راضیه آبادیان

ضرورت تصحیح دوباره برخی متن های نظم و نثر فارسی به ویژه متن های پیش از حمله مغول حقیقتی است انکارناپذیر. شوربختانه مشکل اصلی متن های تصحیح شده، تنها نبود و یا به کار نگرفتن دستنویس های معتبر نیست بلکه علت را باید در شیوه کار مصححان و بی توجهی ایشان به پاره ای از اصول ادبیاتی و زبان شناختی جست و جو کرد؛ اصولی که غفلت از آن ها در تصحیح دیوان عنصری نیز روی داده و سبب شده است متن سروده های این سخنور همچنان با اصالت فاصله داشته باشد. در این جستار، به بررسی و تصحیح بیت هایی از دیوان عنصری پرداخته می شود که در چاپ های یحیی قریب (چاپ دوم، تهران، 1341) و محمد دبیرسیاقی (چاپ دوم، تهران، 1363) به نادرست درج شده اند. بیشتر اصلاحات بر اساس ملاک های دستوری و معنایی و با توجه به قرارداد های شعر کهن فارسی، به ویژه شیوه های قافیه بندی و صنعت-پردازی انجام یافته است. برای این منظور، گذشته از دستنویس هایی که این دو مصحح از آن ها در تصحیح خود بهره برده-اند، دستنویسی دیگر نیز که از آن دستنویس ها کهن تر است، به کار رفته است. بدیهی است نگارنده در انتخاب ضبط درست هرگز ذوق و پسند شخصی را ملاک قرار نداده و ویژگی های سبکی شاعر را نیز همچون داده هایی اثبات شده و قطعی در نظر نگرفته و همواره بدین اصل پای بند بوده است که هر گونه حدس و گمان باید پشتوانه نسخه شناختی داشته باشد وگرنه کار به تصحیحات قیاسی و ذوقی کشیده می شود که تا کنون بسیاری از متن های نظم و نثر دستخوش آن گشته و دچار انواع تحریفات و دست خوردگی ها شده اند.

مشک گذشته از کاربردهای دیگرش به عنوان نوعی ماده عطری و یا رنگی، گونه ای داروی عطری و حیوانی است و جزء ادویه مفرده به حساب می آید که در درمان انواع بیماری ها از آن بهره می برده اند. این ویژگی های مشک، مورد توجه دسته ای از سرایندگان فارسی هم قرار گرفته است و آنان، گاه این خواص را در شعر های خود بازتاب داده اند. در این پژوهش به کاربرد های مختلف و بسیار گسترده دارویی و پزشکی مشک و انعکاس آن در ادب منظوم فارسی و در نتیجه شرح و روشنگری برخی سروده ها و ابیات و کنایات و استعارات و... پرداخته شده است. البته خواص دارویی بی شمار دیگری نیز برای این ماده ذکر کرده اند که در اینجا برای دور نشدن از جنبه ادبی مقاله، از آوردن آن ها پرهیز نموده ایم.

تا کنون چندین تصحیح از دیوان منوچهری دامغانی در ایران و خارج از ایران انجام گرفته است. از میان این تصحیحات، تصحیح دکتر محمد دبیرسیاقی شناخته شده ترین و معتبرترین تصحیح از دیوان منوچهری است. اما این تصحیح نیز دچار اشکالات فراوانی است. نوشتة پیش رو، چنانکه از عنوان آن نیز برمی آید، نقدی است بر روشی که مصحح در تصحیح دیوان منوچهری دامغانی در پیش گرفته است. در این نقد، به 4 مقوله پرداخته شده است؛ 1. نحوه گزینش، معرفی و به کارگیریِ نسخ؛ 2. روش تصحیح متن؛ 3. ویرایش هایی که در چاپ های بعدی انجام گرفته است؛ و 4. چگونگی گزینش بیت های اصلی و الحاقیِ منوچهری. هم زمان با بررسی این 4 مقوله، بیت هایی از دیوان نیز تصحیح مجدد شده است. در این تصحیحات، معمولاً جز دستنویس های این چاپ، از دستنویس های دیگری نیز استفاده شده که بعضی، به لحاظ قدمت، کهن تر از دستنویس های استفاده شده در چاپ دکتر دبیرسیاقی هستند و بعضی دیگر نیز معتبرتر.

