تحقیقات تاریخ اقتصادی (پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی سابق)

از آنجا که انقلابها در تاریخ جهان طی سه قرن گذشته بسیار مهم بوده اند، نظریه های گوناگونی در این باره توسط جامعه شناسان تاریخی تبیین شده است و انقلاب مشروطه ایران یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است زیرا ساختار سیاسی کشور را تغییر داد و تاثیرات آن تا به کنون وجود دارد. تدا اسکاچپول از جمله جامعه شناسان معاصر در آمریکا است که انقلاب های اجتماعی در آسیا و اروپا را مورد بررسی قرار داده است. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی– تبیینی، میزان انطباق مدل اسکاچپول با انقلاب مشروطه را تبیین کند. براساس فرضیه اسکاچپول، انقلاب اجتماعی محصول تلاقى تصادفى عوامل ساختارى است. به نظر وی انقلاب اجتماعی در یک کشور زراعتی و غیر استعماری به وجود می آید و عوامل آن فشار بین المللی به دولت، شورش دهقانی و مشارکت نخبگان حاشیه ای است. در قرن نوزدهم، ایران کشوری زراعتی و غیراستعماری بود و هر سه عوامل مورد نظر اسکاچپول در ایجاد انقلاب مشروطه نقش داشت اما عوامل دیگری همچون شورش های شهری و شرایط نیمه استعماری نیز موثر بود. در واقع فشار بین المللی از جنگهای با روسیه آغاز شد و حکومت قاجار برای تقویت بخش نظامی کشور نیازمند درآمد مالی و مالیاتی بود. بنابراین دولت به سیاست های تمرکزگرایانه روی آورد که در پی آن فشار های اقتصادی بر طبقات مختلف ایجاد شد. در واکنش به آن، همه طبقات اجتماعی به نوسازی و اصلاحات اقتصادی دولت اعتراض کردند اما به ثمر رسیدن این اعتراضات به جایگاه و نفوذ و حمایت عوامل خارجی بستگی داشت. انقلاب مشروطه در شرایط ضعف قدرت روسیه و حمایت سیاست مدارانه ی انگلستان از مشروطه اتفاق افتاد ولی با ائتلاف روسیه و انگلیس، قدرت سیاسی طبقات اجتماعی از بین رفت. در نتیجه انقلاب مشروطه منجر به قدرتمند شدن ایران نگردید. بنابراین تطبیق انقلاب مشروطه با نظریه اسکاچپول، در زمینه های انقلاب تقریباً مطابقت دارد اما با پیامدهای انقلاب های اجتماعی مورد نظر اسکاچپول در تضاد است زیرا ایران در شرایط نیمه استعماری قرار داشت.

بیان مساله : در این مقاله به یکی از حوادث مخرّب و اسفناک طبیعی پرداخته خواهد شد که طی دورة معاصر در یکی از مناطق شرقی ایران اتفاق افتاد یعنی زلزله مهیبی که تربت حیدریه در شرق ایران را در بهار1302ش لرزاند. در این راستا، دو هدف اصلی مقاله، پیامدها و آثار این زلزله از منظر اجتماعی و اقتصادی، و همچنین عملکرد و عکس العمل نهادهای حکومتی و غیرحکومتی نسبت به این واقعه ناخوشایند در داخل و خارج از کشور است. روش پژوهش : با رویکرد کیفی بر مبنای داده های نشریات، اسناد و مدارک آرشیوی، و با روش توصیفی-تحلیلی به دو مبحث اصلی مقاله پرداخته خواهد شد. نتایج پژوهش : یافته ها دالِّ بر این است که این واقعه که یکی از مهیب ترین بلایای طبیعی در تاریخ معاصر ایران بود، جدای از این که مانند همة بلایای همجنس خود، پیامدهای زیانباری از منظر مر گ ومیر، آسیب های روحی و خسارات ابنیه، در پی داشته، از برخی معضلات فرهنگی در جامعه نیز پرده برداشت. با این حال، در سویی دیگر، نمی توان از نگرش های نوع دوستانه و احساس مسئولیّت در قبال زلزله زدگان در داخل و خارج از کشور ایران طی آن برهة زمانی چشم پوشی نمود.

