ها و مراکز رسانه ای و هنری منطقه ای و بین المللی همسو. نتیجه مقاله نشان می دهد که راهبردهای تهاجمی در مقایسه با سایر راهبردها در اولویت هستند، هرچند ترکیبی از تمام راهبردها در مقاطع مختلف راهگشا خواهد بود.

یکی از موضوعات مورد تمرکز در مطالعات فرهنگی، بازنمایی های قومی و نژادی است. تبیین رویکردهای سینمای امریکا به برساخت اقلیت سیاهان این کشور در دورۀ ریاست جمهوری اوباما، هدف مقالۀ پیش رو است. برای این منظور، 21 فیلم شاخص سیاه پوست محور که در بازۀ زمانی 2009 تا 2017 تولید شده اند، در دو مرحله نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند، انتخاب و با ترکیبی از دو الگوی نشانه شناسی مطالعه شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد که تصویرپردازی از سیاهان در این دوره، شامل پنج سنخ است: 1) بازخوانی انتقادی تاریخ (14 فیلم): پیشبرد مطالبات سیاهان با کمک سفیدها (10 فیلم)، شکست سیاهان بدون کمک سفیدها (2 فیلم)، انتقام جویی سیاه از سفید (2 فیلم). 2) واقع گرایی اجتماعی (7 فیلم): بررسی مسائل جامعۀ سیاه معاصر (5 فیلم) و طبیعی سازی زندگی سیاه در کنار سفید (2 فیلم). در مجموع بازتعریف مناسبات و منازعات سیاه سفید در گونه های مذکور، نشان از همنوایی سینمای امریکا با روند مساوات طلبی سیاهان با الهام از «فرصت سیاسی» جدید داشته است. همچنین هرچند شاهد طبیعی زدایی از «کلیشه های سنتی» در تصویرسازی از سیاه هستیم ولی نظام های نشانه ای اکثر فیلم ها دلالت بر وجود نگرۀ «دیگری» و «کلیشه های مدرن» دارند.

روندهای سیاسی فرهنگی طی شده در جمهوری آذربایجان کنونی با محوریت «غیریت سازی تاریخی با ایران» منجر به واگرایی آن از ایران شده است. یکی از مأموریت های رادیو برون مرزی آذری ایران، تبیین پیوندها و گسست های تاریخی برای افکار عمومی همسایه شمالی است. در این مقاله، سعی شده است میزان و چگونگی پرداخت به تاریخ مشترک دو کشور در این رادیوی باقدمت با کاربست نظریه های «برجسته سازی» و «چارچوب سازی» رسانه ای واکاوی شود. برای این منظور، برنامه های تاریخی سه ماه از این رسانه شنیداری به صورت تمام شماری، بر اساس تکنیک کدگذاری، تحلیل محتوای کمی شده است. ۲ مقوله برجسته سازی و 7 متغیر چارچوب سازی برنامه ها را سنجیده است. یافته ها نشان می دهد برنامه ها به ویژه از دیدگاه چارچوب سازی از حد مطلوب فاصله دارند. تحلیل های آماری مؤید این موضوع است که برجسته سازی مباحث تاریخی از اولویت رسانه و اولویت سیاسی کافی برای سیاست گذاران این رسانه شنیداری برخوردار نیست. برای تنویر جامع تر افکارِ سطوح و لایه های مختلف مخاطبان پیشنهاد می شود که ضمن افزایش تعداد برنامه های تاریخی، بهره گیری از چارچوب های شناختی مانند روایت هم زمان وقایع دو سرزمین، غیرمستقیم گویی، چندصدایی و تعاملی کردن برنامه ها نیز تقویت شود. بازتعریف دانش تاریخی و افزایش خودآگاهی کنشگران مدنی آذری در ارتقای زمینه های همنوایی و همگرایی دو کشور مؤثر خواهد بود.

افغانستان پس از سقوط طالبان با گسترش شتابان رسانه ها مواجه شد و رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای ایران برای پیشبرد دیپلماسی عمومی خود و نفوذ در سپهر رسانه ای این کشور بحران زده، تلاش های پیدا و پنهان زیادی به عمل آوردند. در چنین شرایطی ایران نیز برای تبیین گفتمان انقلاب اسلامی، تنویر افکار عمومی و افزایش ضریب نفوذ خود در مهم ترین همسایه شرقی، نیازمند حضور حرفه ای در عرصه رسانه های تصویری افغانستان است که با تأسیس سیمای دری و پشتوی برون مرزی محقّق می شود. از این رو مقاله پژوهشی حاضر به بررسی ضرورت ها، اهداف، سیاست ها، راهبردها و مدل مطلوب، مختصات زبانی و زمانی، رویکردها و محورهای برنامه سازی، چالش های راه اندازی این تلویزیون و راهکارهای اجرایی پرداخته است. برای دستیابی به مدلی کارآمد و اثربخش، از روش مصاحبه گروهی با دوازده نفر از صاحبنظران سیاسی، فرهنگی و رسانه ای حوزه افغانستان استفاده شده است. مدل ترکیبی خبری و تولیدی با اولویت برنامه های فرهنگی- اجتماعی، دینی، سیاسی، اقتصادی، آموزشی- بهداشتی، تاریخی، هنری، گردشگری، سرگرمی و ورزشی که حداقل به دو زبان دری و پشتو، بین ساعات شانزده تا بیست و چهار پخش شود، مناسب ترین الگوی احصا شده از مجموع دیدگاه های کارشناسان بوده است. تعامل سازنده بین نهادهای مرتبط با افغانستان و صداوسیما، رهیافتی برای غلبه بر موانع و چالش های مالی، نیروی انسانی و فنی تأسیس سیمای دری و پشتو خواهد بود.

حضور رزمندگان و شهدای ایرانی در جریان پدافندی و آفندی علیه استکبار، برای تأمین امنیت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی قابل مداقه و نیازمند تنویر افکار عمومی است که برای این موضوع، رسانه ملی نقش کانونی دارد. ارائه الگویی کاربردی برای ترسیم نقش امنیت آفرین مبارزان خارج از وطن در رسانه، هدف اصلی این تحقیق است. برای این منظور در کنار روش توصیفی تحلیلی با کاربست مصاحبه عمیق با دوازده صاحبنظر در حوزه رسانه، سیاست و امنیت سه بعد و دوازده مؤلفه بر اساس ظرفیت رسانه در نمایش امنیت آفرینی شهیدان، مشخص، و صورت بندی شد که عبارت است از: مدیریت ادراک: مشروعیت بخشی، وحدت آفرینی، مادیت زدایی، بازتولید زبان مقاومت اسلامی، بازدارندگی، جامعیت بخشی، غیریت سازی. دیریت احساس: قداست بخشی به شهیدان، همدلی آفرینی، اسطوره سازی. مدیریت ادراک و احساس: برچسب گذاری جهانشمول، درونی و نهادینه کردن.