تحقیقات تاریخ اقتصادی (پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی سابق)

انقلاب مشروطیت و ورود افکار و آراء جدید به ایران، تحولات سیاسی - اجتماعی فراوانی به دنبال داشت. گروه های مختلف جامعه مانند تجار بنا به دلایلی چون ارتباط سازمان یافته با بازرگانان داخلی و خارجی و به تبع آنها ارتباط با کشورهای غربی، از افکار و اندیشه های جدید آگاهی بیشتری داشتند. از اینرو در روند انقلاب مشروطه و برپایی مجلس شورای ملی و تاسیس انجمن های ایالتی نقش مهم و تأثیرگذاری مشخصی داشتند. پژوهش حاضر در پی بررسی وضعیت تجار سلطان آباد و نقش آنان در جربان انقلاب مشروطه و شکل دهی به انجمن های ایالتی این شهر است. سوال اصلی آنست که وضعیت فکری تجار سلطان آباد در آستانه پیروزی انقلاب مشروطه به چه صورتی بود و آنان چه نقشی در پیروزی این انقلاب و شکل گیری انجمن های ایالتی این ولایت داشتند؟ که در ادامه فرض پیش روی بر این اساس شکل می گیرد که تجار به دلیل شرایط شغلی خاص خود و ارتباط با دیگر مناطق ایران و تاجران خارجی با تفکرات آزادی خواهانه آشنائی قابل توجهی داشتند و همین موضوع سبب شد تا فعالیت های مهمی چه در زمینه پیروزی انقلاب مشروطه و چه در شکل دهی انجمن های ایالتی انجام دهند.

بی شک توجه به تاریخ اجتماعی و تاریخ محلی نقش موثری در شناسایی فضای کالبدی هر شهر دارد. با این وجود گرچه مورخان به دلایل متعدد کمتر به پژوهش در این حوزه پرداخته اند اما با تغییر در نگرش، می توان به اوضاع اجتماعی، اقتصادی، معیشتی و فرهنگ حاکم بر طبقات اجتماعی پی برد. هدف این پژوهش بررسی دلایل رونق اقتصادی شاهرود و تاثیر آن بر اوضاع اجتماعی این شهر در زمان روی کارآمدن حکومت قاجار تا سال 1310ق براساس مطالعات تاریخ اجتماعی و تاریخ محلی است. شاهرود به دلیل موقعیت مهم تجاری و نیز قرار داشتن در مسیر زیارتی از رونق اقتصادی و تجاری ویژه ای برخوردار بود که در نتیجه آن فضای کالبدی شهر نیز تغییر یافت. از همین رو این پژوهش بر آن است تا به شناسایی و بررسی علل و عوامل موثر در روند توسعه اقتصادی و اجتماعی شاهرود در دوران قاجار تا سال 1310ق بپردازد.

دوره رضاشاه دورة جدیدی در ایجاد طرح های عمرانی به منظور نوسازی در ابعاد اجتماعی و اقتصادی در مناطق مختلف کشور، از جمله لرستان بود. یکی از این برنامه های عمرانی در لرستان، احداث قلعه هایی با انگیزه هایی متفاوت بود. فرماندهان ارتش به منظور تسریع در عملیات نظامی و تسلط بر لرستان، قلعه های متعددی را در آن جا احداث یا مرمت نمودند. این مقاله با شیوه توصیفی- تحلیلی، قلعه سازی در لرستان و کارکردهای آن در دوره رضاشاه مورد بررسی قرار می دهد. نتایج تحقیق نشان می دهد که در این دوره قلعه های زیادی در سه گروه نظامی، رعیتی و غیردولتی در مناطق مختلف لرستان مرمت و احداث شدند که کارکردهای متعدد اداری، نظامی، اجتماعی، امنیتی در زمینه نظارت بر فعالیت مخالفان و شورشیان احتمالی، نگهداری مهمات و تجهیزات نظامی، زندانی نمودن مجرمان، تجمع نظامیان، استقرار ادارات دولتی و تخته قاپوی ایلات و عشایر داشتند.

