حسین احمدی رهبریان

از آنجا که انقلابها در تاریخ جهان طی سه قرن گذشته بسیار مهم بوده اند، نظریه های گوناگونی در این باره توسط جامعه شناسان تاریخی تبیین شده است و انقلاب مشروطه ایران یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است زیرا ساختار سیاسی کشور را تغییر داد و تاثیرات آن تا به کنون وجود دارد. تدا اسکاچپول از جمله جامعه شناسان معاصر در آمریکا است که انقلاب های اجتماعی در آسیا و اروپا را مورد بررسی قرار داده است. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی– تبیینی، میزان انطباق مدل اسکاچپول با انقلاب مشروطه را تبیین کند. براساس فرضیه اسکاچپول، انقلاب اجتماعی محصول تلاقى تصادفى عوامل ساختارى است. به نظر وی انقلاب اجتماعی در یک کشور زراعتی و غیر استعماری به وجود می آید و عوامل آن فشار بین المللی به دولت، شورش دهقانی و مشارکت نخبگان حاشیه ای است. در قرن نوزدهم، ایران کشوری زراعتی و غیراستعماری بود و هر سه عوامل مورد نظر اسکاچپول در ایجاد انقلاب مشروطه نقش داشت اما عوامل دیگری همچون شورش های شهری و شرایط نیمه استعماری نیز موثر بود. در واقع فشار بین المللی از جنگهای با روسیه آغاز شد و حکومت قاجار برای تقویت بخش نظامی کشور نیازمند درآمد مالی و مالیاتی بود. بنابراین دولت به سیاست های تمرکزگرایانه روی آورد که در پی آن فشار های اقتصادی بر طبقات مختلف ایجاد شد. در واکنش به آن، همه طبقات اجتماعی به نوسازی و اصلاحات اقتصادی دولت اعتراض کردند اما به ثمر رسیدن این اعتراضات به جایگاه و نفوذ و حمایت عوامل خارجی بستگی داشت. انقلاب مشروطه در شرایط ضعف قدرت روسیه و حمایت سیاست مدارانه ی انگلستان از مشروطه اتفاق افتاد ولی با ائتلاف روسیه و انگلیس، قدرت سیاسی طبقات اجتماعی از بین رفت. در نتیجه انقلاب مشروطه منجر به قدرتمند شدن ایران نگردید. بنابراین تطبیق انقلاب مشروطه با نظریه اسکاچپول، در زمینه های انقلاب تقریباً مطابقت دارد اما با پیامدهای انقلاب های اجتماعی مورد نظر اسکاچپول در تضاد است زیرا ایران در شرایط نیمه استعماری قرار داشت.

از خروج محمدرضا پهلوی از کشور تا پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، تفکر کودتای نظامی با رهبری آمریکا و شاه و برخی از نظامیان با شرایط متفاوت به وجود آمد. این گزینه ها در شرایط متفاوت مطرح بود، اما دولت آمریکا به علت ترس از دخالت شوروی و نفوذ کمونیسم و همچنین عدم کارآمدی مستشاران نظامی آن ها در ایران، دچار سردرگمی و تردید در عملیات کودتا شد. با این حال، دولت آمریکا با ایجاد شایعه کودتا و در صورت امکان وقوع، آن را به عنوان آخرین راهکار برنامه ریزی کرد و شاه و برخی از نظامیان نیز به علت وابستگی به آمریکا و عدم اعتماد متقابل میان ارتش و شاه و دولت و عدم توجه شاه به ارتش در رده های پایین و پیوستن تدریجی آن ها به انقلاب و ترس نظامیان از عواقب عدم موفقیت کودتا، ابتکار عمل را از دست دادند. در این میان نقش امام خمینی در رهبری انقلاب اسلامی بسیار موثر بود، به طوری که هر نوع طراحی کودتا را در نطفه از بین برد. هدف این پژوهش آن است که ضمن بررسی منشا داخلی و خارجی کودتا به اهداف و شرایط کودتا گران و عوامل شکست آن در آستانه انقلاب اسلامی ایران بپردازد.

