منصوره حجاری

انگاره های ذهنی موجود میان گروه های اجتماعی، تأثیر مستقیمی بر شکل گیری تعاملات میان آن ها دارد. مردم اغلب دیگران را به عنوان اعضای یک گروه اجتماعی درک می کنند و براساس انگاره هایی که در ذهنشان از دیگری وجود دارد، تعاملات خود را شکل می دهند. مطالعه و شناسایی انگاره ها می تواند در برقراری یا عدم برقراری ارتباط درست، تأثیرگذار باشد. این مقاله به مطالعه انگاره های ذهنی شخصی اعضای انجمن اسلامی و انگاره های ذهنی خویشتن اعضای بسیج دانشجویی می پردازد. به این منظور سعی شده است از نظریه «انگاره های ذهنی» استفاده شود. براساس این نظریه، انگاره ذهنی، مجموعه ای از تجربه های گذشته هستند که در گروه های دانشی مرتبط دسته بندی شده اند و برای راهنمایی رفتارهای ما در موقعیت های آشنا به کار می روند. با توجه به تعریف های نیشیدا (1999) و ترنر (1987)، انگاره های ذهنی شخصی و خویشتن، دو نوع از انگاره های ذهنی هستند. رویکرد روشی پژوهش حاضر، رویکرد کیفی است و درمجموع با 46 نفر از اعضای فعال تشکل ها، مصاحبه نیمه ساخت یافته انجام شده است. تحلیل داده ها به صورت تحلیل مضمون انجام شده است؛ انگاره های شخصی اعضای انجمن اسلامی که شامل سه مضمون مطلق گرایی، سنت گرایی، و نسبی گرایی اخلاقی هستند در مقابل انگاره های خویشتن اعضای بسیج که شامل انگاره های خویشتن از منظر دیگری و از منظر خود هستند، مطالعه و بررسی شده و در ادامه انگاره های متضاد و مشابه بین این دو تشکل دانشجویی، شناسایی شده اند.

رسانه های اجتماعی، فرصتی را در اختیار گروه های مختلف مردم قرار داده که بتوانند تجربه زندگی روزمره خود را بصری کنند. این بصری سازی زندگی روزمره توسط زنان اینفلئونسر در شبکه اجتماعی تصویرمحور اینستاگرام انجام می شود، در این مقاله، گفتمان غالب بازتولیدشده توسط این کاربران، موردمطالعه قرار گرفته است. با به کارگیری چارچوب مفهومی متشکل از نظریه تحلیل گفتمان فوکو، بازنمایی جنسیت باتلر و فرهنگ تصویری میروزئف، می توان با مطالعه تصاویر نمایش داده شده زنان توسط خودشان در اینستاگرام، به این سؤال پاسخ داد که آیا این تصاویر، برساخت و گفتمان متفاوتی از جنسیت ایجاد کرده است یا در چارچوب همان گفتمان های غالب گذشته قرار می گیرند؟ به این منظور، 27 صفحه اینستاگرامی زنان اینفلئونسر با دنبال کنندگان بالای 500 هزار نفر، انتخاب شد. در مجموع، 315 پست (تصویر و متن) نیز به عنوان نمونه، مورد استفاده قرار گرفت و با روش تحلیل گفتمان بصری، مضامین اصلی و فرعی گفتمان استخراج شد. تحلیل یافته ها نشان می دهد گفتمانی که توسط زنان اینفلئونسر بازتولید می شود، شامل گفتمان های مردسالاری و سرمایه داری است.

افراد به طور معمول با محیط پیرامون خود به مذاکرة هویت می پردازند و با انباشتی از یافته های حاصل از این مذاکره ها، هویت خود را شکل می دهند. در شرایطی که فرد در زندگی خود تغییراتی مثل مهاجرت یا روی آوردن به دینی جدید را تجربه کند، این مذاکرات به منظور انطباق با شرایط جدید شدت می یابد و به انتخاب راهبردهایی برای سازگاری با این تغییرات و رسیدن به هویت جدید منجر می شود. حال سؤال این است که تازه مسلمانان ساکن در ایران در خصوص مؤلفه های هویتی ای چون نام گذاری، حجاب، تفریح و سرگرمی، ارتباطات (با دوستان و اقوام)، احکام و عبادات و مسائل مالی، چه راهبردهایی را برای دستیابی به هویت جدید خود انتخاب می کنند؟ هویت تازه مسلمانانة آنها چه وجوه متمایزی نسبت به هویت قبل از اسلام آنها پیدا کرده است، در چه ابعادی هویت سابق خود را استمرار داده اند و چه ابعاد خاص گرایانه ای دارند؟ در این تحقیق طی دو مرحله مصاحبه هایی با مجموعه ای از این افراد صورت گرفته است که با مقوله بندی این مصاحبه ها، راهبردهای نه گانه ای در خصوص مذاکرة هویت تازه مسلمانان با جامعة ایران استخراج شده است.