سرشماری از جمله مظاهر جنبش ترقی خواهی جهت اصلاح نظام مالیاتی عصر ناصری بود. پژوهش حاضر با استناد به کتابچه "مجموعه ناصری" و مقایسه آن با دیگر منابع روند افزایش و کاهش جمعیت شهری و روستایی و همچنین ساخت جغرافیای جمعیتی محلات مرکزی و رویکرد شغلی و مذهبی اهالی شهر را بر اساس سرشماری مورد توصیف و تحلیل قرار دهد. در این پژوهش نشان داده می شود پس از هجوم مغولان به قم و تخریب آن و درنتیجه کاهش جمعیت این شهر ، در دوره حکومت صفویه و قاجاریه شهر به لحاظ عمرانی مورد توجه قرار گرفت و جمعیت آن افزایش یافت. در دوره حکومت ناصرالدین شاه به فاصله یک دهه، جمعیت شهری 60 درصد افزایش پیدا کرد، اما قحطی سال 1288 ق. جمعیت شهر را 30 درصد کاهش داد. این پژوهش تحولات جمعیت شهر قم در زمان ناصرالدین شاه، وضعیت و علل فراز و نشیب جمعیتی شهری و روستایی این شهر را تحلیل و تبیین می کند.

در سال 555 میلادی، بومین بر ماوراء سیحون حاکم شد و با ساسانیان روابط مستقیم ÷یدا کرد. این پژوهش با استفاده از روش تحقیق تاریخی، و با رویکرد تاریخ اقتصادی تلاش دارد تا حقایق اقتصادی مربوط به مناسبات دو دولت را در برهه ای از تاریخ، با استناد به شواهد مختلف و ترکیب دلایل مستدل و تجزیه وتحلیل آن ها ارائه نماید. دستاورد کلی و هدف پژوهش آن است که کامیابی یا ناکامی سیاست های اقتصادی خاقانات ترک و ساسانیان را در برابر هم -که با توجه به متغیرهای گوناگون در نوسان بوده- نشان دهد. نتایج پژوهشی این مقاله، خواننده را قادر خواهد ساخت تا از روند پیشروی فزاینده اقتصادی دولت گوگ ترک در برابر خسرو اول و تاکتیک سیاسی ساسانیان در برابر اهداف اقتصادی نیروی جدید تصویر نسبتاً شفافی به دست آورد. مشخص شدن نقش امپراتوری بیزانس در قبال نیات اقتصادی ترکان و تاثیر آن بر روند سیاست های اقتصادی دنیای آن زمان از دیگر نتایج پژوهش کنونی خواهد بود.

جامعه ایران در قرن هشتم هجری که مصادف با زوال حکومت ایلخانی بود، یکی از دوران های بی ثبات تاریخی خود را پشت سر می گذاشت. در این دوران، همواره حس ناامنی وجود داشت، همه چیز کوتاه مدت بود، جنگ های مداوم رخ می داد، حکومت ها عوض می شد، و در یک کلام میزان ناپایداری ها به اوج خود رسیده بود. در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، مولفه های ناپایداری اجتماعی، در قرن هشتم، از دیدگاه شاعران و چگونگی انعکاس آن در دیوان آنها، مورد بررسی قرار می گیرد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که برخی از مولفه ها نظیر ناامنی و خشونت گسترده، برتری یافتن افراد دون پایه، پریشانی احوال مردم، شکایت از اوضاع زمانه و میگساری بیشتر از همه در دیوان شعرای این دوران بازتاب یافته است. مطابق دیوان شعرا، در قرن هشتم مردم به لحاظ روحی و روانی در اضطراب و نگرانی به سر می بردند. به گفته آنها، مردم در این زمانه شاد نبوده و غم همدم شان است. به زعم آنها، در این شرایط، مردم انزوا پیشه کرده و به امید گشایشی در آینده هستند. همچنین، بسامد واژگان منفی و خشونت بار در دیوان آنها بالاست.