محمدرضا خاکی

آنچه ما در این مقاله «فرهنگ تراژیک» می نامیم حاصل رهیافت هایی است که نیچه و آرتو، الگوی زیبایی شناختی آن را به ترتیب در تراژدی های یونان باستان و تئاتر شقاوت یافتند. می توان گفت که تئاتر نزد نیچه و آرتو همچون الگویی در جهت توجیه زیبایی شناختی از هستی عمل می کند. هدف نهایی این مقاله تبیین فرهنگی است که بر بنیان چنین دیدگاهی، یعنی توجیه زیبایی شناختی از زندگی استوار شده و در برابر فرهنگی قرار می گیرد که تلاش می کند زندگی را به قسمی از عناصر ایدئولوژیک و سوبژکتیو تقلیل دهد. بنابراین ما در پایان، در ضمن یک مطالعه تطبیقی، به نقد این مسئله خواهیم پرداخت که وحدتی که در فرهنگ مدرن وجود دارد، وحدتی کاذب است که به واسطه ی امری بیرونی بر زندگی تحمیل شده و مفهوم حقیقی فرهنگ مبیّن وحدتی درونی، همچون وحدت سبک اثر هنری است که با توجیه زیبایی شناختی از هستی در پیوند می باشد. این پژوهش با استناد به منابع کتابخانه ای و به خصوص با تمرکز به روی دو کتاب زایش تراژدیو تئاتر و همزادشتلاش می کند تا کیفیت این فرهنگ را در قالب شکلی از «کنشگری»، «کثرت گرایی» و «آری گویی» به زندگی و «امر نو» تبیین نماید.

زمینه و هدف: بر اساس نظریه شناخت بدنمند، حالات ذهنی و هیجانی می توانند ازطریق وضعیت بدنی شناسایی شوند. تظاهرات بدنی هیجان، منبعی از اطلاعات هیجان های بیانی و دریافتی است و ما در زندگی روزمره از آن استفاده می نماییم. این نشانه های اجتماعی، نقش مهمی در تعاملات اجتماعی ایفا می کنند و افراد با توانایی بیشتر در این زمینه، در تعاملات فرا زبانی بسیار موفق هستند. هدف این مطالعه تعیین شش حالت بدنی بیانگر شش حالت هیجانی پایه است. مواد و روش ها: این پژوهش در دو مطالعه مستقل انجام شد. در مطالعه اول، یک مجموعه داده از حالات بدنی آماده شد. بدین منظور، 50 بازیگر تئاتر، با پوشیدن ماسک صورت به منظور پوشاندن هیجان های چهره ای، شش حالت هیجان پایه (شادی، غم، خشم، ترس، تعجب و تنفر) را با تغییر در وضعیت بدنی خود نشان دادند و پس از القای حالت های هیجانی بر اساس سناریوهای مشخص، از هر یک از آنها عکس گرفته شد. در مطالعه دوم، در یک طرح مقطعی، تصاویر توسط 321 شرکت کننده بر اساس ارتباط و وابستگی حالت بدن با حالات هیجانی رتبه بندی شد. نتایج رتبه بندی برای انتخاب تصاویر نهایی مورد استفاده قرار گرفت. یافته ها: نتایج نشان داد که وضعیت بدنی می تواند حالات هیجانی را انتقال دهد. زنان عملکرد بهتری نسبت به مردان در بازشناسی حالات هیجانی داشتند و بازشناسی حالات هیجانی از روی بدن ارتباطی با سن و حالت نداشت. همچنین نشان داد که گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل، بین فراوانی پاسخ های درست و پاسخ های غلط در بین شش موقعیت بدن تفاوت معناداری وجود داشت. به این مفهوم که تعداد پاسخ های درست در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل به طور معناداری بیشتر بود. همچنین تعداد پاسخ های غلط در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل به طور معناداری کم تر بود. نتیجه گیری: حالات هیجانی از روی حالات بدنی بدون در نظر گرفتن حالات هیجانی چهره، قابل شناسایی اند و بازیگران تئاتر می بایست حالات بدنی شان را برای انتقال حالات هیجانی به مخاطبان فراگرفته و از آن ها استفاده نمایند.

