سید محمدرضا لواسانی

شیخیه یکی از جریان های نسبتاً جوان در تاریخ شیعة امامیه است.یکی از نظریّات منسوب به آنان، نظریة«رکن رابع ایمان» است که انشعابات شیخی در مورد آن نظر همسانی ندارند. یکی از وجوه اختلاف در شناسائی مبتکر این نظریه است. شیخ احمد احسائی، سیدکاظم رشتی و حاج محمد کریم خان کرمانی هریک با این عنوان مطرح شده اند. مقالة حاضر با ریشه یابی علل پدیداری اختلاف در این باب، چهار مؤلفه را در ساختار نظریه مشخص می کند: 1.ادبیات چهارگانة «خدا، پیامبر، امام، شیعه» 2. سلسله مراتب قرای ظاهره 3. تعدد یا وحدت صاحبان آن 4. نقش آنان در قبال سائرین با پیگیری این چهار مؤلفه در متون بزرگان جریان شیخیه و با توجه به شواهد تاریخی، مقالة حاضر نشان می دهد انتساب نظریة رکن رابع به محمد کریم خان کرمانی انتسابی ناصحیح است. پایه های اصلی این نظریه متکی به کلمات شیخ احسائی است اما به نظر می رسد نظریه پرداز اصلی آن سید کاظم رشتی باشد.

آرای معرفت شناسی مختلفی در دوره معاصر بر توجیه باورهای دینی متمرکز است. از رهیافت های مهم آن، دیدگاه مبناگرایی است که از دو منظر درون گرایی و برون گرایی می نگرد و حتی به حقانیت و عدم حقانیت نیز توجه دارد. دیدگاه دیگر دلیل گرایی و سومین دیدگاه در باب معرفت شناسی، تجربه دینی است که به واسطه موافقت ها و مخالفت ها، پدیدایی رویکرد غایی را با نام مرجعیت رقم زد که در آن، بنیان گذار می تواند معیار توجیه باورهای دینی باشد و اتفاقاً کمتر از آن سخن رفته و پژوهش حاضر این موضوع را محور قرار داده است. کلیفورد در کتاب اخلاق باور نظریه مرجعیت را به عنوان یکی از رویکردهای باور دینی گستراند و آثار آن بر متفکران ما به ویژه در مسیله وحی نیز آشکار گردید. نتیجه نهایی این است که مرجعیت، ملاک ارزش داورانه توجیه بوده و عقلانی نیست. در مقابل قرایت هایی از خاتمیت که به شخص پیامبر باز می گردند، نه قرایت عقلانی شدن و جامعیت دین که فقدان پیامبر را معادل عدم خاتمیت می انگارد؛ لذا تصور ختم دین، ناسزا، سهو و ابتنای آن دو بر مؤسس قابل تأمل است.

مقاله حاضر با هدف یافتن نسبت معرفتی میان ایمان و عقل و در نهایت سنجش میزان عقلانیت از منظر نجم الدین رازی تألیف شده است، ایمان و عقل در نگاه وی به ابزار معرفت شناسی می مانند و گوهر عقل یا روح رحمت للعالمین با اوصاف متعددش، جوهری است نورانی با اعتبارات ملک، نور و قلم. آن گاه معرفت عقلی مرتبه ای از مراتب وصول به علم توحید بوده و جایگاهی برای رسیدن به معرفت شهودی است که در عالم معقول کاربرد دارد و معرفت نجات بخش هنگامی است که بنای عقل انسان، مطلع نور ایمان باشد تا نبوت انبیا مقرر شود. گوهر ایمان معدنی است که جایگاه آن طور دوم قلب بوده و تکیه بر عقلانیت رهگذری برای ایمان گرایی است که اثر تابش نور ایمان بر دل، تصدیق نام دارد. تصویری که رازی از نسبت ایمان و عقل ترسیم کرده، عقلانیتی متعادلانه و تلفیقی، میان عقل گرایی حداکثری و انتقادی توأمان با ایمان گرایی است که در تعیین اعتبار یا عدم اعتبار نظام های اعتقاد دینی در فلسفه دین نقش مؤثر دارند و تعامل آن دو، عامل ارائه درست دین و مانع آسیب های درونی و بیرونی است. این همه، نظر به تطبیق آرای وی با رویکردهای فراگیر ایمان و عقل استخراج شده است.