علم پزشکی در عصر ناصری به علت چالشهای سیاسی- اجتماعی اهمیت زیادی پیدا کرد. از یک  طرف حاکمان وقت به این فکر افتادند که برای حفظ جمعیت نخبه نظامی و دیوانی، سلامت عمومی در کشور را ارتقا بخشند و از سویی دیگر ورود پزشکان خارجی به ایران، این فکر تقویت شد. به دین ترتیب در حکومت ناصرالدین شاه، علم پزشکی از طریق تأسیس مدرسه دارالفنون، استخدام پزشکان خارجی و چاپ و نشر کتب طبی توسط پزشکان ایرانی گسترش یافت. پزشکان ایرانی برای درمان بیماران از روشهای بالینی - گیاهی استفاده می کردند، البته آنها با شیوه های علمی جدید غرب  نیز آشنا شدند اما  عمدتاً به تالیفات در حوزه دفع امراض علاقه مند بودند. این پژوهش با تاکید بر منابع دست اول کتابخانه ای و اسنادی به دنبال آن است که علم طب در دوره ناصری چه جایگاهی در حکومت داشته است و روشهای طبابت پزشکان ایرانی چگونه بوده وآنها به همراه پزشکان خارجی در ایران چه نقشی در رشد علم طب داشته اند.

سرشماری از جمله مظاهر جنبش ترقی خواهی جهت اصلاح نظام مالیاتی عصر ناصری بود. پژوهش حاضر با استناد به کتابچه "مجموعه ناصری" و مقایسه آن با دیگر منابع روند افزایش و کاهش جمعیت شهری و روستایی و همچنین ساخت جغرافیای جمعیتی محلات مرکزی و رویکرد شغلی و مذهبی اهالی شهر را بر اساس سرشماری مورد توصیف و تحلیل قرار دهد. در این پژوهش نشان داده می شود پس از هجوم مغولان به قم و تخریب آن و درنتیجه کاهش جمعیت این شهر ، در دوره حکومت صفویه و قاجاریه شهر به لحاظ عمرانی مورد توجه قرار گرفت و جمعیت آن افزایش یافت. در دوره حکومت ناصرالدین شاه به فاصله یک دهه، جمعیت شهری 60 درصد افزایش پیدا کرد، اما قحطی سال 1288 ق. جمعیت شهر را 30 درصد کاهش داد. این پژوهش تحولات جمعیت شهر قم در زمان ناصرالدین شاه، وضعیت و علل فراز و نشیب جمعیتی شهری و روستایی این شهر را تحلیل و تبیین می کند.

هدف: بررسی میزان رونق منابع و ذخایر آب شهر قم در دوره حکومت قاجار و همچنین واکاوی نقش حکومت و طبقات مردمی در احداث و احیا و کنترل منابع و ذخایر آب شهر قم است. روش: مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی و منابع کتابخانه ای تنظیم شده است. یافته ها و نتیجه گیری: شهر قم در ابتدا آب فراوانی داشت؛ ولی مشکل اهالی آن، روش درست استفاده از این آب برای آشامیدن و آبیاری بود. پس از حمله افغان ها، شهر قم و همچنین ذخایر آبی آن آسیب جدی دید و تا سال ها به همین وضع باقی ماند. حکومت قاجار با همکاری مردم برای ساماندهی ذخایر آبی قم دست به کار شد. 80 درصد از آب انبارهای شناسایی شده، 67 درصد از یخچال ها، و 54 درصد از حمام ها در دوره قاجار ساخته شده اند. در ایجاد و احیای قنات به ترتیب سه طبقه دیوان سالاری، اعیان و اشراف طوایف، و روحانیون نقش مؤثرتری داشتند و درزمینه آب انبار، طبقه تجار نقش پررنگ تری ایفا کردند و در ساخت یخچال و حمام نیز طبقه دیوان سالاران بیشترین اهتمام را داشتند.

