محسن قاسم پور راوندی

شیخ طوسی در تفسیر تبیان به مثابه متکلّمی بزرگ و تحت تأثیر اساتید برجسته ای مانند شیخ مفید و سید مرتضی وارد مباحث عقلی- کلامی شده است. مباحث کلامی در تفسیر تبیان برجسته است و این موضوع بیانگر جایگاه کلامی و ویژه شیخ طوسی است. از سویی دیگر تأثیر مبانی فکری و گرایش شیخ طوسی در مواجهه با آیات قرآن بر مفسّران بعدی هم چون طبرسی، نکته ای است غیرقابل انکار. بازتاب عقل گرایی در تفسیر تبیان به ویژه با توجه به پیوند فکری میان مکتب کلامی بغداد - که شیخ طوسی از آن بی بهره نبوده است – و مکتب عقلی اعتزال محسوس است. انعکاس چنین مباحثی در تفسیر مجمع البیانهم - البته نه به گستردگی تبیان- مشهود است. تحولات فکری قرن پنجم و ششم و مواجهه شیخ طوسی و طبرسی را با آنها می توان با توجه به جولان فکری – عقیدی گروه های مختلف کلامی در قالب احتجاجات، مناظرات، تبیین عقاید و نقدهای این دو مفسّر به آرای کلامی معتزله جستجو کرد. سه رویکرد تبیینی، تقریب گرایانه و نقّادانه با آرای تفسیری معتزله، محورهای اساسی این پژوهش است که با رویکرد توصیفی – تحلیلی و گزارش و بیان داده های تفسیری و همراه با شواهد و قرائنی سامان یافته است. هردو مفسّر از رهگذر این رویارویی ها به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته اند.

از شخصیت های کم نظیر قرن ششم که در گسترش میراث حدیثی شیعه بسیار مؤثر بوده، بی شک سید ابوالرضا راوندی است. خدمات وی به میراث حدیثی شیعه را می توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: اول روایت میراث حدیثی گذشتگان و انتقال آن به آیندگان تا آنجا که وی به عنوان پل ارتباطی برای انتقال این میراث به آیندگان تلقی می شود. گاهی او به عنوان تقویت کننده اسناد انتقال این میراث به آیندگان و در برخی موارد او راویِ منحصربه فرد این میراث است که بی شک اگر او نبود، اکنون این میراث به دست ما نمی رسید. بخش دوم از خدمات سید ابوالرضا راوندی، شرح و تصحیح میراث حدیثی است؛ نسخه هایی از آثار کهن شیعه با اجازه سید ابوالرضا راوندی موجود است که او این آثار را در سفری که در سال 511 هجری به بغداد داشته، دریافت کرده است. در رهگذر این اقدام او کاشان را به محل آمدوشد محدّثان سایر حوزه های حدیثی، برای تصحیح کتب حدیثی مهم شیعه همچون أمالی سید مرتضی، شرح نهج البلاغه، خصائص الأئمه و تلخیص البیان سید رضی، رساله اهوازیه، کتاب من لایحضر الفقیه و أمالی شیخ صدوق تبدیل کرده است.  

