پروین رستمی

روند نوسازی در عصر پهلوی دوم از سال 1332ش. با کسب عواید نفتی در سال های پس از آن گسترش بسیاری یافت و ابعاد بیشتری را شامل شد که آموزش، به ویژه آموزش زنان، یکی از مؤلفه های مهم آن بود. نوسازی اقتصادی باعث تحولاتی در امر آموزش و اشتغال زایی زنان شد. آمارها حاکی از روند افزایشی حضور زنان در آموزش و اشتغال بود؛ اما به-دلیل عدم تساوی امکانات در شهرها و روستاها، این امر نمی توانست فراگیر باشد و شامل همه ی زنان نشد. تغییرات اجتماعی متعاقب آن هم باعث تغییر در سبک زندگی و پوشش زنان شد. در این پژوهش، به شیوه ی توصیفی – تحلیلی، حضور زنان در عرصه ی آموزش و ورود آنها به بازار کار و اشتغال در عصر پهلوی دوم (1330- 1357ش.) بررسی شده و چگونگی تأثیر این عوامل در ایجاد تغییراتی در سبک زندگی و تجددگرایی و مقابله ی جامعه و زنان با تعارض پدیدآمده ی حاصل از نوسازی تحلیل شده است. یافته ی پژوهش نشان داده است که بخشی از زنان در این دوره با این که از نظر آموزش و اشتغال در سطح بالاتری از گذشته قرار گرفته بودند، اما سیاست های دولتی را که گرایش به تجددگرایی و سبک زندگی غربی داشت، در تعارض با ارزش های حاکم بر زندگی خود یافتند و در تقابل با آن قرار گرفتند._x000D_ The process of modernization many deployed in the Pahlavi II era since the year 1953, with oil revenues in the years to come and more dimensions included. Economic modernization has led to changes in the education and employment of women .The statistics indicated an increase in the number of women in education and employment but because of the lack of equality of facilities in cities and villages, this could not be general and did not include all the women. Subsequent social changes have also led to changes in lifestyle and coverage of women. In this research, the descriptive –analytical manner, has study the presence of women in the field of education and their entry into the labor market and employment, and how these factors affect in the changes in lifestyle and modernism and confrontation society and women has been analyzed with the emerging conflict arising from modernization. Findings of the research have shown that women in this period, while in education and employment at a higher level than the past were, but government policies that tended to modernity and western lifestyle, in conflict with their life values found and in Confrontation with that had.

ماه کوفه عنوانی بود که در دوره حکومت معاویه بر منطقه ای در غرب ایالت جبال به مرکزیت دینور گفته می شد. این منطقه به عنوان مسیر ارتباطی بغداد به مشرق ایران از نظر ویژگی های طبیعی و اقتصادی، زیست گاهی مناسب برای حیات شهری، روستایی و عشایری طوایف کُرد در قلمرو شرقی خلافت اسلامی به شمار می رفت. هدف این مقاله تعیین موقعیت جغرافیایی ماه کوفه و بررسی اهمیت و جایگاه آن در خلافت اسلامی در سده های سوم و چهارم هجری، به شیوه وصفی تحلیلی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که محدوده جغرافیایی ماه کوفه از جانب غرب به شهرزور و از جانب شرق به قصر لصوص منتهی می شد و به عبارتی، قسمت غرب منطقه جبال را در بر می گرفت. این گستردگی و موقعیت جغرافیایی راهبردی، موجب اهمیت یافتن منطقه ماه کوفه در ابعاد نظامی، اقتصادی، مواصلاتی و حفظ قلمرو شرقی برای نظام خلافت اسلامی شده بود.

