محمد حسن نیا

استناد به اسناد و مدارک نویافته به زبان های اروپایی و بررسی اوضاع اقتصادی عصر صفوی، از مجموعه بررسی هایی است که در داخل ایران کمتر به آن توجه شده است و شاید یکی از دلایل آن دسترسی نداشتن محققان ایرانی به اسناد و مدارک موجود درباره صفویه باشد. مؤلف کتاب اقتصاد و سیاست خارجی عصر صفوی با استفاده از منابع انگلیسی و فارسی کوشش کرده است تا گوشه هایی از تاریخ عصر صفوی را بررسی کند.کتاب، شامل مقدمه مترجم، مقدمه مؤلف، چهار فصل، کتابنامه و نمایه هاست. معرفی کتاب با مقدمه مترجم آغاز می شود. مترجم در مقدمه از ویژگی های تاریخ ایران عصر صفوی سخن به میان می آورد و می نویسد:به رغم پژوهشهای گسترده ای که از سوی پژوهشگران داخلی و خارجی در زمینه تاریخ ایران عصر صفوی صورت گرفته است، به جرئت می توان اذعان داشت که گستره و دامنه مطالعات صفوی شناسی در میان ادوار مختلف تاریخ ایران کم نظیر است و هر روز ابعاد تازه ای از مسائل فکری، فرهنگی، هنری، تمدنی، دینی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی... جلوه گر می سازد (ص1).

در مورد چگونگی ورود پرتغالی ها به خلیج فارس و جزیره هرموز فرضیه های گوناگونی وجود دارد. برخی از پژوهشگران ورود پرتغالی ها را از نظر اقتصادی و برخی دیگر از نظر ایدئولوژی دینی بررسی می کنند.با تلفیقی از دو نگاه اقتصادی و مذهبی، می توان زمینه ورود پرتغالی ها را بررسی کرد. مقاله حاضر در پی این است که به چگونگی ورود پرتغالی ها به خلیج فارس، نقش خواجه عطا در شکست اولیه پرتغالی ها در هرموز و انگیزه تصرف جزیره به دست آلبوکرک در سال های 1507 و 1514 بپردازد.

تسلط ترکان عثمانی بر قسطنطنیه و سقوط دولت بیزانس در سال 1453م سبب شد تا خطوط ارتباطی و تجاری مدیترانه شرقی در زیر سلطه و سیادت عثمانی قرارگیرد و به تعبیر دیگر راه تجارت اروپا به مشرق زمین از راه آسیای صغیر و شام بسته شود. اما بازرگانان مغرب زمین هرگز نمی توانستند بازرگانی خود را با شرق تمام شده بدانند و از آن همه ثروت چشم پوشی کنند؛ از این رو بر آن شدند تا راههای دیگری برای رسیدن به سرزمینهای آسیایی بیابند. بازرگانان و دولتهای اروپایی کم و بیش می دانستند که دو راه برای رسیدن به مشرق زمین وجود دارد؛ یکی راه خشکی یعنی از شرق اروپا، روسیه و ایران و دیگری از راه دریاهای جنوبی که با آبهای اقیانوس هند ارتباط می یافت. راه نخستین، سخت و خطرناک بود و از سرزمینهای اروپای شرقی و روسیه می گذشت و در زمستان بر اثر برف و سرمای شدید مسدود بود، اما راه دوم مطمئن تر به نظر می رسید؛ پرتغال نخستین کشوری بود که این راه را کشف کرد؛ زیرا از نظر جغرافیایی، موقعیتی خاص داشت.

تاریخ ملوک هرموز، محدوده هفتصدساله تاریخ جنوب ایران را شامل می شود. تاریخ این ملوک به شدت تحت تاثیر دگرگونی های مسیر تجارت دریایی و خشکی است. بندر و جزیره هرموز به عنوان محل تلاقی راه های تجاری دریایی و خشکی و یکی از مراکز مهم خلیج فارس به شمار می رفت و از آنجایی که این شهر در دو مسیر بازرگانی خشکی و دریایی قرار داشت، بیشتر از دیگر مراکز تجاری ایران در مقابل تغییرات و دگرگونی ها از خود انعطاف نشان داده است. کتاب حاضر در همین راستا قابل بررسی است.