دو کتاب «اسناد دبیرستان حکیم نظامی » و «دبیرستان صدوق قم »، کتابهایی در زمینه بازنشر اسناد آموزشی کشور و حاصل تاش رضا باقریان موحد می باشند که توسط بنیاد قم پژوهی منتشر شده و دربردارنده اسناد دو دبیرستان با قدمت قم هستند. تأمل در این اسناد تاریخی علمی می تواند موجب آشنایی با تاریخچه آموزش و پرورش در ایران بخصوص در شهر قم شود. همچنین می تواند نگرش دینی علمی مجریان تعلیم و تربیت در آن روزگار را بهتر آشکار سازد. نویسندگان در نوشتار حاضر در تلاشند این دو کتاب را در بوته نقد و بررسی قرار دهند.

هدف : بررسی ساختار رکن مطلع در مکاتبات داخلی و خارجی در دیوان سالاری عصر قاجار. روش/ رویکرد پژوهش : مقاله با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از اسناد و مدارک آرشیوی و منابع کتابخانه ای تنظیم شده است. یافته ها و نتیجه گیری : ساختار نامه های دیوانی از سه بخش رکن مطلع، رکن حال، و رکن خاتمه تشکیل می شود. اجزای رکن مطلع هم شامل سه بخش خطاب، القاب، و دعا است. با روی کارآمدن حکومت قاجار، رکن مطلع در مکاتبات دیوانیِ داخلی و خارجی کوتاه تر شد. کوتاهی و بلندی مطلع در دوره قاجار در مرحله اول به ارزش و اهمیت نامه بستگی داشت. معمولاً در مکاتبات داخلی دیوانسالاری قاجار، بخش دعا در رکن مطلع به کار نمی رفت و ازبین خطاب و القاب هم یکی از آن ها مورد استفاده قرار می گرفت. در مکاتبات خارجی دعا و القاب به ندرت استفاده می شد و به طور کلی رکن مطلع در بیشتر مکاتبات عصر قاجار از اصول نامه های اخوانی تبعیت می کرد.

نظارت و کنترل بر بودجه به عنوان یکی از ارکان مهم در بودجه بندی، در دوره قاجار اهمیت زیادی داشت. کتابچه های مفاصاحساب، یکی از دفاتر مالی قابل دسترس از دوره قاجار است که شناخت آن می تواند زوایای تاریک و ناشناخته مالی ایران به ویژه مباحث بودجه ریزی را روشن کند. هدف : پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که ساختار، اجزا و محتوای دفتر مفاصاحساب در عصر قاجار چگونه تنظیم و نگارش می شده است و این اجزا چه تغییراتی داشته است. روش/ رویکرد پژوهش : داده ها براساس 46 سند موجود در پنج مرکز آرشیوی، جمع آوری و تحلیل شده است. یافته ها و نتیجه گیری : ساختار مفاصاحساب از چهار بخشِ مفرده، من ذالک، الباقی-الفاضل، و اضافات تشکیل شده است. مفرده در اصطلاح به معنای درآمد و من ذالک به معنای مخارج است. چنانچه مقدار من ذالک کمتر از مفرده باشد درپی آن «الباقی» نوشته می شود و چنانچه مقدار من ذالک زیادتر از مفرده باشد درپی آن «الفاضل» نوشته می شود که به معنای کسری بودجه است؛ ولی اگر در نقد کمتر و در جنس بیشتر باشد یا بالعکس، در این صورت «الباقی به مافیه الزیاده» آورده می شود. مفرده به لحاظ ساختار شکلی از دو حرف اول و حرف ثانی و چهار دفعه تشکیل می شود. حرف اول برای درآمدهای سال جاری و حرف ثانی برای درآمدهای سال های قبل است. حرف اول خود به دو بخش مالیات اصل و اضافه تقسیم می شود که به ترتیب به معنای مالیات مستمر و غیرمستمر است. مخارج نیز در غالب برات های مالی به دو بخش مستمر و غیرمستمر تقسیم می شود. اضافات سند نیز ساختاری منظم و منسجم داشت، ولی در دوره مظفری، نسبت به دوره ناصری به لحاظ شکلی تغییراتی پیدا کرد؛ به این ترتیب که مهر و طغرای شاهی در صدر صفحه اول کتابچه حذف شد؛ اتصالات هم که به نوعی عنوان بندی هریک از صفحات است در مفاصاحساب دوره قاجار مرسوم نبود.