سینمای ایران از 1332 تا 1357ش. با توجه به تغییرات و تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعه متحول شد. سایه ی «فیلمفارسی» در این دوره بر سینما حاکم بود، اما فیلم هایی هم در قالب سیاسی و اجتماعی تولید شدند. نسلی که در این دوره پرورش یافت، همراه با نوسازی های اقتصادی و اجتماعی حکومت محمدرضا پهلوی است. نوسازی نامتوازن، تقسیم طبقاتی در شهرها و مهاجرت روستائیان به شهرها، در ذهنیت این نسل شکاف سنّت و مدرنیته را ایجاد کرد. سینمای ایران در این دوران، با تأثیرپذیری از فضای جامعه و مقوله تعارض و تقابل سنّت و مدرنیته، شاهد تحولاتی در زمینه فیلم سازی، از شکوفایی عامه پسند تا ابتذال و ورشکستگی است. در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی، روند تولید فیلم های سینمایی در ایران و تغییر و تحولات آن و نیز پی آمد واکنش تماشاگران بر سینما، در حکومت پهلوی دوم، سال های 1332 تا 1357ش، بررسی می شود. یافته ی پژوهش نشان می دهد که نوسازی های نامتوازن دوران محمدرضاشاه باعث ایجاد شکاف جامعه با حکومت گردید. شکافی که در نسل تماشاگران این دوره میان سنّت و مدرنیته ی ناشی از نوسازی اجتماعی و اقتصادی رخ داد، بر سینمای ایران و تولیدات آن نیز تأثیرگذار بود و سرانجام باعث ورشکستگی و بحران در سینما در سال های منتهی به انقلاب اسلامی شد.

شکار همواره به عنوان یکی از مهم ترین تفریحات سلطنتی در میان دودمان های حاکم بر ایران مطرح بوده. دوره صفوی نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ به گونه ای که شکار با اقبال گسترده ای از جانب اکثر شاهان صفوی روبه رو شده است. خاندان صفوی تلاش می کردند از ظرفیت های متنوع این ورزش بهره برداری نمایند. شکار سلطنتی در دوره صفوی به شیوه های گوناگونی انجام می گرفت، و کارکردهای متنوعی را به همراه داشت. این مقاله با شیوه توصیفی – تحلیلی مبتنی بر متون کتابخانه ای تلاش دارد تا جایگاه شکار سلطنتی و کارکردهای متنوع آن در عصر صفوی را مورد بررسی قرار دهد. یافته های تحقیق نشان می دهد، شکار مهم ترین و در عین حال محبوب ترین تفریح سلطنتی در دوره صفوی محسوب می شده، که به دو شیوه اصلی شکار جرگه و شکار آزاد انجام می گرفته. در این دوره گونه های جانوری مختلفی همچون درندگان، پستانداران، پرندگان و آبزیان شکار می شده. شکار در این عصر دارای چهار کارکرد مهم تفریحی، هنری، معیشتی و سیاسی – نظامی بوده است.