این مقاله با استفاده از روش پژوهش های تاریخی مبتنی بر اسناد و مدارک آرشیوی، بر آن است تا به بررسی تأثیرات جمعیتی صنعت نفت در جزیره خارک در طی سالهای 1336تا 1356ش / 1957- 1977م بپردازد. از سویی، با نشان دادن پیوند میان صنعت نفت و رشد جمعیت، پیامدهای مترتب بر آن مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد. با توجه به یافته ها، پیشرفتهای ناشی از ورود نفت و توسعه صنعتی در جزیره خارک، پیامدهای متناقضی به همراه داشت. از طرفی با ایجاد فرصتهای شغلی، درآمد پایدار و توسعه زیرساختها و امکانات زیربنایی، ظرفیتهای فراوانی برای رشد جمعیت در جزیره ایجاد نمود و از طرفی دیگر، تبعات اجتماعی زیادی به همراه داشت و موجب اختلال در خدمات رسانی و تأثیرگذاری در فرآیند رشد و توسعه در سطوح محلی و ملی در کوتاه و بلندمدت گردید. در نتیجه، دولت و مسئولین را به ارائه و اجرای راهکارها و سیاستهای آگاهانه ای برای حل مشکلات جمعیتی در منطقه واداشت.

در بررسی مناسبات صفویه و عثمانی، معمولاً بر ماهیت ستیزه جویانه آن تأکید شده است. با وجود تنش های مستمر بین دو دولت که از پشتوانه های ایدئولوژیک نیز برخوردار بود، صفویان به دلایل مذهبی، سیاسی و اقتصادی و ضرورت های عینی و عقلانی، از همان آغاز در سیاست خارجی خویش نسبت به دولت عثمانی، به رابطه تعاملی و هم گرایی مبتنی بر صلح و صلاح می اندیشیدند. از این رو، یکی از جنبه های مهم روابط صفویه و عثمانی در کنار حالت دشمنی و ستیزه جویانه، روابط مسالمت آمیز بود که از آن به صلح طلبی یا صلح دوستی تعبیر می شود. این سیاست در مکتوبات ارسالی شاه عباس یکم (حک: 995-1038ق/ 1587-1629م) به سلاطین عثمانی و معاهدات منعقده بین دو کشور در این دوره، به خوبی نمایان است. در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی، سیاست صلح طلبی شاه عباس یکم در برابر دولت عثمانی با تکیه بر متن مکاتبات و معاهدات سیاسی دو طرف مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که راهبرد اصلی سیاست خارجی شاه عباس در برابر حکومت عثمانی، اصل صلح و همزیستی مسالمت آمیز و پایبندی به قراردادها و پیمان های منعقده با آن دولت بوده است. این سیاست متأثر از آموز ه های دینی و واقع یت های عینی بود که می توانست بر موجودیت و بقای دولت صفوی تأثیرگذار باشد.

در عصر پهلوی اول، بسیاری از برنامه های نوگرایانه دولت، موجب تغییرات اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایرانی به ویژه جامعه شهری شد و نوعی دگرگونی اجتماعی را دامن زد. این دگرگونی ها واکنش هایی را نیز به دنبال داشت که بخشی از آن در ادبیات؛ به ویژه رمان های اجتماعیِ انتقادی، بازتاب یافت. رمان اجتماعی «در تلاش معاش»(1312ش) نوشته ی محمد مسعود از نویسندگان مشهور عصر پهلوی، از این نوع رمان هاست که تغییرات اجتماعی و فرهنگی پدید آمده در جامعه را در بروز رفتارهای ناهنجار جوانان این دوره مؤثر دانسته و به انتقاد از نظام آموزشی و اداری موجود پرداخته است. در این پژوهش، به روش تحلیل درونی یا محتوایی، ضمن تبیین زمینه های نگارش رمان های اجتماعی در عصر پهلوی اول، واکنش ها و انتقاداتی که در رمان «در تلاش معاش» به وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعه شده، بررسی شده است. یافته ی پژوهش نشان داده که براساس رمان مزبور، نظام آموزشی عصر پهلوی اول نتوانسته نسلی کارآمد از جوانان را با تخصص-های مورد نیاز جامعه پرورش دهد و اساس ناهنجاری های اجتماعی موجود به شیوه تعلیم و تربیت ناکارآمد مرتبط است.