یکی از اهداف مهم انقلاب مشروطه، تغییر و بهبود نظام مالی حکومت قاجار بود. با انقلاب مشروطه، مجلس شورای ملی به عنوان نهادی نو ظهور در تشکیلات اداری ایران، در راس تحولات مالی حکومت قرار گرفت. این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش است که اهداف و چالش های مجلس اول شورای ملی در تغییر و تحول نظام بودجه نویسی چه بود و چه نتایج و پیامدهایی داشت. بودجه متمرکز و متوازن هدف اصلی مجلس بود و در راستای آن؛ افزایش درآمد، کاهش مخارج دربار و دولت در دستور کار قرار گرفت. بنابراین مجلس، جهت افزایش درآمد؛ «تیول داری» و «تسعیر جنس» را لغو کرد و مالیات «تفاوت عمل» را جزو مالیات اصلی قرار داد اما چون زمینه ی ساختاری آن آماده نبود نتایج مثبتی به دنبال نداشت. همچنین تاسیس بانک ملی با هدف جلوگیری از استقراض خارجی و جبران کسری بودجه مطرح شد اما چون دولت در تشکیل آن ناکام بود بار دیگر زمینه وام خارجی در دولت های بعدی را به وجود آمد. هر چند مجموعه این برنامه ها با هدف تعادل بودجه رخ داد اما نتوانست روند کاهشی درآمد که از اواخر دوره ی ناصری آغاز و در دوره مظفری همچنان ادامه پیدا کرده بود را متوقف کند، بلکه با سرعت بیشتری ادامه پیدا کرد و کسری بودجه بیشتری را پدید آورد. به این ترتیب اهداف و برنامه مجلس اول به علت عدم آشنایی دولت و مجلس با روش های قدیم و نوین مالی، وجود کابینه های متزلزل و نارضایتی مردم با تحول مثبتی روبرو نشد. روش تهیه و گردآوری تحقیق، اسنادی و کتابخانه ای است و نوع تحقیق تبیینی - تحلیلی است.

با انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی، انتظار می رفت که با تصویب بودجه به عنوان مهم ترین سند مالی کشور، تحول مثبتی در ساختار مالی ایران نسبت به قبل از مشروطه ایجاد شود. روش تصویب بودجه در قانون اساسی مشخص شده بود، اما با چالش ها و موانع زیادی مواجه شد؛ بنابراین سؤال تحقیق این است که روش ها و چالش های تصویب بودجه چه بود و این روش ها تا چه اندازه با اصول بودجه مدرن و قانون اساسی مطابقت داشت. یافته های تحقیق حاکی از آن است که مجلس نتوانست حتی یک بودجه در طول بیست سال از مشروطه تا انقراض قاجار مطابق با قانون اساسی و اصول بودجه مدرن به تصویب برساند. از عوامل مهم تصویب نشدن بودجه می توان به مواردی چون جدیت نداشتن دولت در ارائه بودجه، بی ثباتی دولت ها، دخالت عوامل خارجی و تعطیلی مجلس اشاره کرد. با این حال دولت و مجلس با توجه به چالش هایی که با آن مواجه بودند، روش های دیگری برای تصویب بودجه ارائه کردند. مجلس اول در مرحله گذار از بودجه نویسی سنتی به نو بود که عملاً همان روش بودجه نویسی سنتی را به صورت ناقص دنبال کرد. دولت در دوره مجلس دوم، بودجه ناقصی را تهیه کرد که به تصویب مجلس نرسید و در دوره مجلس سوم، دولت نتوانست بودجه ای را به مجلس ارائه دهد. در دوره چهارم و پنجم، مجلس با دولت همراهی بیشتری نشان داد و مجلس با روش های چهاردیواری و یک دوازدهم، بودجه ها را به تصویب رساند. روش تهیه و گردآوری تحقیق، اسنادی و کتابخانه ای است و با رویکرد توصیفی تحلیلی چالش ها و روش های متغیر تصویب بودجه را بررسی می کند.