بسط عدالت اجتماعی به مثابه ی یک موضوع خطیر قرآنی قدمتی دیرین دارد. ارتباط این موضوع با مفهوم "قسط" در آیه ی 25 سوره ی حدید از محورهای قابل توجه در دیدگاه مفسران مسلمان در طول تاریخ به شمار آمده است. برمبنای این پیوند برخی مفسران براین باورند که "قسط" در این آیه ناظر به معنای عدالت اجتماعی است. و آیه در صدد بیان برقراری آن به عنوان یکی از اهداف اصیل انبیاء است و با تاکید آن حتی قلمرو اجتماعی دین را نیز در بر می گیرد. جستار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی در پی واکاوی ابعاد مختلف این مفهوم است. دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که ادله ی کافی برای اثبات دلالت آیه 25 سوره ی حدید به مفهوم عدالت اجتماعی و بسط تفسیری واژه ی قسط وجود دارد و در نتیجه می توان با استناد به آن برقراری عدالت اجتماعی را به عنوان هدف بعثت انبیاء اثبات کرد و از رهگذر آن قلمرو دین در حوزه ی زندگی دنیوی و اجتماعی را نیز پذیرفت و به عبارت دیگر به لحاظ تئوریک مسیر و ابزار برقراری عدالت از سوی شارع مقدس توسط انبیاء تبیین شده است اما اجرای برنامه ها به عهده مردم سپرده شده است. بسط عدالت اجتماعی به مثابه ی یک موضوع خطیر قرآنی قدمتی دیرین دارد. ارتباط این موضوع با مفهوم "قسط" در آیه ی 25 سوره ی حدید از محورهای قابل توجه در دیدگاه مفسران مسلمان در طول تاریخ به شمار آمده است. برمبنای این پیوند برخی مفسران براین باورند که "قسط" در این آیه ناظر به معنای عدالت اجتماعی است. و آیه در صدد بیان برقراری آن به عنوان یکی از اهداف اصیل انبیاء است و با تاکید آن حتی قلمرو اجتماعی دین را نیز در بر می گیرد. جستار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی در پی واکاوی ابعاد مختلف این مفهوم است. دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که ادله ی کافی برای اثبات دلالت آیه 25 سوره ی حدید به مفهوم عدالت اجتماعی و بسط تفسیری واژه ی قسط وجود دارد و در نتیجه می توان با استناد به آن برقراری عدالت اجتماعی را به عنوان هدف بعثت انبیاء اثبات کرد و از رهگذر آن قلمرو دین در حوزه ی زندگی دنیوی و اجتماعی را نیز پذیرفت و به عبارت دیگر به لحاظ تئوریک مسیر و ابزار برقراری عدالت از سوی شارع مقدس توسط انبیاء تبیین شده است اما اجرای برنامه ها به عهده مردم سپرده شده است. بسط عدالت اجتماعی به مثابه ی یک موضوع خطیر قرآنی قدمتی دیرین دارد. ارتباط این موضوع با مفهوم "قسط" در آیه ی 25 سوره ی حدید از محورهای قابل توجه در دیدگاه مفسران مسلمان در طول تاریخ به شمار آمده است. برمبنای این پیوند برخی مفسران براین باورند که "قسط" در این آیه ناظر به معنای عدالت اجتماعی است. و آیه در صدد بیان برقراری آن به عنوان یکی از اهداف اصیل انبیاء است و با تاکید آن حتی قلمرو اجتماعی دین را نیز در بر می گیرد. جستار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی در پی واکاوی ابعاد مختلف این مفهوم است. دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که ادله ی کافی برای اثبات دلالت آیه 25 سوره ی حدید به مفهوم عدالت اجتماعی و بسط تفسیری واژه ی قسط وجود دارد و در نتیجه می توان با استناد به آن برقراری عدالت اجتماعی را به عنوان هدف بعثت انبیاء اثبات کرد و از رهگذر آن قلمرو دین در حوزه ی زندگی دنیوی و اجتماعی را نیز پذیرفت و به عبارت دیگر به لحاظ تئوریک مسیر و ابزار برقراری عدالت از سوی شارع مقدس توسط انبیاء تبیین شده است اما اجرای برنامه ها به عهده مردم سپرده شده است.

یکی از رویکردهای مفسران عصری، با هدف کاربست و تطبیق آیات هم سیاق آیه اکمال در قرآن، رویکرد تفسیر فرهنگی است. برخی از مفسران با اشاره به تحولات گوناگون معنای نعمت ذیل این آیه، در طراحی الگویی ساختاری، برای اثبات معنای نعمت به معنی «ولایت الهی» تلاش کرده اند. پژوهش پیش رو با روش توصیفی تحلیلی سیر تطور معنای نعمت را با تأکید بر آراء مفسران، به ویژه با نگاه عصری و تفسیر فرهنگی بررسی می کند. مهم ترین یافته های پژوهش حاکی است که مفسران در تفاسیر فرهنگی از طریق تأکید بر ضرورت تشریع احکام توسط پیامبر برچیده شدن پدیده نسخ بعد از نزول این آیه را نتیجه گرفته اند. لذا مانایی آموزه های قرآنی، اکمال دین و همچنین واکاوی شبکه ارتباطی آیات مراد از نعمت در آیه مذکور به معنای ولایت و تطبیق آن با ولایت امیرمؤمنان علی را به عنوان مصداق برتر تأیید می کند. از منظر نگارندگان این پژوهش، مبنای معناشناختی و مصداق شناختی نگره مذکور محل بررسی و بازاندیشی است. اختصاص و محدود کردن نعمت به مراسم حج به تضییع محتوا و پیام آیه می انجامد و تبعات عدم فهم دقیق تر آیه را به دنبال دارد. از جمله راهبردهای مفسران تفسیر فرهنگی، بیان معانی گسترده تر نعمت از جمله اسلام و شناخت با توجه به تفسیر روشمند آیات و اصل فرازمانی و فرامکانی بودن قرآن است.