منوچهری دامغانی که از سرایندگان برجسته سده پنجم هجری است، برای یافتن ممدوحی که او را و شعرش را آن طور که او می خواهد، پاس بدارد، بارها از این دیار بدان دیار نقل مکان کرده، به دربارهای مختلف پیوسته و ممدوحان گوناگونی را مدح گفته است، ممدوحانی از قلمرو کومس، گرگان، ری و دربار غزنویان. یکی از این ممدوحان کسی است که شاعر او را در شعرش «اسپهبد» خطاب کرده است. برخی این اسپهبد را همان منوچهر بن قابوس، پادشاه زیاری که در گرگان حکمرانی می کرده، دانسته اند و برخی دیگر او را اسپهبدی از اسپهبدان شمال ایران و جز از زیاریان شمرده اند. در نوشته پیش رو، نگارنده کوشیده است تا حد امکان و به پشتیِ اشعار منوچهری و نیز بر اساس دیگر منابعی که در دست است، اطلاعاتی از بعضی اسپهبدان شمال ایران به دست دهد که ممکن است همان ممدوح منوچهری باشند.

نوشتار پیش رو درباره یکی از ممدوحان منوچهری دامغانی، ابوحرب بختیار بن محمد، حاکم دامغان در اوایل سده پنجم است. او در دوره حکومت زیاریان (در طبرستان و گرگان)، دیلیمان (در ری و برخی نقاط دیگر) و غزنویان (در خراسان، ری و دیگر نواحی)، بر قومس حکومت می رانده است. بر اساس اشعاری که منوچهری درباره این حاکم سروده، می توان به اطلاعاتی درباره این شخص، میزان و چند و چون وابستگیِ حکومت او به حکومت های قدرتمند تر (از جمله زیاریان، غزنویان و آل بویه) و اوضاع سیاسیِ منطقه تحت حکومت او (قومس) دست یافت.

محمد بن علی غضاری از شاعران مدّاح امرای آخر دیلمی و از ستایشگران محمود غزنوی است. او بسیار مورد توجه سلطان محمود بوده و به سبب مدایحی که برای محمود می سروده، از وی عطایای کثیری دریافت می کرده؛ آنچنان که محسود شاعران دربار غزنوی بوده است. ظاهراً به همین سبب، جدالی لفظی بین او و عنصری، ملک الشعرای دربار غزنویان، درگرفته که در شعر ایشان بازتاب یافته است. قصیده لامیه مشهور غضائری در جواب ایرادهایی که عنصری بر شعر او گرفته، سروده شده است. مقاله پیش رو اختصاص دارد به تصحیح چند بیت از دو قصیده غضائری که در دیوان عنصری به چاپ رسیده است. بیشتر این تصحیحات به ایراد تکرار قافیه مربوط می شود.

دیوان اشعار منوچهری دامغانی، سراینده سده پنجم هجری، تاکنون چندین بار تصحیح شده است؛ اما مشکلات این دیوان همچنان پابرجاست؛ مشکلاتی که بیشتر متأثر از نبود دستنویسی معتبر و اصیل از دیوان این شاعر است. سبک ویژه و خاص شاعر در سرودن اشعار و نیز تازی گرایی او، چه در لفظ و چه در معنا، یافتن صورت اصیل ابیات را در همین دستنویس های بسیار متأخر و اغلب نامعتبر دشوار کرده است. نگارنده در مقاله پیش رو کوشیده است با کمک گرفتن از نسخی که از اصلات و اعتبار نسبی برخوردارند و تا حد زیادی از امروزی شدن و گشتگی ها و تصحیف ها در امان مانده اند، پیشنهادهایی درباره چندین بیت از دیوان به دست دهد. در هر مورد، ضبط تمام چاپ های موجود از دیوان منوچهری نقد و بررسی شده است.