یکی از موضوعات مهم جهت شناخت اوضاع مالی دوره قاجار، روند کسری بودجه است. دراین باره تاکنون مطالب مستند و مستقلی ارائه نشده است و این پژوهش با جمع آوری اسناد و مدارک و ارائه آمار و ارقام به روند کسری بودجه و شناسایی و بررسی راهکارهای دولت برای تأمین آن می پردازد. روش تهیه و گردآوری تحقیق، اسنادی و کتابخانه ای است و نوع تحقیق تبیینی - تحلیلی است. این مقاله ضمن بررسی میزان تغییر و نوسانات در کسری بودجه دوره قاجار به این سؤال پاسخ خواهد داد که علل کسری بودجه و راهکارهای دولت برای تأمین آن چه بوده است و آیا با انقلاب مشروطه تغییر مثبت یا منفی معناداری در کسری بودجه ایجاد شد یا نه. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دولت در اواخر حکومت محمدشاه و در اواسط حکومت مظفری، به علت صدور برات های بی محل، استقراض های متعدد و افزایش مخارج درباریان و نظامیان، دچار کسری بودجه شد و پس از انقلاب مشروطه، کسری بودجه کلان و مداوم تر شد. علت اصلی کسری پس از مشروطه وسعت دیوان سالاری، استقراض های متعدد، تعطیلی مجلس و بی انضباطی مالی و اشغال نظامیان خارجی بوده است که با کم رنگ شدن برخی از این عوامل در اواخر دوره قاجار منجر به تعدیل بودجه شد.

بودجه، مهم ترین سند مالی برای ارزیابی درآمد و هزینه دولت است. پیش از مشروطه، ردیف بودجه ای به نام دفعه یا صیغه «صرف» در دفترهای مالی وجود داشت که بخش فرهنگی و عمرانی بودجه ی دولت محسوب می شد. از این جهت بررسی این ردیف از بودجه، دارای حائز اهمیت است که چه مقدار از کل بودجه کشور صرف امور عمرانی و فرهنگی می شده است و آن نیز به چه اموری اختصاص داشته است؟ بنابراین هدف این پژوهش، شناسایی و بررسی جایگاه صیغه صرف در سند بودجه و میزان تغییرات و نسبت هر یک از ارکان آن با یکدیگر است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دفعه صرف یک درصد کل بودجه را تشکیل می داد و این هزینه در هر دو قسمت دیوانی و ولایتی وجود داشته است. تمایز صرف دیوانی با ولایتی در مصارف «جیب مبارک» بود که بیشترین هزینه در بخش دیوانی صرف بود. چاپارخانه، مضاجع و تعمیر عمارت موارد منحصربه فرد در صیغه ولایتی است و تعمیر عمارت، بیشترین هزینه را در بخش ولایتی داشت. رکن مهم دیگر صیغه صرف، هزینه تعزیه داری بود که جنبه ی استمراری و پیوسته در دوره های حکومت محمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه داشت و به نظر می رسد این هزینه حداقل از دوره ی محمد شاه در بودجه به وجود آمده است و در دوره ی ناصری و مظفری و پس از مشروطه با وجود استمراری بودن آن، با افزایش بودجه روبه رو نشده است. در مجموع نسبت بودجه عمرانی به فرهنگی در صیغه صرف در بخش ولایتی بیشتر بود اما در بخش دیوانی هزینه امور عمرانی بسیار کمتر از فرهنگی بوده است و به طور کلی هزینه های فرهنگی نسبت به امور عمرانی در اواخر دوره ی قاجار افزایش پیدا کرده است. داده ها براساس سه سند جمع و خرج کل کشور در سال 1258، 1268 و 1304 قمری و دیگر اسناد جمع و خرج ولایتی تهیه و تنظیم و تحلیل شده است.