عرصه های تعاملات اجتماعی از موضوعات مهم در حوزه شهرسازی اند که به مثابه بستری مناسب برای پاسخ به نیاز اجتماعی انسان در برقراری روابط متقابل نقش ایفا می کنند. این عرصه ها در تاریخ شهرسازی ایران جایگاه مهمی داشته که با وقوع تحولات شهری از 1300 شمسی دچار اضمحلال گردیده اند و از همین منظر بازگرداندن موقعیت تأثیرگذار آن ها به حیات شهر ایرانی مهم است. بر این اساس مسئله تحقیق عبارتست از اینکه عرصه های تعاملات اجتماعی در شهر ایرانی چه هدفی را جهت برقراری روابط اجتماعی دنبال می نموده اند؟ روش مورد استفاده تحقیق، توصیفی- تحلیلی و کیفی با کمک مطالعه اسناد ثانویه تاریخی بوده که در سه مرحله پیوسته، از تحلیل توصیفی- استنتاجی، تحلیل محتوا و شیوه سنتز استقرایی بهره برده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که تنوعی از عرصه های فضایی در شهر ایرانی به نیاز اجتماعی انسان پاسخ می داده اند که از آن جمله می توان به آتشگاه، مسجد، مدرسه، میدان، و بازار در ادوار قبل و بعد از اسلام اشاره نمود. همچنین در شهر ایرانی وجوه اشتراکی از اصول متضمن شکل گیری تعاملات اجتماعی در هر دو دوره زمانی موجود بوده که ویژگی اصلی و مشترک در همه آن ها، وابسته بودن فضا و درنتیجه کالبد، به کارکرد اجتماعی خاص می باشد. نهایتاً در پاسخ به مسئله تحقیق می توان گفت که در شهر ایرانی، عرصه های تعاملات اجتماعی به مثابه ابزاری هستند که متأثر از ویژگی های اجتماعی- فرهنگی جامعه به صورت های متنوع کالبدی تبلور فضایی می یافته و درواقع یک نقش کارکردی و هدفمند به خود می گرفته اند.

عکاسی، با عبور از دوره پر فراز و نشیب تاریخی، در عصر پهلوی به تدریج کارکردهای خاص تری یافت. یکی از این کارکردها در اعلانات تجاری و به هدف ترغیب و تشویق مردم به خرید محصولات بود. مقاله پیش رو با هدف شناخت جایگاه عکس به عنوان ابزاری برای آشنایی مردم با پدیده های نوظهور غرب در آگهی های تجاری (مطالعه موردی روزنامه اطلاعات) انجام شده است. به این منظور از روش تحلیل محتوا استفاده است. جامعه آماری مقاله پیش رو 252 شماره در فاصله سال های 1320-1305 به صورت یکسال درمیان و در هر سال 36 شماره (شماره اول، میان و آخر هر ماه) استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد پدیده های نوظهور غرب و تبلیغ مصرف گرایی در تصاویر آگهی های تجاری دیده می شد و نقش مؤثری در ترغیب مردم به مصرف گرایی داشت و در لایه های پنهان نیز آگهی به عنوان ابزاری برای پروژه هویت سازی عصر پهلوی مورد استفاده وسیع حکومت پهلوی قرار گرفته و ارزش های مصرف گرایی غرب را در میان آحاد جامعه تبلیغ می کرد.

اطلاعات نگاشته شده در منابع جغرافیای تاریخی به دلیل سوگیری کمتر، حائز اهمیت است. دسته ی عظیمی از این داده ها در مورد فرق شیعه است که با رویکرد میدانی و تجربی از سوی جغرافی نویسان مسلمان به نگارش درآمده است. در این پژوهش براساس روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخ اجتماعی جایگاه فرق شیعه از دیدگاه جغرافی نگاران مورد بررسی قرار می گیرد و گفتمان حاکم بر جغرافیای تاریخی این داده ها استخراج و دسته بندی شده؛ ارائه می شود. یافته ها حاکی از آن است که جغرافی نویسان مسلمان در مقایسه با نویسندگان کتب فرق، با رویکرد جغرافیایی- تاریخی واقعی به بحث از فرق پرداختند؛ از این رو، تصویر فرق شیعی در منابع جغرافیای تاریخی از جنبه ی عینی و قابل اعتنایی در مطالعات فرق اسلامی برخوردار است .