نمایش آیینی تعزیه، فراورده مقطعی خاص از تاریخ سیاسی اجتماعی کشور ایران است. اگرچه که شکل نهایی تعزیه در دوره حاکمیت قاجار، رخ نمود، اما زمینه های شکل گیری عناصر و ملزومات آن را در دوره صفویه می توان جستجو کرد. مقطعی که برای اولین بار، ایران به آستانه مقیاس های اجتماعی کشوری، از قبیل حکومت سیاسی متمرکز، مناسبات شهرنشینی و یکپارچگی ایدئولوژیک و نظامی، نزدیک می شود. جامعه شناسی ساختارگرای هنر، از آنجا که شکل گیری اشکال هنری را حلقه ای از زنجیره به هم پیوسته کارکردهای اجتماعی تلقی می کند، اجازه این تعبیر را می دهد که این تحولات اجتماعی، در شکل گیری ساختاری و مضمونی تعزیه، دخالت مستقیم داشته اند. بنابراین هریک از طرحواره های ایدئولوژیک انعکاس یافته در تعزیه، می تواند بخشی از واقعیت های جامعه شناختی ایران را تبیین کند. در میان این عناصر،" شکوه از دست ظالم و اظهار مظلومیت" به عنوان یکی از بازتاب های مهم روانشناسی فرهنگی ایران، در متون تعزیه، به چشم می خورد. پرسش پژوهش حاضر این است که آیا زیرساخت های اجتماعی شهری در ایران، به عنوان زمینه مولد تعزیه، در تجلی درون مایه "مظلومیت قهرمان" در متون تعزیه موثر بوده اند؟ رویکرد این تحقیق، توصیفی- تحلیلی و نتیجه اولیه مبین این است که تمرکز حاکمیت سیاسی و مذهبی و نظام هرمی قدرت در ایران، مولد روحیه مظلومیت و میل به ظاهر شدن در مقام قربانی است؛ این منش فرهنگی تعمیم یافته، در نمایش تعزیه به صورت بیان ترحم نسبت به قهرمانِ مظلوم، نفرت از دشمنِ ظالم، و ِشکایتمندی از چرخه ی تقدیر ، متجلی می شود.

تعزیه، یکی از اشکال مذهبی نمایش ایرانی است که بنابر نظر پژوهشگران این حوزه، در دودمان قاجار، خاصه عهد ناصری، به اوج شکوفایی خود رسیده است. به زعم بسیاری از آنها، علل مهم شکوفایی این گونه نمایشی در عهد قاجار، یکی تدوام قدرت مذهب تشیع از عهد صفوی به بعد و دیگر، ساخت و برپایی تکایای موقت و تکایای ثابتی چون تکیه دولت بوده است. در این میان برخی آرا، تأثیر شرایط اجتماعی- تاریخی ایران را بر این گونه نمایشی متذکر شده اند. وجود چنین نظرگاه هایی، هرچند اشاره گونه و موردی، نشان دهنده تأثیر شرایط اجتماعی در این شکل نمایش آیینی- سنتی است. پرسش اصلی این است که ویژگی های اجتماعی و تاریخی عصر ناصری چه تأثیری در شکوفایی تعزیه این عصر گذاشته است. در مسیر پاسخ به این پرسش، سؤال دیگری مطرح می شود؛ به طور کلی چه رابطه ای میان اشکال هنری و محیط اجتماعی که این اشکال را پدید می آورد، وجود دارد. پدیدآمدن علم جامعه شناسی در قرن هجدهم و درپی آن، گسترش و رشد علوم اجتماعی در سده های بعدی، منتقدان هنر را برآن داشت تا تفسیر و خوانشی جامعه شناختی از انواع گوناگون اشکال هنری به دست دهند. بنابر تعاریف جامعه شناسی هنر، به نظر می رسد مختصات اجتماعی قاجار، تأثیر قابل توجهی بر رواج تعزیه در این عهد گذاشته باشد؛ مختصاتی که خطوط اصلی آن را از یک سو نتایج حاصل از کشمکش های داخلی و خارجی، استبداد حاصل از نظام مبتنی بر کشاورزی، وجود طبقات مختلف و نابرابری های اجتماعی، و در سوی دیگر، طبع تفنن طلب ناصرالدین شاه تشکیل می دهد. مقاله حاضر برآن است تا با برشماری ویژگی های تاریخی و اجتماعی عهد ناصری، دلایل جامعه شناختی رواجِ تعزیه را در این دوره تبیین کند. در این مقاله که به روشی توصیفی- تحلیلی و با رویکردی جامعه شناختی نگاشته شده، با بهره گیری از نظریه های جامعه شناسی هنر، کوشش شده تا به ترسیم سیمای جامعه قاجار و تأثیر آن بر اقبال تعزیه در دوران حکومت ناصرالدین شاه پرداخته شود.