سینمای ایران در دوره ی پهلوی دوم، رونق گرفت و ساخت فیلم های سینمایی افزایش یافت. تا قبل از آن نمایش فیلم های وارداتی هندی، عربی و غربی بسیار بود. در ادامه با توجه به سلیقه ی جامعه و فروش گیشه، روند تولید فیلم های ایرانی به سمت «فیلمفارسی»، جریان داشت. فیلمفارسی در سطح نازل و برای مخاطب عام ساخته می شد؛ مخاطبانی که از روند نوسازی ناکامل اقتصادی، تغییرات فرهنگی و اجتماعی به سوی مدرنیته ناتمام، معترض بودند. در دهه ی 50 ش. و در میان موج فیلمفارسی، فیلم های انتقادی هم نسبت به اوضاع جامعه ساخته شد. فیلم هایی چون؛ اسرار گنج دره ی جنی (1352) ابراهیم گلستان، تنگسیر (1353) امیر نادری و سفر سنگ (1356) مسعود کیمیایی. در این پژوهش، با رویکرد تحلیل گفتمان، سه نمونه ی انتخابی از فیلم های انتقادی در دهه ی 50 ش . بررسی شده است. یافته ی پژوهش نشان می دهد، فیلم های انتقادی انتخاب شده از دهه ی 50، بیانگر انتقاد به نوسازی، تعارض سنت و مدرنیته، بحران و تعارض های هویتی و اجتماعی است. بازتاب این تعارض ها در قالب اسلام گرایی، دعوت و تحریک به طغیان های مردمی علیه ظلم و ستم بود. محتوا و عناصر داستانی و تصویرگری در این فیلم ها، گویی به قیام و عصیان اجتماعی توصیه می کردند که چند سالی بعد اتفاق افتاد.

سینمای ایران از 1332 تا 1357ش. با توجه به تغییرات و تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعه متحول شد. سایه ی «فیلمفارسی» در این دوره بر سینما حاکم بود، اما فیلم هایی هم در قالب سیاسی و اجتماعی تولید شدند. نسلی که در این دوره پرورش یافت، همراه با نوسازی های اقتصادی و اجتماعی حکومت محمدرضا پهلوی است. نوسازی نامتوازن، تقسیم طبقاتی در شهرها و مهاجرت روستائیان به شهرها، در ذهنیت این نسل شکاف سنّت و مدرنیته را ایجاد کرد. سینمای ایران در این دوران، با تأثیرپذیری از فضای جامعه و مقوله تعارض و تقابل سنّت و مدرنیته، شاهد تحولاتی در زمینه فیلم سازی، از شکوفایی عامه پسند تا ابتذال و ورشکستگی است. در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی، روند تولید فیلم های سینمایی در ایران و تغییر و تحولات آن و نیز پی آمد واکنش تماشاگران بر سینما، در حکومت پهلوی دوم، سال های 1332 تا 1357ش، بررسی می شود. یافته ی پژوهش نشان می دهد که نوسازی های نامتوازن دوران محمدرضاشاه باعث ایجاد شکاف جامعه با حکومت گردید. شکافی که در نسل تماشاگران این دوره میان سنّت و مدرنیته ی ناشی از نوسازی اجتماعی و اقتصادی رخ داد، بر سینمای ایران و تولیدات آن نیز تأثیرگذار بود و سرانجام باعث ورشکستگی و بحران در سینما در سال های منتهی به انقلاب اسلامی شد.