برات تجارتی مهم ترین و پرکاربردترین ابزار مالی در مناسبات اقتصادی عصر قاجار بود. بر اساس شواهد تاریخی، در این بازۀ زمانی، بخش عظیمی از معاملات و مبادلات داخلی و خارجی ایران با استفاده از برات تجارتی انجام می گرفت. از سویی دیگر، این سند تنها کارکرد تجاری نداشت، بلکه حکومت برای اموری چون تسویه حساب های مالیاتی، پرداخت بدهی ها و خرید اجناس از خارج کشور از آن استفاده می کرد. با وجود تاسیس بانک های شاهی و استقراضی و نیز چاپ اسکناس به سبک غرب، استفاده از برات در مناسبات اقتصادی تا پایان عصر قاجار به صورت قابل توجهی ادامه یافت. اما برات تجارتی چه نوع سندی است و یک پژوهشگر چگونه می تواند آن را از بین انبوه اسناد تجاری شناسایی کند؟ چه عواملی باعث شد برات تجارتی به مهمترین ابزار مالی در مبادلات تجاری عصر قاجار تبدیل شود؟ این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی منابع کتابخانه ای و اسناد آرشیوی و بیش از 200 برات تجارتی به این پرسش ها پاسخ دهد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که برات های تجارتی از نظر ظاهری دارای ساختار ویژه ای هستند که آنها را از دیگر اسناد متمایز می کند. از نظر محتوایی، این سند اطلاعات ارزشمندی از سازوکار نظام پرداخت براتی رایج در میان تجار و صرفان را در اختیار پژوهشگران تاریخ اقتصادی قرار می دهد. از سویی دیگر، نبود امنیت در راه ها، کمبود مسکوکات، حمل و نقل آسان، رایج نبودن اسکناس و عدم اعتماد به بانک ها از عوامل اصلی استفاده گسترده از برات تجارتی در عصر قاجار بود.

در دورۀ محمدرضا شاه باستان گرایی شدید حکومت و تبلیغ اندیشة شاهنشاهی دیده می شود. شاه و اطرافیانش تصمیم گرفتند تا از سرمایة نمادین یعنی همان اندیشۀ باستان گرایی بیش ترین بهره را ببرند. یکی از این اقدامات، تغییر مبدأ تقویم شمسی کشور از هجری به شاهنشاهی با مبدأ سلطنت کوروش بود. هدف پژوهش حاضر بررسی روند تغییر مبدأ تقویم شمسی از هجری به شاهنشاهی در دورۀ پهلوی دوم و در پی رسیدن به پاسخی مناسب به سؤال اصلی این پژوهش است که زمینه ها، اهداف و روند تبدیل تقویم هجری شمسی به تقویم شاهنشاهی چه بود و آیا شاه با تغییر تقویم کشور از هجری (رویدادی مذهبی) به شاهنشاهی (رویدادی ملی) در پی مشروعیت بخشیدن به حکومت خود بود یا در فکر ضدیت با مذهب بود؟ روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. شاه در سال 1354ش هم زمان با جشن پنجاهمین سالگرد سلطنت خاندان پهلوی، تقویم کشور را تغییر داد. شاه با این کار در پی مشروعیت بخشیدن به قدرت خود چه در داخل کشور چه به غربی ها بود و درصدد اهانت به دین اسلام نبود؛ اما در عمل، شاه یک نماد اسلامی را حذف و یک نماد ملی را جایگزین کرده بود و این عمل باعث خشم نیروهای مذهبی شد.