تلاش در پی فهم اسم اعظم خداوند یکی از دغدغه های انسان ها بوده که همواره اندیشمندان به آن توجه داشته اند. این پژوهش از روش کتابخانه ای با رویکرد تحلیلی_ تاریخی کوشیده سیر اسم اعظم در تفاسیر عرفانی را مورد بررسی قرار دهد. سهل بن عبد اللّه تستری اولین مفسری است که از اسم اعظم سخن گفته است. بیشتر مفسران در باب اسم اعظم اظهار نظر نکرده و به نقل روایات بسنده کرده اند. پس از ظهور ابن عربی در قرن هفتم و توجه ویژه وی به اسم اعظم، پرداختن به این موضوع در تفاسیر بعد از قرن هفتم چشمگیر است. اسم اعظم خداوند در قرآن وجود دارد. اسم «الله» اسم لفظی اسم اعظم خداوند است که برهمه اسماء برتری دارد و اسمی جامع تر و کاملتر از آن برای ذات خداوند وجود ندارد. برخی از مفسران فقط به اعظم بودن اسم «الله» بسنده نکرده و اسامی دیگری از جمله «الْحَیُّ الْقَیُّومُ»، «ربّ»، «ذوالجلال و الاکرام»، «حروف مقطعه قرآن»، «روح القدس»، «مالک الملک»، آیات ابتدای سوره «الحدید» و آیات آخر سوره «الحشر» را از مصادیق اسم اعظم معرفی کرده اند. هر کدام از اسماءالهی در خارج صورتی دارد که مظهر آن اسم می باشد، و آن اسم صاحبان آن مظاهر وجلوه ها هستند، از این روی انسان کامل مظهر اسم اعظم خداوند است و منظور از انسان کامل پیامبر خاتم(ص) و ائمه اطهار(ع) و در عصر حاضر حضرت صاحب الزمان(عج) است.

      فقه شیعه به اقتضای جامعیت خود یکی از منابع غنی و مهم برای مطالعه و بررسی آداب و اخلاق کسب وکار است. فقها در ابواب گوناگون مرتبط با کسب وکار، تجارت و مکاسب آموزه های متعددی را در قالب واجبات و محرمات و گاهی مستحبات و مکروهات بیان فرموده اند. این آموزه های فقهی پدیدآورنده نوعی خاص از مبانی و اصول اخلاق حرفه ای است که در عرصه اقتصاد، کسب وکار و صناعت نمودار است. از سوی دیگر این مبانی اخلاق حرفه ای و آداب صناعات در متون حرفه ای به ویژه فتوت نامه های صنفی انعکاس یافته است. این مقاله به عنوان یک پژوهش فقهی بر آن است تا به روش کتابخانه ای و توصیف و مقایسه آموزه های فقهی از یک سو و متون صنفی از دیگر سو، میزان تأثیرگذاری فقه شیعه در ایجاد مبانی خاص در اخلاق حرفه ای صناعات را نشان دهد. پرسش اصلی این نوشتار نیز آن است که چه اصولی از تحلیل و مقایسه آموزه های فقه شیعی و مکتوبات صنفی قابل استخراج و استنباط است. ره آورد این مقاله نیز بیان اصولی مانند وجوب تأمین معیشت زندگی و شرافت بخشی به صناعت، لزوم کسب دانش در کسب وکار، لزوم تأسی به سیره پیشوایان توحیدی در صناعت، لزوم توجه به اخلاق و معنویت در صناعات، لزوم ذکر و دعا و توحید محوری در صناعت، برکت کار و مال در پرتو صناعت صحیح و به ویژه تحلیل فقهی حقوقی اصل نظارت بر مشاغل به عنوان مبانی اخلاق حرفه ای صناعات است.

یکی از مسائل اختلافی و بنیادین در تفسیر قرآن، مسئله ی جامعیت قرآن است. جامعیت از مبانی مهم تفسیر بوده که در چگونگی و مصادیق آن اختلاف نظر وجود دارد؛ به گونه ای که هرکدام از مفسران با استناد به ادله ای در هر یک از حوزه های جامعیت ذاتی و مقایسه ای به یکی از دیدگاه های جامعیت تمایل پیدا کرده اند. بررسی دیدگاه آیت الله جوادی و آیت الله مصباح به عنوان مفسران و قرآن پژوهان تأثیرگذار دوره معاصر می تواند راهگشای حل برخی مباحث نظری در حوزه اندیشه و عمل دینی باشد. نوشتار حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی و با گردآوری داده ها از راه جمع آوری کتابخانه ای درصدد تبیین، تحلیل و ارزیابی دیدگاه این دو اندیشمند در دو حوزه ی جامعیت است. با توجه به آثارشان، هر دو اندیشمند درباره جامعیت مقایسه ای قرآن اتفاق نظر دارند و هر دو، قرآن را نسبت به سایر کتب الهی کامل تر و حاوی تمام مسائل و معارف مفید برای سعادت دنیوی و اخروی می دانند؛ اما در خصوص جامعیت ذاتی، اندکی اختلاف نظر وجود دارد. ازنظر علامه مصباح، قرآن کریم در عرصه هدایت به سعادت دنیایى و آخرتى، جامعیت دارد و به جامعیت اعتدالی معتقدند؛ اما آیه الله جوادی، جامعیت حداکثری برای قرآن را با دو شرط پذیرفته است. این پژوهش، ضمن تبیین اصل دیدگاه این اندیشمندان قرآنی و ارزیابی مناسب به این حقیقت دست یافته که اگرچه اصل دیدگاه این دو مفسر و اندیشمند فرزانه معاصر موردقبول و قابل اثبات است، اما از منظری دیگر این نگرش ها با ملاحظات و بلکه کاستی هایی مواجه است که در این جستار به آن ها پرداخته می شود.