این مقاله به مطالعه انگاره های ذهنی شخصی بسیج و خویشتن انجمن اسلامی پرداخته است. افراد اغلب دیگران را براساس انگاره هایی که در ذهنشان از دیگری وجود دارد، درک می کنند و بر همین اساس سعی می کنند با دیگران ارتباط برقرار کنند. بر اساس نظریه نیشیدا، انگاره های ذهنی مجموعه ای از تجربیات گذشته هستند که در گروه های دانشی مرتبط دسته بندی شده اند و برای راهنمایی رفتارهای ما در موقعیت های آشنا به کار می روند. رویکرد روشی ،کیفی است و در مجموع با 46 نفر از اعضای تشکل ها مصاحبه نیمه ساخت یافته انجام شده است و در نهایت انگاره های ذهنی شخصی بسیج و انگاره های خویشتن انجمن اسلامی، با یکدیگر مقایسه شده است . با استفاده از تحلیل مضمون داده ها، پنج انگاره ذهنی شخصی اعضای بسیج نسبت به اعضای انجمن شناسایی شد، که شامل «مخالفت ورزی»، «تجدد گرایی»، «نسبی گرایی اخلاقی»، «سطحی گرایی» و « مطلق گرایی» است. از میان این مضامین دو مضمون تکثر گرایی و روشنفکری دینی که ذیل مضمون «تجدد گرایی» تعریف شده اند از مضامینی است که انگاره های خویشتن اعضای انجمن نسبت به خودشان هست و تحت عنوان انگاره های مشابه نام گذاری شده است. هم چنین مضمون تناقض و روابط آزاد، از مضامین خود انگاره از منظر دیگری هستند که با انگاره شخصی اعضای بسیج مشابهت دارد. انگاره های دیگر خویشتن انجمن از منظر خود شامل هویت سیال، التزام به ولایت فقیه، دین داری_ دین داری ضعیف است. آن ها به مضمون هویت سیال به عنوان یک خودانگاره اشاره می کنند در حالی که اعضای بسیج مضمون هویت سلبی را بعنوان یک انگاره شخصی در مورد آن ها بیان می کنند.

نقش رسانه ها، در تأثیر بر افکار عمومی و وجود شکاف میان واقعیت و آنچه در رسانه ها نمایش داده می شود، موجب شده تلاش های گسترده ای برای توصیف، تبیین و ارزیابی نحوه بازنمایی پدیده ها و گروه های خاص در رسانه های مختلف، صورت پذیرد؛ این امر، یکی از موضوع های اساسی در تحلیل محتوای رسانه ها به شمار می رود. شرق شناسی ادوارد سعید و به دنبال آن پژوهش های متعددی که به منظور ارزیابی نحوه بازنمایی شرق در متون و رسانه های غربی، انجام شده، نشان می دهد در این رسانه ها، شرق، دیگری فرودست غرب به نمایش درآمده است. هدف پژوهش حاضر، تحلیل بازنمایی شرق و غرب در تصاویر روی جلد مجله نشنال جئوگرافیک از نخستین شماره آن تا پایان سال 2000 بود و در این راستا، تمام شماره های این نشریه، در طول این 112 سال که دارای تصویر روی جلد بود، مورد تحلیل قرار گرفته اند. یافته های تحقیق بیانگر آن است که در این نشریه، شرق با موجودیت زنانه، کودکی و سالمندی، احساسات و خرافات، فقر، سنت و فعالیت های آیینی و اقتصادی سطح پایین، همراه شده، این در حالی است که غرب با موجودیت مردانه، جوانی، منطق، فناوری، ثروت، مدرن و فعالیت های تفریحی و علمی، به تصویر کشیده شده است. بر اساس مضامین غالب حاصل از این یافته ها، این غرب ساخت یافته و رشدیافته است که شرق بی هدف، خسته و رشدنایافته را کنترل می کند. با وجود این و اگرچه نتایج نشان می دهد که رویکرد اساسی این نشریه همچنان شرق شناسی است؛ اما مقایسه تصاویر در دوره های مختلف آن، نشان دهنده رخ دادن تغییراتی در نحوه بازنمایی شرق در این مجله است. به این ترتیب که مشروعیت بخشی به تسلط غرب بر شرق در دوره های نخست، با نمایش برتری ذاتی و ماهوی غرب همراه بوده که در دوره های بعدی به پذیرش امکان تحول و توسعه در شرق به شرط انتقال فرهنگ و فناوری از غرب، تبدیل شده است.

پلتفرم های جدید و رسانه های اجتماعی، محیطی منحصر به فرد را برای خلق، گسترش و استمرار گفتمان های مدرن و نئولیبرال زنانگی و مادری از طریق بسترهای دیجیتال، بصری و اجتماعی ارائه می دهند. در همین راستا، سوال پژوهش پیش رو این است که آیا می توان شواهدی از فمینیسم نئولیبرال، در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی یافت؟ برای پاسخ به این سوال، در ادبیات نظری به چیستی گفتمان فمینیسم نئولیبرال و اصول اساسی آن پرداخته و متن کاوی 100 مقاله انگلیسی منتشر شده با محوریت فمینیسم نئولیبرال، با استفاده از نسخه 1 .6.16 نرم افزارVOSviewer version  و روش تجسم بخشی به خوشه های تراکمی انجام شده است. در ادامه و در مرحله نخست پژوهش، بر اساس فراتحلیل 12 پژوهش که پیشتر در رابطه با موضوع زنانگی و مادرانگی در اینستاگرام زنان ایرانی انجام شده اند، به این سوال پاسخ داده شده است که زنانگی و مادرانگی چگونه در اینستاگرام زنان ایرانی بازنمایی شده است؟. سپس با انطباق میان آنچه در بازنمایی زنانگی و مادرانگی در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی مشاهده شده و آنچه در تعریف و اصول اساسی فمینیسم نئولیبرال ذکر شده، به پرسش تحقیق پاسخ داده شده است. همچنین در مرحله دوم پژوهش با تحلیل گفتمان بصری 200 تصویر از 10 صفحه اینستاگرام زنان اینفلئونسر ایرانی، یافته های بیشتری برای مدعای پژوهش و پاسخ به سوال آن ارائه شده است. شش مضمون فرعی حاصل از تحلیل گفتمان، شامل «مراقبت های جسمی روزانه»، «انتخاب شخصی»، «پیشرفت فردی»، «منطق بازار»، «مصرف گرایی» و «خانواده خوشبخت»، حاکی از ظهور شبه فمینیسم نئولیبرال در صفحات اینستاگرامی زنان ایرانی است.