یکی از برنامه های حکومت پهلوی اول و طراحان اصلاحات عصر وی، تلاش برای ایجاد پاره ای از تغییرات اجتماعی براساس الگوی جوامع غربی بود. یکی از این اقدامات، تغییر سبک زندگی اجتماعی و فرهنگی زنان بود که از مظاهر مدرن سازی حکومت تلقی می شد. براین اساس، تلاش شد تا در نگرش جامعه نسبت به حضور زنان در سطوح مختلف اجتماع تغییر و تحولاتی ایجاد شود. بدین منظور، مسائلی در آموزش زنان مطرح شد و تلاش هایی در شکل اصلاحات حکومتی برای ورود زنان به عرصه های اجتماعی به کار بسته شد که غالباً بدون توجه به واقعیت های موجود جامعه ی ایرانی و براساس مدل جوامع مغرب زمین طراحی و به اجراء گذاشته شد. در این جستار، به روش توصیفی– تحلیلی، مسأله ی امکان یا امتناع اجتماعی شدن زنان در عصر پهلوی، براساس اصلاحات و اقدامات حکومتی درباره ی زنان بررسی شده است. یافته ی پژوهش نشان داده که نگرش جامعه به تحولات آموزشی و مسأله ی اجتماعی شدن زنان کمتر امکان وقوع یافته است و این اقدامات در حدّ انتظار نتوانست شرایط مساعد و امکاناتی برای حضور زنان در عرصه ی اجتماعی فراهم سازد و یا در نگرش جامعه نسبت به ورود زنان به این عرصه تغییرات جدی پدید آورد.

جنبش مشروطیت، به رغم آنکه خاستگاهش در تهران بود، اما دامنه آن به دیگر شهرها، از جمله کرمانشاه، نیز کشیده شد. جنبش مشروطه خواهی و پی آمدهای آن، در اوضاع داخلی کرمانشاه بسیار تأثیر گذاشت و مردم این شهر با جنبش مشروطه خواهی همگرا شدند و این همگرایی به شکل ستیزه جویی بین مردم با حکام شهر، که از مستبدین بودند، بروز یافت. آشوب ها و اغتشاشات حاصل از این ستیزه ها در سطح شهر، عامل ضرر و زیان مردم گشت؛ اما موجب رویگردانی آنان از مشروطه خواهان نشد و با تشدید افکار و رفتار مشروطه خواهی، همچنان از رؤسا و رهبران مشروطه خواه کرمانشاه پیروی می کردند. با این وجود، در دوره استبداد صغیر، کرمانشاه درگیر آشوب ها و اغتشاش های بسیاری شد که ایلات به آن دامن می زدند و اوضاع داخلی شهر را در تنگنای امنیتی و اقتصادی قرار می دادند. این پژوهش به روش کتابخانه ای با بهره گیری از آگاهی های تاریخی و سندپژوهی، اوضاع سیاسی شهر کرمانشاه را در سال های 1324 تا 1327ق، مقارن رخداد مشروطیت در ایران، بررسی و علل آشوب ها و درگیری های داخلی آن را تحلیل و تبیین می کند. یافته پژوهش نشان می دهد که به سبب همراهی مردم کرمانشاه با جنبش مشروطه خواهی، پیامدهای حاصل از آن به کشمکش درونی نیروهای متنفذ و فعال شدن رؤسای ایلات و آشفتگی اوضاع سیاسی شهر انجامید و آشوب های شهر ناشی از خصومت های شخصی رجال و درگیری های میان ایلات بود که ساختار شهری کرمانشاه را تشکیل می داد.

سیاست های فرهنگی و اجتماعی عصر پهلوی اول براساس اراده ی طراحان آن، به هدف تغییر جامعه ی سنتی ایران به جامعه ی مدرن بود و زنان به عنوان بخش مهمی از جامعه ی سنتی ایران، بیش از سایر اقشار جامعه در معرض این سیاست ها قرار داشتند. مطابق طراحی های کارگزاران فرهنگی و سیاسی جامعه، زنان می بایستی از نظر تربیتی، آموزشی، اجتماعی و ظاهری تغییر می یافتند. با توجه به نقش و جایگاه نهاد خانواده در ایران، این تغییرات در موقعیت زنان می توانست کل جامعه را تحت تأثیر خود قرار دهد. تغییرات ناشی از سیاست های فرهنگی حکومت پهلوی در جامعه ی زنان، باعث تغییراتی در جایگاه و موقعیت زنان گردید و نسلی متفاوت از نسل پیش از عصر پهلوی را شکل داد. روزنامه اطلاعات در محدوده زمانی 1306-1320ش، در مقالات و گزارش های متعددی به موضوع زنان پرداخته که می توان تغییر فرهنگی و اجتماعی جامعه را در آن ردیابی کرد. در این پژوهش، با رویکرد تحلیل محتوا، جایگاه اجتماعی زنان عصر پهلوی اول، براساس محتوای مقالات مرتبط با زنان در روزنامه اطلاعات ، بررسی شده است. یافته پژوهش نشان داده است که تغییر فرهنگی زنان در جهت حضور در جامعه(اجتماعی شدن) و واکنش های پدیدآمده نسبت به تغییر ارتقاء جایگاه زنان، در فرآیند گفتمان سازی این روزنامه بازتاب یافته است.