سبک زندگی امام رضا (علیه السلام)که از موضوعات پربسامد پژوهش های کنونی است، بیشتر با جنبه های خانوادگی، اجتماعی، کلامی و تربیت دینی عجین بوده و از رویکردهای روان شناختی و روش های متناسب آن بهره ای نداشته است تا بتواند تندیس جامع تری از شخصیت متعالی ایشان ترسیم کند؛ آنها با انگیزه های فرزانگی، جایگاه عاطفی معنوی و امتیازهای ایشان در میان ائمه (علیهم السلام)، احیاء و تبیین فرهنگ رضوی و رأفت حسی نشر یافته اند. پژوهش حاضر می کوشد تا از پژوهش های سبک زندگی رضوی تحلیلی روان شناختی بر اساس دیدگاه «گستره عمر» اریکسون ارائه دهد. نخستین هدف نگارش نهادینه کردن جوهره سبک زندگی رضوی در ظهورات فردی و اجتماعی، دوم؛ نمایش، طبقه بندی و ارتقای دینی عمومی در سطوح فرهنگ عملی و نظری و سوم، تحلیل روان شناختی نتایج پژوهش است. روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای  اسنادی و با رویکرد کیفی و روش تحلیل روانی تاریخی اریکسون پژوهش صورت گرفته، بعد از استخراج مؤلفه های اجتماعی فرهنگی و فردی تحلیل شخصیت اریکسون، ویژگی های سبک زندگی امام رضا (علیه السلام) از اسناد برساخته و مطابق مؤلفه های یادشده دسته بندی شدند. حاصل پژوهش این است که مصادیق هویت ایشان بازتاب باورها، ارزش ها و دانش های کاربردی و نمادهای رفتار عملی بوده و اساس هویت های دینی، معنوی، اخلاقی اجتماعی و ذهنی است و قابلیت الگوپذیری همگانی دارد.

شیخ بهایی از عالمان شیعی نام آشنای دوران صفوی است. از جمله آثار وی رساله ای تحت عنوان «اثبات وجود صاحب الزمان علیه السلام» است که نسخه ای کامل از آن تاکنون در دسترس نبوده است. اخیراً نسخه ای خطی از این رساله در کتابخانه شخصی آیت اللّه هادی مدرس طهرانی (متوفای 1294ق) یافت شده است. در این مقاله پس از اثبات صحت انتساب نسخه نویافته به شیخ، برای نخستین بار متن و ترجمه کامل آن ارائه می شود.

داستان زنی ریشدار به نام سعیده یا ملیحه که با پرتاب جسمی سنگین موجب شهادت امام زمان؟عج؟ خواهد شد یکی از داستانهایی است که در سده گذشته شهرت زیادی یافته است. نگارندگان با پیگیری منابع نشر این داستان نشان میدهند قدیمیترین منبعی که آن را نقل کرده مربوط به دهه سوم قرن سیزدهم هجری است و راوی انحصاری آن شیخ احمد احسائی از علمای مشهور عصر قاجار است که در چند اثر خویش به آن پرداخته است. این ایده از آثار احسائی به دیگر منابع سرایت کرده و به ویژه یکسده بعد و با نقل شیخ علی یزدی حائری در کتاب الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب به گستردگی انتشار و شهرت یافته در بعضی کتب معاصر با موضوع مهدویت نقل شده است. همچنین در ادامه مقاله با دقت در احوال علمی، آثار به جای مانده و روش حدیثی احسائی کوشیده میشود منبع احتمالی او از خلال شواهد به جایمانده بازشناسی شود و نشان داده میشود که احتمالاً ریشه این داستان به قصههای رایج در خطه خراسان در قرن هفتم هجری باز میگردد. دست آخر طیفی از واکنشهای اتخاذشده در برابر این داستان _ از انکار و انتقاد گرفته تا معتبر دانستن و تأویل کردن آن_ میان منابع گوناگون احصاء و ارائه گردیده و نشان داده شده است این داستان با سنجه ملاکهای حدیثشناسانه فاقد اعتباری است.

عمرو بن خالد واسطی معروف به «ابو خالد واسطی» و «عمرو بن ثابت بن هرمز» مشهور به «عمرو بن ابی المقدام» دو تن از راویان حدیث در قرن دوم هجری اند. در باره گرایش فکری این دو تن، بین رجالیان امامی اتفاق نظر وجود ندارد. مقاله حاضر می کوشد گرایش فکری این دو را با تکیه بر قراین تاریخی معلوم سازد. یکی از ملاک های مهمی که به این منظور به کار گرفته می شود، توجه به محتوای اخباری است که از اینان نقل شده است. با به کار گیری این ملاک، نتیجه گرفته می شود که ابو خالد متعلق به فرقه جارودیه و ابن ابی المقدام، بر خلاف پدر بتری اش، به احتمال زیاد، امامی مذهب بوده است. پس از آن، مقاله نشان می دهد که در یکی از اخبارِ دال بر موضوع دوازده امام، نام عمرو بن خالد، به اشتباه، جایگزین نام عمرو بن ثابت شده است.