بلدیه نهادی برآمده از مشروطیت ابزار مهم حکومت برای اداره امور شهری بود؛ امری که بلدیه ها و اصناف را وابسته به یکدیگر کرده بود. بسیاری از امور عمومی شهری از جمله امور نظافت و بهداشت، عمران شهری، ارزاق، خرید و فروش اجناس، تعیین نرخ کالاها و موارد نظیر در رده وظایف بلدیه قرار داشت و بلدیه ها از مراجع مهم ساماندهی امور داخلی اصناف بودند. در شکایات و عرایض واصله به مجلس، چگونگی مدیریت امور اصناف توسط بلدیه ها، نگرانی های اصناف از بابت محدودیت در عملکردشان و چالش های ناشی از آن، بازتاب یافته است. در این بررسی، رابطه دوسویه اصناف و بلدیه و مهمترین علل مواجهه آن ها در دوره پهلوی اول مدنظر است. یافته ها نشان می دهد، مواردی چون نظارت عوامل بلدیه در امور مربوط به قیمت کالا،بروز مشکلاتی را درپی داشت و در نتیجه کاهش اختیارات اصناف در امور صنفی خود، افول موقعیت نهاد کهن اصناف در بازارهای شهری اجتناب ناپذیر شد. این پژوهش، با تمرکز بر اسناد کمیسیون عرایض مجلس صورت گرفته است که مشتمل بر شکایت فعالان صنفی در دوره مورد نظر است و ضمن برخورداری از ویژگی های بررسی تاریخی، از روش تحلیل سندی نیز بهره مند می باشد.

در پژوهش حاضر به بازکاوی عرصه فعالیت زنان کُرد در زمینه های گوناگون اجتماعی و اقتصادی، نه تنها از زبان خود کُردها، بلکه از زبان ناظران بی طرف پرداخته می شود و مقایسه ای تطبیقی میان عرصه اجتماعی زنان کُرد و زنان دیگر مناطق ایران و آسیای میانه صورت می گیرد. مسئله اساسی پژوهش این است که آیا می توان میان جایگاه و وضعیت اجتماعی زنان کُرد در مقایسه با مناطق پیرامون تفاوتی قائل شد؟ و چه عواملی بر حضور زنان کُرد در عرصه های اجتماعی اثرگذار بود؟. روش مورداستفاده در این پژوهش روش توصیفی-تحلیلی است. مؤلفه های موردنظر حضور زنان در مراسم خاص و لباس زنان بود. برای گردآوری اطلاعات هم از روش کتابخانه ای استفاده شده است. بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که در جامعه سنّتی کُرد سه عامل محیط زندگی، نحوه معیشت و آداب قبیله ای بر نحوه حضور زنان کُرد در عرصه های اجتماعی اثرگذار بود. همچنین بر اساس شواهد تاریخی و از نگاه سیاحان اروپایی زنان کُرد در مقایسه با بسیاری از دیگر مناطق پیرامون از جایگاه اجتماعی بهتری برخوردار بوده اند.

خراسان بزرگ از دیرباز مورد توجه شیعیان، سادات و علویان قرار داشت و شمار زیادی از آنان در مناطق شمال شرقی ایران سکونت یافته بودند. وجود بارگاه مطهر امام رضا(ع) و انتساب بارگاهی در مزار شریف به امام علی(ع) از دلایل مهاجرت شیعیان به خراسان و درنتیجه افزایش روز افزون جمعیت شیعیان در آنجا بود. پژوهش حاضر درصدد است به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به این سوال اصلی پاسخ دهد که وضعیت اقتصادی شیعیان خراسان در عصر حکومت تیموریان چگونه بود؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که خراسان بزرگ در دوره ی حکومت تیمور و جانشینانش، همواره از اهمیت بالایی به ویژه ار لحاظ اقتصادی برخوردار بوده است. مرکزیت یافتن هرات و قرار گرفتن شهرهای مهم خراسان در نزدیکی سمرقند پایتخت تیمور بر این اهمیت می افزود. به طور کلی، تیموریان با شیعیان و سادات به خوبی رفتار می کردند. بدین ترتیب زمینه برای ارتقاء جایگاه آنان در رسیدن به مناصب و مقامات بالا، کسب قدرت و افزایش ثروت فراهم شد و درنتیجه موجب گسترش رفاه نسبی در مناطق شیعه نشین گشت.