در آستانه دهه چهل، دانشجویان ایرانی در کشورهای اروپای غربی و آمریکا کنفدراسیونی از گرایش های مختلف از قبیل گرایش به حزب توده، جبهه ملی و جریان های اسلامی جهت سازماندهی برنامه های اعتراضی علیه حکومت پهلوی تشکیل دادند. از جمله این کشورها ایتالیا بود که با گسترش مناسبات فرهنگی با ایران با اعزام تعداد زیادی از دانشجویان ایرانی مواجه بود. نفوذ جریان ها و احزاب چپ مارکسیستی کمونیستی و سوسیالیستی در ایتالیا دانشجویان ایرانیِ ساکن در ایتالیا را تحت تأثیر خود قرار داد. بنیان پژوهش حاضر بر این پرسش است که دانشجویان ایرانیْ در ایتالیا چگونه به فعالیت های سیاسی روی آوردند و چگونه فعالیت های خود را در آنجا و در قالب چه گرایش هایی سازمان دهی کردند؟ دانشجویان از طریق کنفدراسیون جهانیِ محصلین و دانشجویان و با ایجاد سازمان ها و تشکیلات چپ گرایانه و با زمینه های نفوذ حزب توده ایران و ارتباط و نفوذ حزب کمونیست ایتالیا در موقعیت های مناسب به فعالیت علیه حکومت پهلوی می پرداختند. یافته پژوهش نشان داده است که با وجود تمایلات ناسیونالیستی و اسلامی در میان دانشجویان و محصلین ایرانی در ایتالیا، با توجه به حمایت های احزاب کمونیست ایتالیا و نفوذ حزب توده، بسیاری از دانشجویان ایرانی با گرایش های چپ جذب کنفدراسیون شدندو با تشکیل سازمان هاو انجمن های دانشجویی علیه حکومت پهلوی فعالیت می کردند.

ییکی از وجوه مهمّ رمان های اجتماعی و واقع گرا، بازتاب وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه است. شخصیت-های کنش گر در این رمان ها بازتابی از جامعه هستند و به نمادی از تعارض با جامعه پدیدار می شوند. در عصر پهلوی دوم بسیاری از رمان های اجتماعی و واقع گرا پدید آمدند که به انتقاد از وضعیت سیاسی و اجتماعی موجود پرداخته اند. ازجمله ی این رمان ها، نیمه راه بهشت (1332ش)، شراب خام (1347ش) و سگ و زمستان بلند (1355ش) است که با گفتمانی انتقادی، به انتقاد از تقابل سنّت و تجدّد، روشنفکران سرخورده، نظام اداری و حکومتی و حضور و نفوذ آمریکا در ایران، پرداخته اند و زوایایی از جامعه ی عصر پهلوی دوم را بازنموده اند. مسأله اصلی در این پژوهش، بررسی رمان های مزبور، به شیوه تحلیل محتوا، به هدف تبیین نوع انتقادهایی است که هر یک از این رمان ها از وضعیّت سیاسی، اجتماعی و اداری جامعه داشته اند. یافته ی پژوهش نشان داده است که انتقادهایی که نویسندگان این رمان ها از وضعیّت سیاسی، اجتماعی و اداری جامعه مطرح کرده اند نشان دهنده ی شکافی است که میان نسل های مختلف جامعه و حکومت به وجود آمده است.