آیین های سوگواری از کهن ترین آیین های تاریخ است. نگاهی به تاریخ و خاستگاه این آیین ها نشان می دهد آیین های سوگواری عمومی و رسمیت یافته، در بیشتر نقاط جهان عصر باستان از منشاء اسطوره های زایش و رستخیز مایه گرفته و قرنها ادامه داشته-اند. آنچه بررسی تاریخی این آیین ها را در ایران قابل توجه می سازد، بقا و تداوم این آیین ها در ایران تا به امروز است. مهم ترین و مستندترین آیین سوگواری در ایران پیش از تاریخ، «سوگ سیاوش» است که در گستره وسیعی از مرزهای فرهنگی ایران همه ساله برقرار بوده و حتی با تغییر شرایط و از بین رفتن ضرورت های اجتماعی مولد آیین، در طول تاریخ ایران پیش از اسلام قابل ردیابی است. با توجه به اهمیت ملی و تداوم تاریخی این آیین ها تا به امروز، پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که زیرساخت ها و منشاء اسطوره ای، فرهنگی و ایدئولوژیک این آیین های سوگواری در ایران پیش از اسلام چه بوده است؟ روش تحقیق تاریخی-تحلیلی و نتیجه به دست آمده مبین این است که اصلی ترین شکل آیین های سوگواری در ایران پیش از اسلام، به ظن قوی، بازمانده آیین های بسیار کهن جوامع کشاورزی است که به مرور زمان و تحت تاثیر عوامل و ضرورت های تاریخی، در داستان شهادت و رستخیز حماسی سیاوش متجلی شده و به عنوان جزئی از آیین های سیاوشی در ایران باستان به بقای خود ادامه داده-است.

در دوره صفویه به ویژه با توجه به رسمیت یافتن مذهب شیعه، آیین هایی با محتوای شیعی در کانون توجه حاکمیت قرار گرفت. یکی از این آیین ها، آیین های سوگواری و دسته گردانی برای شهادت امام حسین (ع) است که در ماه محرم برگزار می شد و در دوره صفویه گستردگی و توسعه خاصی یافت. در این دوره برخی تحولات و ویژگی ها در آیین های سوگواری ظاهر شد که به نظر می رسد ملهم از ساختار سیاسی دوره صفوی است. این پژوهش در پاسخ به این پرسش شکل می گیرد که مؤلفه های ساختار سیاسی عصر صفویه چگونه در آیین های سوگواری صفوی بازنمایی می شوند؟ روش این تحقیق تاریخی است و نتیجه به دست آمده مبین این امر است که آیین های دسته گردانی محرم با توجه به ریشه های عمیق اعتقادی و ملی و ارادتی که شیعیان در این آیین ها به امام سوم خود ابراز می داشتند، دستاویز مناسبی برای بهره برداری حکومت صفوی در تقویت بنیادهای حاکمیت بوده است.