اندیشه ی اجتماعی هر دوره ای متأثر از شرایط جامعه ای است که به بحث در مسائل اجتماعی و نهادهای اجتماعی می پردازد. در دوره ی قاجار نیز، عوامل سیاسی و مذهبی گوناگونی باعث حضور و نفوذ علمای شیعی در جامعه و حکومت شد که ناگزیر به طرح مباحثی در زمینه ی سیاست و اجتماع پرداخته اند. از جمله ی این عالمان، سیدجعفر دارابی کشفی از علما و فقهای اصولی شیعه بود که به مقوله ی اندیشه ی اجتماعی که می بایست حاکم بر جامعه ی عصر قاجار باشد از دیدگاه دین اسلام، پرداخته است. وی در کتاب های تحفه الملوک و میزان الملوک به اندیشه ی اجتماعی و توصیف جامعه می پردازد و برای اینکه جامعه ای مطلوب را ترسیم نماید که حاکم قادر باشد بر جامعه حکومت نماید، زندگی فردی و امور خانوادگی و اجتماعی را تشریح می کند. هدف پژوهش حاضر بررسی اندیشه ی اجتماعی کشفی براساس تحلیل محتوای دو اثر مذکور است. یافته ی پژوهش نشان می دهد که کشفی قصد داشته به ترسیم زندگی فردی و اجتماعی با تعلیم اخلاقی و دین بپردازد و عقل و عدالت را پایه ی جامعه قرار می دهد. وی در نهایت به دنبال دستیابی به مدینه ی فاضله است و در این راستا به مقوله ارتباط میان افراد در جامعه و چگونگی زندگی اجتماعی و رابطه ی حکومت و جامعه و بسیاری از خصائل و فضایل انسان که از طریق آن می تواند به سعادت دنیوی و اخروی دست یابد به صورت مشروح و مفصل پرداخته است.

در این مطالعه، درباره اثرات تزریق درون هیپوکامپی عوامل آدرنوسپتوری، روی اختلال حافظه ناشی از ایمی پرامین در موش های صحرایی (rat) تحقیق شده است. ایمی پرامین (2-8 µg/rat)، تاخیرهای به خاطرآوری (memory retention latencies) را در تمرین اجتنابی غیرفعال (passive avoidance) کاهش داد. تزریق فنیل افرین (0.05 µg/rat) که یک آگونیست α1 آدرنوسپتور است و پرازوسین (0.5 µg/rat) که یک آنتاگونیست α1 آدرنوسپتور است. اثرات ایمی پرامین را تغییر نداد. مقادیر پایین فنیل افرین (0.005،0.015 µg/rat)، بر خلاف مقادیر بالاتر دارو (0.025،0.05 µg/rat)، به خاطرآوری را کاهش داد. پیش تیمار با پرازوسین (0.5،1 µg/rat)، اثر فنیل افرین را تغییر نداد، در حالی که پرازوسین به تنهایی، تاخیرهای به خاطرآوری را کاهش داد. یوهمبین (0.5،1 µg/rat)، یک آنتاگونیست α2 آدرنوسپتور، اختلال حافظه یا پاسخ رفتاری ناشی از ایمی پرامین را کاهش داد، در حالی که آگونیست –α2 آدرنوسپتور، کلونیدین (0.08 µg/rat)، اثر دارو را تغییر نداد. کلونیدین به تنهایی (0.15،0.3 µg/rat) تاخیرهای به خاطرآوری را کاهش، اما یوهمبین (1،2 µg/rat)، آن را افزایش داد. پیش تیمار با یوهمبین، اثر کلونیدین را کاهش داد. نتیجه گرفته می شود که مکانیسم (های) α2 آدرنوسپتوری، احتمالا در اختلال حافظه ناشی از ایمی پرامین، نقش دارند.